Сақтардың тәуелсіздік жолындағы күресі

7-сынып. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: §27Әбілқайыр хандығы

Сабақтың мақсаты:

• Әбiлқайыр хандығы немесе «көшпелi өзбек хандығы» деп аталу себептерiне, оның мемлекет болып құрылуына негiз болған жағдайларға сипаттама берiп, оқушыларды оның жарты ғасырлық тарихымен таныстыру;

• Орта ғасырлардағы Қазақстан жер аумағындағы мемлекеттердiң өзiне тән ерекшелiктерiн бiлуге, оқушылар­ды өзiндiк ойлауға, пiкiр қорытуға үйрету;

• Хандыдтың нығаюына және әлсiреуiне тiкелей себеп болған қазақ тайпlaларының күштi ықпaлын көрсете отырып, оқушылардыұ лтжандылыққа, отансүйгiштiкке тәрбиелеу;

Сабақтың түрі:аралас

Әдісі:интерактивті

Көрнекілігі:карта, суреттер

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар».

• Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:

Кар­тамен жұмыс жасай отырып, мына төмендегi сұрақтарға жауап алынуы шарт.

1. Ноғай Ордасының құрылуына қандай саяси жағда лар әсер eттi

2. Орданың жер аумағын картадан көрсетiңдер?

3. Ноғай Ордасының негізін қалаған Едіге туралы қандай тарихи деректерді білесің?

4. 0рданың өмiрiнде маңызды орын алған Сарайшық қаласын сипаттаңдар.

5. Мемлекеттiц ыдырауына не себеп болды?

6. Батыс Сiбiрде Tүрiк тайпаларының мекендeгeнiн қандай деректер делелдейдi?

7. Ибад хан қандай саясат жүргiздi?

ІІІ. Жаңа сабақтың жоспары:

1. Әбiлқайыр хандығының құрылуы, жер аумағы.

2. Халқының этникалық құрамы.

3. Әбiлқайыр хандығының нығаюы.

4. Хандықтың әлсiреуi.

ІҮ. Сабақтың бекіту:

• Әбiлқайыр хандығы қай ұлыстың. құpaмындa болды?

• Toқсaн eкKi баулы өзбек» шежiресiнде қазақ тайпалары туралы не айтылды?

• Жәнiбек пен Керей сұлтандардың. Әбiлқайырдан бөлiніп кетyiнe қандай жағдайлар себеп болды?

• Хандыктың әлеiреуiне қандай оқиға әсер eттi?

Ү. Бағалау:

ҮІ. Үйге тапсырма:§27.

7-сынып. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: §28. Ақ Орданың, Моғолстанның, Әбілқайыр хандығының, Ноғай Ордасының мемлекеттік-әкімшілік құрылысы.

Сабақтың мақсаты:

• Ақ Орданың, Моғолстанның, Әбiлқайыр хандығының, Ноғай Ордасының әлеуметтiк және мемлекеттiк-әкiмшiлiк құрылысы туралы түciнiктi қалыптастыру.

• Оқушылардың оқулықпен өз бетiнше жұмыс iстey дағдыларын, тарихи ұғымдарды талдап, салыстырып, қорытынды жасау қабiлеттерiн дамыту;

• Қазақстанның территориясындағы ортағасырлык. мемлекеттердiң тарихындағы ортақ ұқсастықтарды көрсете отырып, оқушылардың сабақ үстiнде тақырып­ты толық. меңерiп, тәлiм-тәрбие алуына қолайлы жағ­дай тудыру

Сабақтың түрі:аралас

Әдісі:интерактивті

Көрнекілігі:карта

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар».

• Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:

• Әбiлқайыр хандығын неге «Көшпелi өзбек ұлысы»деп атайды?

• Әбiлқайыр хандығының жер аумағын сипатта.

• Хандықтың этникалық құрамы туралы айтыңдар.

• Қосымша әдебиеттерде Әбiлқайыр мен қазақ сұлтан­дары Жәнiбек пен Керейдiң арасындағы жағдай қалай ба­яндалады?

ІІІ. Жаңа сабақтың жоспары:

1. Әлеуметтiк құрылысы.

2. Жерге меншiктiк қатынастар.

3. Салық түрлерi және мiндеткерлiктер.

1. Қоғамдық және екiмшiлiк құрылысы

ІҮ. Сабақтың бекіту:

• Аталған мемлекеттерде хан болуға кiмдep құқылы болды?

• Қараша халық немен айналысты?

• Мемлекеттерде феодалдық қатынастардың жоғары деңгей­де болғанын неден көремiз?

• Мемлекет үшiн салықтардың қандай маңызы бар?

• Сендер қандай вкiмшiлiк аумақта тұрасыңдар?

Ү. Бағалау:

ҮІ. Үйге тапсырма:§28

§ 20. XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығы

Сабақтың мақсаты:

Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары, XV-XVIIIғасырларда оның дамуы жайында баяндау, хандардың саяси бағыттарын көрсету, сыртқы жаудан елін, жерін қорғап, тәуелсіздігін сақтап қалған қазақ хандары туралы айта отырып,, білімдерін тереңдету.

Сабақтың жоспары:

1. Қазақ хандығының құрылуы

2. Қазақ хандығының XV ғасырдың екінші жартысы мен XVI ғасырдағы саяси жағдайы

3. XVII-XVIII ғасырлардың 30-жылдарына дейінгі Қазақ хандығы

Сабақты мұғалім өткен сабақпен байланыстыра отырып, мына сұрақтарды қояды:

1. Алтын Орда ыдырағаннан кейін қандай мемлекеттер құрылды?

2. Моғолстан, Әбілқайыр хандығы және Ноғай ордасының әлсіреуіне не себеп болды?

Оқушы жауаптарын мұғалім толықтыра отырып, сабақты әрі қарай жалғастырады. Қазақ хандығының құрылуын XV ғасырдың 60 (70)-жылдары деп көрсетудегі дәлелдің бірі-М.Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» деген еңбегінен үзінді келтіре отырып түсіндіреді. Жәнібек пен Керейдің Жетісуға қарай көшуінің түпкі негізі-біріншіден, хандықтың ішіндегі әлеуметтік-экономикалық қайшылықтар, екіншіден, этностық байланыстар. 1465-1466 (1470-1471) жылдары Қазақ хандығы құрылып, дүние жүзіндегі мемлекеттерге таныла бастағанын деректерге сүйене отырып әңгімелеу.

Тақырыптың екінші мәселесі-Қазақ хандығының XV ғасырдың екінші жартысы мен –XVI ғасырдағы саяси жағдай.

Бұл ғасырларда қазақ хандары Жәнібек пен Керей сол кездегі Әбілқайыр хандығындағы саяси жағдайларды пайдалана отырып, Оңтүстік Қазақстандағы Созақ, Сығанақ, Сауран, т.б. қалаларды жаулап алады. Қазақ хандығының аумағын ұлғайтуда Қасым ханның рөлін мұғалім деректерге сүйене отырып, ерекше атап өтеді. «XV-XVIII ғасырлардағы Қазақстан», «XIII-XVII ғасырлардағы Жетісу» карталарын, «Қазақстан Республикасының саяси картасын» пайдалану керек.

Мұғалімнің қазақ хандары Хақназар, Тәуекел, Есім тұсінда олардың батыста, солтүстік-шығыста, +Орталық Азияда хандықтың шекарасын кеңейтудегі рөлін, көрші елдермен саяси, сауда қарым-қатынастарын жасап, ел экономикасының дамуына на назар аударып отырғанын ерекше атап өтуі тиіс.

Сабақта төмендегі сызбаны пайдалануға болады.

XV-XVIғасырлардағы қазақ хандығы

Хандықтың байланыс жасаған елдірі

• Моғолстан

• Өзбек хандығы

• Сібір хандығы

• Орыс мемлекеті

Қатынас жасау түрлері

• Бейбіт, дипломатиялық

• Соғыс жағдайы, шапқыншылық

Сабақ жоспарындағы үшінші мәселе-XVІІ-XVІІІ ғасырлардың 30-жылдарына дейінгі Қазақ хандығы.

Мұғалім оқушылардың назарын қазақ хандығының өз ішінде жүріп жатқан саяси бытыраңқылығына аударуы керек. Бұлғасырларда күшейген көрші Жоңғар мемлекетінің шапқыншылықтары, оған қарсы қазақ халқының тәуелсіздігін қорғау жолындағы күресі ерекше орын алады.

Сонымен қатар мұғалім Жәңгір хан, Тәуке ханның ішкі, сыртқы саясатта жүргізген іс-шараларына тоқталады. Оқушылардың қызығушылығын артыру мақсатында тарихи, әдеби шығармалардан үзінділер оқып, сабақта немесе сабақтан тыс уақытта талқылауға болады.

Мұғалім сабақты қорытындылап, бекіту сұрақтарын қояды.

1. Қазақ хандығы қашан құрылады, алғышқы хандары кімдер?

2. Қазақ хандығы қай жерде құрылды?

3. Бұрындық пен Қасым хан кезінде Қазақ хандығының шекарасы қай жерлерге дейін ұлғайды?

4. Қазақ хандығы көрші қандай мемлекеттермен қарым-қатынас жасады?

5. Парсы тарихшысы Ескендір Мұңшы Тәуекел ханның қай елге шапқыншылығын суреттейді.

6. Шоңғарларға қарсы Орбұлақ шайқасы қай жылы болды, ерекшелігі қандай?

7. Тәуке хан ішкі саяси билікте қандай өзгерістер енгізді?

8. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» қандай жылдарды еске түсірді?

§19. XIV ғасырларда және XV ғасырдың бірінші жартысындағы қазақстан аумағындағы хандықтар

Сабақтың мақсаты:

• Қазақстан аумағында XIV-XV ғасырларда құрылған хандық мемлекеттердің олардың әлеуметтік, экономикалық жағдайын, әкімшілік құрылысы туралы білімдерін тереңдету.

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Қазақастан 14-15 ғасырларда» картасы

2. «Қазақстан Республикасының сяси картасы».

Сабақтың жоспары:

1. Қазақстан аумағында хандық мемлекеттердің құрылуы.

2. Мемлекеттердің әлеуметтік дамуы.

3. Экономикалық дамуы.

4. Мемлекеттердің әкімшілік құрылысы

Сабақ жоспарының бірінші мәселесі-ХІІІ ғасырда Шыңғыс хан жаулап алғаннан кейінгі Қазақстан аумағында құрылған хандықтар.

Мұғалім, алдымен, оқушыларға мына сұрақтар ды беріп, өткен сабақтарын естеріне түсіреді. Шыңғыс хан Қазақстанды қай жылдары жаулап алды? Жаулап алған жерлерін төрт баласына қалай бөліп берді?

Мұғалім оқушыларды қатыстыра отырып, Шағатай, Жошы және Үгедей билеген аумақты картадан көрсетіп, олардың жеке ұлыс болып өмір сүргені жайлы айтады. Сонымен қатар Бату хан кезінде Алтын Орда құрылып, кейіннен оның Ақ Орда және Көк Орда болып бөлінгенін, онда билік жүргізген хандарға, оқиғаларға тоқталады.

Алтын Орда, Ақ Орда ыдырағаннан кейін Қазақстан аумағындағы мемлекеттер туралы түсіндіру барысында төмендегі сызбаны пайдалануға болады.

Алтын Орда

1. Ақ Орда –Әбілқайыр хандығы- Моғолстан мемлекеті

2. Көк Орда

3. Ноғай Ордасы

Сабақ жоспарының екінші мәселесі-мемлекеттердің қоғамдық құрылысы, әлеуметтік дамуы.

Мұғалім оқушыларға бұл мемлекеттер орналасқан аймақта, әсіресе оңтүстік аудандарда өндірістік қатынастар жақсы дамығандығын, оның себебін көрсету керек.

XIV-XV ғасырларда бұл мемлекеттердегі таптың құрылымын, мемлекеттің басқару жүйесі түсіндіргенде тірек-сызбаларды пайдалануға болады. Бұл оқушылардың танымдық, есте сақтау қабілетіне ықпал етіп, білімін толықтырып отырады.

Мұғалім Алтын Орда, Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, НоғайОрдасы және Моғолстан мемлекетінің экономикалық дамуына тоқталғанда, экономиканың негізгі қайнар көзі жерге және оны иелену ерекшелігіне, салықтар мен оның түрлеріне ерекше көңіл аудару керек.

Жерге иелік түрлері

• Икта

• Інжу

• Сойырғал

• Тархандық

1. Мемлекеттік жер (диуандық)

2. Інжу-ірі жер иелену

3. Вакуфтық- дін иелігі

4. Миліктік-шаруалар

XIV-XV ғасырлардағы салық түрлері

• Тағар

• Қалан

• Құшыр

• Зекет

• Сауын

• Хараж

• Баж

• Соғым

• Сыбаға

Сабақ жоспарының төртінші мәселесі-мемлекеттердің әкімшілік құрылысы және этностық құрамы.

Ақ Орда, Моғолстан, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасындағы әкімшілік басқару жүйесінің көп жағдайда бір-біріне ұқсас болғанын, жоғары тап, ірі тайпа өкілдерінен тұратын хан кеңесінің рөлін ерекше атап өту керек. Мұғалім бұл мемлекеттердегі халықтың шаруашылығы , мәдениеті, тілі, діні, әдет-ғұрыптарының ұқсастығына тоқталып, қазіргі осы аймақтарда құрылған мемлекеттер халықтарының ұқсастықтары, айырмашылықтары туралы оқушыларды қатыстыра отырып әңгіме өткізуге, пікір алысуға болады.

Оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету мақсатында, ізденісін дамыту бағытында қырғыз, өзбек, башқұрт, түрікмен, татар, қалмақ, т.б. халықтар туралы баяндама, реферетжазып келуді тапсыру да тиімді.

Әбілхайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы ыдырағаннан кейін, осы аймақта Қазақ хандығы құрылып, дами бастайды. Қазақ хадығының құрылуының қазақ халқы үшін тарихи маңызы зор.