«Сазды аспап –сазсырнай, Шежірелі –шертер, Екі ішекті-домбыра» атты мектепішілік ісшара

«Сазды аспап –сазсырнай, Шежірелі –шертер,

Екі ішекті-домбыра»

атты мектепішілік ісшара

Ұлт-аспаптар бөлімі

Оспанов М –домбыра сыныбы оқытушысы

Калелова А –шертер және сазсырнай сыныбы оқытушысы

Өткізілетін күні: «14»03.2024ж

Уақыты: Сағат «15⁰⁰»

Мақсаты:

Көне аспаптарымыздың мәртебесі мен маңызын келешек ұрпағымызға кеңінен насихаттау, оқушыларымыздың аспапты үйренуге деген ықыласы мен қызығушылығын арттыру.

Патриоттық сезімін оятып, тарихи құндылықтарымызды құрметтеуге баулу.

Көрнекілігі: аспаптар туралы слайд, аспаптар - Шертер, үш ішекті добмыра, екі ішекті домбыра, сазсырнай, шаңқобыз т.б аспаптар

Түрі: метепішілік шара. /оқушылармен өткізіледі/

Барысы:

Сөз: Калелова Анар

Кіріспе сөз:
Құрметті бүгінгі ісшарамызға жиналған оқушылар және ұстаздар! Бүгінгі«Сазды аспап –сазсырнай, Шежірелі –шертер, Екі ішекті-домбыра» атты ісшарамызға қош келдіңіздер!

Мұхтар Әуезов айтқан екен:
...қалың қазақ елі тартқан сыбызғыдағы салқын саз, қобыздағы қоңыр күй, домбыраның да екі шекті ғана емес, әдейі күйге арналған үш шекті тіліне оралған көп күйлердің ескі-жаңасы тегіс — тарих үшін елеулі бұйым деген екен.

Сөз: Калелова Анар

Музыка мәдениетінің өркеніне ой жүгіртіп, әр алуан деректерге жүгінсек, музыкалық аспаптардың түрі көп болғаны хақ. Ата-бабаларымыз тастан, ағаштан, темірден, саздан, малдың терісінен, сүйегінен, мүйізінен, ішектен, қылдан, тағы басқада дыбыс шығаруға мүмкін заттардан қарапайым ән-күй аспаптарын жасап алады екен. Біз тек жалғыз домбырамен шектелмей, ел арасында сақталып қалған аспаптарын халық арасында қолданылуы жайлы, сыбызғы, сазсырнай, жетіген, шертер, үш ішекті домбыра, екі ішектідомбыра, оркестр, ансамбльдерде кеңінен пайдаланып жүрген: даңғара, тоқылдақ шаңқобыз сияқты аспаптарымыз туралы әңгіме қозғау.

І. Олай болса біз – шертер аспабына және осы аспапқа ұқсақ үш ішекті домбыра аспабына тоқталып өтсек.

• Шертер туралы не білеміз балалар?

• Үш ішекті қос-бұрау домбыра туралы не білеміз?

Қазақ халқының музыкалық аспаптарының тарихы жайында сөз қозғағанда бірден көз алдымызға бірден домбыра, қобыз, шертер, сыбызғы сияқты түрлері келеді. Әрі музыкалық аспаптар туралы деректер көп жағдайда көшпелелер тарихына қарай бойлап, жаугершілік заманда хабар беру мақсатында, аңды үркітуге, діни салт-жоралғыларда, ән-күйшілік өнер мен қатар шипагерлік өмірде де қолданысқа ие болған.

Шертер

Шертер - қазақ халқының шертпелі музыкалық аспабы. Шертер - қазақ халқының көне ішекті музыкалық аспабы. Кей деректерге сүйенсек, бұл аспап домбыра мен қобыздың арғы тегі болып саналады. Сырт келбеті қобызға жақын, көлемі жағынан домбырадан кіші. Шертер аспабы ағаштан ойылып, шанағы ешкі терісінен қапталған. Ішегіне аттың қылы тағылады. Ойнау тәсілі домбыра тартуға ұқсайды. Дыбыс күші қапталған тері мен ішектердің қалыңдығына байланысты. Бастапқы кезде аспапта перне болмаған. Көп ұзамай перне орналастырып аспаптың беткі жағы біраз өзгеріске ұшыраған.

Алматыдағы Ықылас атындағы халық музыкалық аспаптар музейінің қорында сақталған аспаптардың әрқайсысының өзіндік тарихы бар. Осы орайда үш ішекті, шертіп ойнайтын, қазақтың аспаптық музыка мәдениетіндегі көне аспаптардың бірі – шертер аспабы жайында танымдық мақсатта сөз қозғағанды жөн көріп отырмыз.  Музей мәліметтеріне сүйенетін болсақ, көбінесе ән-жыр, дастандарды қостауға арналған, бақташылар арасында кең таралған аспап. Бұл құралдың ерекшелігі шертердің құрылысы мен формасы негізінде домбыраға ұқсас болған, мойны, қысқа, қыл ішек тағылған, үлкендігі қобыздай. Қырғыздың комузы секілді шертер де пернесіз. Шертердің ескі суретін біз суретші, поляк революционері Бронислав Залесскийдің 1865 жылы «Қырғыз далаларындағы тіршілік» атты альбомын оқи отырып Б. Сарыбаев көптеген мағұлмат алады. Маңғыстау жеріне жер аударылған Залесский өзінің альбомында қазақ ертегілерін жазып, ол ертегілер бойынша өзінше суреттер де салған. Гравюралық бір суретте Мырзақай  деген жыршы бейнеленген. Оның қолында мойны қысқарақ, пернесіз, шанағы ойықша етіп жасалған шағын аспап бейнеленген. Аспапты сол қолына ұстап, оң қолының саусақтарымен шертіп ойнайтыны көрініп тұр. Сондықтан бұл аспапты Сарыбаев шертер деп тұжырымдады. Және мұны ол музыка аспаптарын жасайтын экспериментальды шеберханада альбомда көрсетілген шертердің үлгісін жасады.

Үш ішекті –қос бұрау домбыра - домбыра тобындағы сирек қолданылатын үш ішекті нұсқасы. Ертедегі өнерпаздар арасында колданыста болған, бұл домбыра негізінен Шығыс және Орталық Қазакстан өңірлерінде дамыған. Кәдімгі екі ішекті домбыраның құрылысынан және жасалу тәсілінен айырмашылығы жок. Аспап ішек санымен және орындалатын шығармаларымен ерекшеленеді. Ұлы Абайдың кезінен, өз ән-күйлерін сүйемелдеген, үш ішекті тарихи домбырасы сақталған. Шанағы ұзынша, бұрышты, бет тақтайы қайыннан жасалған, шегелермен бекітілген, мойыны жалпақтау болып келеді.

Үш ішекті домбыра – қазақтың көне музыкалық аспабы. ХVІІ – ХVІІІ ғасырда пайда болған бұл аспап екі ішекті домбырадан да ерте жасалған. Аспап Шығыс Қазақстан аймағында кеңінен таралған. Дана Абай, Шәкәрім, Шәкір Әбенов сынды халық ақындары тартқан.

Аспапта ойнау тәсілі шертерге жақын. Қазақ халық күйлерімен қатар, өзге де елдердің шығармаларын орындауға болады. Аспаптан шыққан қоңыр үн құлаққа жағымды, тыңдаушыға үлкен рухани әсер сыйлайды.

Үш ішекті домбыраға ұқсас аспапты моңғол, қырғыз, татар, башқұрт, өзбек, хақас халықтарының ұлттық музыкалық аспаптарының арасынан көруге болады.

• Қазіргі таңда біздің мектебімізде шертер және үш ішекті домбыра аспабын меңгеріп жүрген оқушыларымыз бар. Олар: оркестрде, ансамбльде, жеке орындауларда және этно ансамбльде өнер көрсетіп, бірнеше концерттерде, конкурстарда жүлделі орындармен мектебіміздің намысын қорғап жүрген оқушыларымыз бар.

/Шертер аспап видеосы экраннан/

Ал енді, қос ішекті (яғни екі ішекті) домбыраға кезек берсек....

Сөз: Оспанов Мейрамбек

ІІ.Домбыра

Домбыра аспабының қалай пайда болғанына байланысты қазақ халқының ортасында сақталған аңыз аса мол. Солардың біразын Б. Сарыбаев, Қ. Жұбанов, Ө. Жәнібеков, А. Сейдімбеков еңбектерінде жақсы көрсеткен. Домбыра және домбыра күйі туралы сөз қозғағанда осы зерттеушілердің еңбектеріне сүйенеміз. Ақселеу Сейдімбек «Күй шежіре» еңбегінде осы аңыздардың екеуіне ерекше назар аударады. Соның бірі Шығыс Қазақстан обылысы Күршім ауданының тумасы Арғынбек Қилыбаев ақсақалдың айтуымен хатқа түскен «Қос ішек» күйінің аңызы.

Ертеде бір аңшы жігіт болыпты. Сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы - маралды аулап, кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек – қарынын алып тастайды. Содан арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атуға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішек - қарынын қарға - құзғын іліп ұшқан болу керек, қарағайдың бұтағына қос тін болып керіліп қалғанын көреді. Ызыңдаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Қарағайдың бұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе ызыңдап, жанға жайлы дыбыс шығарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып, аңшы жігітті алуан түрлі күйге бөлейді. Сол жерде аңшы жігіт «қой мына қос ішекке тіл бітейін деп тұр екен, бір амал жасайын» - деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткендей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тыңдаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша домбыра көптің сүйіп тыңдайтын аспабына айналады.

/Домбырашылар видеосы экраннан/

«Екі ішектің бірін қатты, бірін сәл - сәл кем бұра. Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ - домбыра - деп жырлағандай, халқымыздың ғасырлар бойы жинақталған ұлттық құндылығы мен дүниетанымын дәл суреттеп жеткізе алатын қоңыр үнді домбыра екені даусыз.

Қадыр ақынның айтып кеткен бір ауыз сөзі қазақ үшін өміршең ұғымға айналды. Қазақ пен домбыра егіз ұғым іспеттес.Содан болса керек, қазақта домбыраның түрі де, жасау тәсілі де көп. Ғалымдардың айтуынша, бүгінде қазақта домбыраның 20-дан астам түрі бар. Олардың кейбірі көне түрлері болса, енді бірі - жаңасы.

Қазіргі таңда домбыраның келесідей түрлері бар: ән мен күй домбырасы, торсық, тұмар, кең шанақты, шіңкілдек, балдырған, балашық, аша, үш ішекті, қуыс мойын, шертер, т.б. Өткен ғасырдан бері қолданысқа енген оркестр домбыралары тағы бар: қоңыр дауысты (альт), жіңішке дауысты (прима), ащы дауысты (секунда) бас домбыралар (екі нұсқасы), қозықұйрық.

Ал домбыраның кең қолданылатын түрлері жайлы сөз қозғарда жазушы, күйші, қазақтың біртуар ұлы Таласбек Әсемқұловтың "Домбыраға тіл бітсе" атты еңбегіне тоқталып өткен жөн.

Күйшінің айтуынша, қазақ арасында кең тараған домбыраның екі түрі бар: бірі - қауақ домбыра, екіншісі - қалақ домбыра.

Батыс Қазақстан, Қарақалпақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Ауғанстанда кең таралғаны - қауақ домбыра. Ал Орталық Қазақстан, Жетісу, Семей өңірінде тараған домбыра - қалақ домбыра. Оның үші түрі бар: иықты, бүйірлі, сауырлы домбыра.

Домбыра - түркі халықтарына ортақ көне аспап. Қазақтағы "Домбыра" сөзі башқұрттарда "домбыра", тәжіктерде "домбурак", буряттарда "домбро", моңғолдарда "домбор", түріктерде "томбра" деп аталады.

IІІ. Сазсырнай. Сөз: Калелова Анар

Сазсырнай - үрлемелі аспап. Сазсырнай ысқырып ойналатын флейталар тобына жатады. Кейбір сазсырнайдың ысқырғыш тетігі болмайды. Оған қазақ халқының сазсырнайы мысал. Сазсырнайға ұқсас аспаптар көптеген халықтарда кездеседі. Атауы әр халықтың өз тілінде айтылатын аспаптың пішіні де әр түрлі. Оның пішінін шеберлер құсқа, балыққа, көп басты атқа, жұмыртқаға ұқсатып жасай 900 ₸ - Сатып алу

Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз

Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру

Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация жариялап табыс табыңыз!

Материалдарыңызды сатып, ақша табыңыз. (kaspi Gold, Halyk bank)

Соңғы бір жылда:

45 000 000 ₸

Авторлар тапқан ақша

Толығырақ

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!

Тізімді көру