"Шақан-Шері" романы

МҰХТАР МАҒАУИН

ШАҚАН-ШЕРІ

10- СЫНЫП

САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ:
10.1.4.1 - КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАН АЛҒАН
ҮЗІНДІЛЕРДІ ҒАЛАМДЫҚ ТАҚЫРЫПТАҒЫ
ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРМЕН БАЙЛАНЫСТЫРУ;
10.1.3.1 - КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР
ЖҮЙЕСІН ЖИНАҚТАУ МЕН ДАРАЛАУ;

Басталуы
Күлкі. Арыл. Күлкі..... Бәрі күлкіден басталған. Әйелдің ерке
назды күлкісі. Баланың қамсыз, шат күлкісі. Осы, бірі жүрек
қытықтар, бірі көңіл марқайтар, қия тасты жарып аққан
бұлақ сыңғырлы қос күлкіні тұманды шатқалдан лықи
төгілген сел жаңғырықты дүлей арыл өшірген. Бас қызығын,
өткенін, болашағын мұзарт құздан құлаған ақтүтек көшкін
көмген. Бәрі де жолбарыстың жүрек шайқар алапат
арылынан басталған.

Қоңыр түндік ауыр
ысырылып, әрең ашылғанда
жез құрсаулы қара
шаңырақтан ұйыған сүттей
қою жарықпен қоса
ақтарыла төгілген салқын,
таза ауа жиһазы шамалы,
жасауы шағын, бірақ кең, әрі
еңселі төрт қанат киіз үй
ішіне серпінді деп әкелген.

Байланысуы:
Алыстан ышқына өкірген дауыс
естілді. Шақанды қақ маңдайдан
жасын ұрды. Өне бойын көктей тесіп
өткен. Төбе шашын үйтіп, қолқа
жүрегін суырып, іші бауырын
таландап. Қара табанға темір қазық
болып қағылған. Айқайлауға дауысы
шықпады, ұмтылуға аяқ-қолы ырық
бермеді. Дем тартуға да дәрмені
жетпей, бақырайып қатқан да
қалған. Есіктен тайдай сары тарғыл
мысық сұғынып тұр екен. Жолбарыс!

Дамуы:
Ошақ пен есік арасында таудай
жолбарыстың қарсы алдында
алқиып тұрған Сәмен шыр ете түсті.
Сол мезетте қоқсыған күл басында
бір тізерлеген күйі мелшиіп қалған
Ажар да баж еткен. Шұбар шері
жиырылды да, қорқынышты үнмен
айбаттана ақырды. Шырылдай
қаққан дәрменсіз баланы бел
ортадан қаржи тістеп сыртқа қарай
бір-ақ қарғыған.

Шиеленісуі:
Құба мерген мен нағашысы Қара батыр
қамыста қалған тұл үйге қайта оралды.
Қара батыр өз ортасынан опа таппаған
бақытсыз жиенін алып кетпекші болып
еді. Қаралы қос иесіз еді.
-Мылтық қайда? Найза мен кісен қайда?
Жолбарыс кісі жейді, ағаш пен темірді
жемейді ғой! Меніңше, жиеніңіз
жолбарыспен алысқан. Алып жыққан.
Киімін киіп, жарағын асынып, атқа мінген
де елге қарай тартқан.

Шарықтау шегі:
Шақан шаршаған құздың үстінде
көзі ілініп кеткенде ышқынған
жіңішке дауыс естілді. Маңдайы
биік, құлағы ықшам арғын тымақ
киген бала жігіт екен. Екеуі біраз
сөйлескен соң Шері оған «қорқақ»
деп қалжыңдайды. «Мен жігіт
емеспін!» - дейді сонда қыз
сықылдап күліп. Басынан тымағын
жұлып алады. Төбеге шиыршықтай
өрілген қос өрім шашы тарқатыла
төгіліп, иыққа орала түсті.

Шарықтау шегі:
Атабек шалдың сөзі. «Балам,
тұрпатың тумасаң да, туғандай.
Сендей ерге әке болуға
жараймын. Төріме төсегіңді
сал. Бел балам бол. Асық жілік
ұстатып ат шаптыртып, той
жасаймын. Ақ орда тігіп
еншіңді бөліп беремін. Тәңірі
тартқан сыбағаңнан безбе. Осы
ошақтың басында қал.

Шиеленісуі:
Шақан жоқ, мен татымаймын!
Көңілің қол екен, әке! Молам
қазылған, сүйегім көмілген. Енді
жазмыштан озмыш жоқ.
Жолбарысқа жем болғанша
жалғыз жортам. Ұл болсам отыра
алмаймын, күйеу болсам көндіге
алмаймын. Қайғы арқалатам.
Рұқсатың мен батаңды бер! Бес
жылдан соң келмесем,
жаназамды оқып, құран
аудартыңыз...

Шешімі:
Кек тек кеке жетелейді екен. Жауыздық тек жауыздықты
туғызады екн. Шақанның бойында жалғыз-ақ сезім қалған. Кек!
Қан! Шақан өзінің ескі қонысына бет түзеді. Төбесі ойылған,
босағасы құлаған ескі күмбез басында темір күмбез күтіп тұр деп
ойламаған.

Ұлттық таным
Жолбарыс аулау, қазақтың ата
дәстүрі, машықты өнері. Төріне
тарғыл жолбарыс ілінбеген үйде
найза ұстар ұл тумайды деген
бабаларымыз. Бұрынғы заманда
ұл табар әйел жолбарыстың
жүрегіне жерік болған.
Жолбарыстың жүрегін жеп,
толғағы тарқаған анадан жаудан
қайтпайтын қара болат батыр
туған. (Құба-мерген сөзі)

Шығармада ең алдымен, жолбарыс, адам жейтін
сойқан ретінде көрсетіледі. Ал бұдан кейін оқиға тұла
бойын кек пен ыза кернеген адам баласының
жолбарыс тұқымын құрту мақсатын алға қоюымен
өрби түседі. Шығармада қазақы аңшылық дәстүрдің
сан қыры мен жолбарыс тектілігі анық баяндалады.
Адамға өздігінен тиіспейтін жыртқыштың неліктен
кішкене бала мен жас әйелді жегеніне жауап іздегенде,
алдымыздан адамның қастығы шығады.

жүрек тұтқан көзсіз батыр
құбыжық тірі аруақ
әккі жолбарыс аулаушы
кек жолына түскен
жолбарыс текті -Қосаяқ
қайғы жамылған
қаралы аңшы
Қарапайым
аңшы

Романдағы Шақан-Шері бейнесі өсу траекториясы

Жер атаулары: Жиделі-Байсын, Талғар,
Қапшағай, Іле, Балқаш, Алматы, Қаскелең
Батырлар: Өтеген, Ағыбай, Саурық
Жырау: Ақтамберді

1-тапсырма
Шақан-Шерінің басындағы жағдайды
«Оптимистер», «Пессимистер», «Реалистер»
болып үш топқа бөлініп талдаңдар.
1-топ – «Оптимистер». Олар Шақан-Шеріге
қандай кеңес береді?
2-топ – «Пессимистер». Олар Шақан-Шеріге
қандай кеңес береді?
3-топ – «Реалистер». Олар Шақан-Шеріге
қандай кеңес береді?

Бұл романнан оқырманның түйетіні: табиғи заңдылықты
бұзу, құныққан үстіне құныға түсудің кей аңдардың
жойылуына, тұқымының құруына әкеліп соғатынын есте
сақтау қажеттігі. Мұндай шығармалар келешек ұрпақты
тәрбиелеудегі табиғаттың рөлін, ондағы әрбір
қыбырлаған тіршілік иесінің айрықша орны бар екендігін
үйретеді. Аң аулаудың да өз жөні, шегі болатындығын әр
аңшының біліп жүруге тиістілігін нақтылап, түрлі тарихи
деректер мен топонимикалық атаулар жайлы мағлұмат
берген бұл шығарма – қазақ әдебиетінің ғана асыл
қазынасы емес, тарихтың, аңшылық өнердің мол мұрасы.

Аңшылық туралы шығармалар өткенді қастерлеу,
табиғатты сүю, жан-жануарға деген құрмет,
аңшыға тән ұлы қасиеттер, жануарлар арасындағы
тепе-теңдіктің сақталуы, аң аулаудағы ұтқыр
тәсілдер сияқты пайдалы нәрселерді насихаттайды.
Сондықтан, осындай шығармалар көркем әдебиетті
сүйетіндер мен аңшылыққа қызығатындарға мол
азық болады және бұл – біздің қоғам мен
оқырмандарға қызық әрі керек дүние.