Қазақстан Республикасы білім және ғылым
министрлігі
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университеті
Мамандығы «Мәдениеттану»
СӨЖ
Тақырыбы: «Саяси
жүйелер мен режимдердің
жүктелуі»
Орындаған: Құрман Лаура
Тексерген:Мусатаев
Сейлбек
Алматы 2023
Жоспар
1.
Саяси жүйелердің
жіктелуі
2.
Саяси режим түсінігі мен
түрлері
3.Саяси режимдерге жеке
түсініктеме
4.
Қорытынды
5.Пайдаланылған
әдебиеттер
Кіріспе
Эндрю Хейвудтың саяси жүйені
түсіндіруі Белгілі британдық саясаттанушы Эндрю Хейвуд өзінің
«Саясаттану» оқулығында саяси жүйе ұғымының мәнін ашуға баса назар
аударған, оны Д.Истон, Г.Алмонд, С.Верба, К. Ол Дойч сияқты
саясаттанушылар негізін қалаған ғылыми дәстүрді басқарады.
Осылайша, үкімет саяси жүйені қарым-қатынастар желісі ретінде
анықтады, бұл биліктің халықтың «кірісіне» (талаптары мен
қолдауына) және «шығарылуына» (саясат) жауап беруін білдіреді. Ал
саяси жүйе жалпы алғанда үлкен әлеуметтік жүйенің құрамдас бөлігі,
күрделі біртұтас әлеуметтік жүйе аясында өзара байланысқан жүйе.
Бұл байланыстар билікті, байлықты және қауымдық ресурстарды
үйлестіруді қамтитындықтан, «саяси» деп
саналады.
Саяси жүйелердің
жіктелуі
Саяси жүйелерді жіктеудің
әртүрлі тәсілдері бар. Данияның саяси жүйелерінің қызметін жіктеу
кезінде ескерілетін
факторлар:
- билік органдарының шешімдер
қабылдау тәсілі;
- қоғамдық қатынастарды
реттеуге мемлекеттік органдардың араласу шегі. Саяси жүйе белгілі
бір елдегі саяси режимнің түріне қарай жіктеледі. Саяси режим – бұл
саяси билік институттарын ұйымдастыру және қызмет ету
принциптерінің жиынтығы. Билік шешімдерін қабылдау әдісі бойынша
демократиялық, тоталитарлық және авторитарлық саяси жүйелер
бөлінеді.
Саяси режим түсінігі мен
түрлері
Саяси режим билік пен қоғамның
қарым-қатынасын, са еркіндік деңгейін және елдегі саяси өмірдің
сипатын көрсет саяси жүйені ұйымдастыру
тәсілі.
Бұл сипаттама, көбінесе
мемлекет дамуынын накты дәст лерімен, мәдениетімен, тарихи
жағдайларымен байланыст сондыктан әр елде өзінің бірегей саяси
режимі калыптасады деп айтуға негіз бар. Дегенмен әртүрлі елдерде
көптеген режимдер ұқсас касиеттерді табуға
болады.
Саяси режим екі үлкен топқа
жіктеледі:
-
Демократиялык;
2)
антидемократиялык.
Демократиялық режимнің
белгілері:
- заңнын
үстемдігі;
- биліктің
бөлінуі;
- азаматтардың нақты саяси
және әлеуметтік құқықтары мен бостандыктарының
болуы;
- мемлекеттік билік
органдарының сайлануы;
- оппозицияның болуы және
плюрализм.
Антидемократиялық режим
белгілері:
- заңсыздык пен террордың
үстемдігі;
- саяси плюрализмнің
болмауы;
- оппозициялык партиялардың
болмауы. Антидемократиялық режим тоталитарлык және авторитар- лык
болып бөлінеді. Сондыктан біз негізгі үш саяси режимнін
сипаттамаларын қарастырамыз: тоталитарлык, авторитарлык және
демократиялық.
Негізгі
бөлім
Демократиялық режим
теңдік пен еркіндік қағидаттарына не- гізделген,
мұнда биліктің негізгі көзі халық болып
саналады.
Авторитарлық режимде
саяси
билік жеке адамның немесе адамдар тобының қолына шоғырланады,
алайда саясат саласынан тыс салыстырмалы еркіндік
сақталады.
Тоталитарлық режимде
билік
қоғам өмірінін барлык салаларын қатаң бакылайды, сөз
бостандығы шектеледі, пікір әралуан- дылығы жойылады, бірыңғай
идеологиялы бірпартиялық жүйе
калыптасады.
Саяси режимдердің
сипаттамасы
Демократиялық режим (грек. demos - халық, cratos - билік)
- теңдік пен еркіндік кағидаттарына негізделген биліктің негізгі
кезі.
Демократиялық режим - бұл билік өз ойын еркін
білдіретін көпшілік болатын режим. Демократия ежелгі грек тілінен
аударғанда «халык билігі» түсінігін білдіреді. Демократия белгілері
келесідей:
-сайлау
-
жалпыға бірдей тең және тікелей сайлау
аркылы мемлекеттік билік органдарына азаматтарды сайлау
етеді;
- биліктің бөлінуі
-
билік
бір-бірінен тәуелсіз заң шығарушы, аткарушы және сот тармактарына
бөлінеді;
-
азаматтық қоғам - биліктен
тәуелсіз азаматтар ерікті қоғамдык ұйымдардың дамыған желісінің
көмегімен билікке әсер ете алады;
- тең құқықтылық
-
барлығы тен азаматтық және саяси құқықтары мен
бостандықтары, сондай-ақ оларды қорғау
кепілдіктері;
-пюрализм -соның ішінде оппозицияға деген құрметке ие,
цензурадан толык ала, жариялылык пен баспасөз бостандығы қамтамасыз
етілген;
-келісім -саяси және басқа да әлеуметтік
қатынастар мәселені күштеп шешуге емес, ымыраға келуге
бағытталған, ал бар кақтығыстар құқықтық жолмен
шешіледі.
Авторитарлық режимнің негізгі
белгілері:
1. Бұл тиран, әскери хунта, монарх және т.б.
болуы мүмкін.
2. Қолдау (потенциалды немесе нақты) күш арқылы
жүзеге асырылады. Авторитарлық режим жаппай қуғын-сүргінге
ұшырамауы мүмкін, тіпті қарапайым халық арасында танымал болуы
мүмкін. Алайда, негізінен, азаматтарға қарсы кез келген әрекетке
жол береді.
3. Билік
пен саясатты монополиялау, саяси оппозицияның дербес заңды саяси
қызметіне жол бермеу. Бұл жағдай партиялардың, кәсіподақтардың және
кейбір басқа ұйымдардың шектеулі санының болуын жоққа шығармайды,
бірақ олардың қызметі билік тарапынан қатаң реттеледі және
бақыланады.
4. Басшы
кадрларды толықтыру сайлау алдындағы бәсекелестік емес,
ынтымақтастық арқылы жүзеге асырылады; Биліктің мұрагерлігі мен
ауысуының конституциялық тетіктері жоқ. Биліктің ауысуы көбінесе
қарулы күштер мен зорлық-зомбылықпен төңкеріс жасау арқылы болады.
5. Қоғамды жаппай бақылаудан бас тарту, саяси емес салаларға және
ең алдымен экономикаға араласпау немесе шектеулі араласу. Мемлекет
ең алдымен өз қауіпсіздігін, қоғамдық тәртіпті, қорғаныс және
сыртқы саясатты қамтамасыз етумен айналысады, бірақ ол нарықтық
өзін-өзі реттеу механизмдерін пайдалана отырып, экономикалық даму
стратегиясына да әсер ете алады. бай, белсенді
әлеуметтік саясат.
Тоталитарлық
режим (лат. totalis - бүтін,
бүтін) билік қоғамдық өмірдің барлық салаларын бақылауда ұстаған
кезде пайда болады. Тоталитарлық режим кезінде билік
монополияланады (партия, көшбасшы, диктатор), біртұтас идеология
барлық азаматтар үшін міндетті. Бегада ойлау жоқ, саяси террор
күшті қадағалау және бақылау аппаратымен, полицияның
қуғын-сүргінімен, қорқыту әрекеттерімен қамтамасыз етіледі.
Тоталитарлық режим мойынсұнғыш, өзіне сенімсіз тұлғаны
қалыптастырады. Тоталитаризм коммунистік және фашистік режимдерді
қамтиды. Тоталитарлық саяси режим – бұл азаматтардың өміріне, оның
ішінде олардың өзін-өзі басқару және мәжбүрлі реттеу түріндегі
барлық қызметіне еркін араласатын «жаппай репрессиялық билік»
режимі.
Тоталитаризм 1. Харизматикалық көшбасшы басқаратын біртұтас бұқаралық
саяси режимге тән белгілер: ұлттық партияның болуы, сонымен қатар
партиялық және мемлекеттік құрылымдардың нақты бірлестігі. Бұл
орталық партиялық аппарат билік иерархиясының жоғарғы жағында, ал
мемлекет партия бағдарламасын жүзеге асыру құралы ретінде әрекет
ететін тәуелсіз «партиялық-мемлекет» болып
табылады.
2. Билікті монополиялау және
орталықтандыру «жеке, діни, эстетикалық құндылықтармен
салыстырғанда бірінші кезекте. Бұл режим аясында өмірдегі саяси
және саяси емес адамдар арасындағы шекара (елді біртұтас лагерь
ретінде) жоғалтады
Қорытынды
Қазақстандағы саяси режимнің ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, демократиялық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның қазынасы адам
мен адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы унитарлы
мемлекет. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық
билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы
жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді. Республикадағы мемлекеттік билік біртұтас,
Конституция негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлу және олардың тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы өзара іс-қимыл принципінде жүзеге асырылады. Қазақстан
Республикасы идеология мен әртүрлілікті мойындайды. Мемлекеттік
органдарда партия ұйымдарын құруға жол берілмейді. Саяси жағынан
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекетті
басқарады. Ең бастысы Қазақстанның саяси жүйесі
мемлекеттік биліктің бірден бір бастауы халық болып табылатын,
президенттік-парламенттік басқару нысанындағы демократиялық жүйе
есебінде қалыптасып келеді.
Пайдаланылған
әдебиеттер:
-
Қуандыков. Саясаттану негіздері. Алматы, 1998
ж.
-
С.Ш. Мұсатаев, Е.Т.
Іңкәрбаев. Саясаттану
.Алматы
