"Шешендік өнер" арнайы курсының авторлық бағдарламасы

Жалпы білім беретін орта мектептердегі 8-сыныптар үшін

«Шешендік өнер» арнайы кусының

авторлық бағдарламасы

Түсінік хат

Шешендік сөз өнері (риторика) мектеп қабырғасындағы оқушының көптеген ғылымдармен (философия, психология, лингвистиа, логика т.б) тығыз байланыста бола отырып, оқушының сөз саптау шеберлігін дамытады. Әр түрлі сөз мәтіндерін құруды, логикалық қағидалар келтіретін грамматика ережелерді меңгертеді, әдебиет теориясына, халық ауыз әдебиетіне, тіл мәдениетіне, тіл, әдебиет пәніне қызығушылығын арттырады. Қазіргі қазақ тілі әдістемесінде риториканың жеке талаптары пайдаланып жүр. Мысалы: мәтінді суреттеу, пайымдау, баяндау деп бөлу, индуктив және дедуктив пайымдау құру ерекшеліктері, дәлелдеу ережелері, оқушылардың дұрыс сөйлеуін дамытуда түрлі жанрларда жұмыс істеуге дағдыланады.

Таңдау курсының мақсаты:

-шешендік сөз өнері арқылы шәкірттерді сөз құрылысын (композициясын);

- сөйлеу мәдениетін меңгеруге, сөз саптауға, сөз жарыстыруға, жазба және ауызша іскерлік және ғылыми тілде сөйлеуге, бұқаралық ақпарат тілін нақты игеруге, құжаттарды дайындауға, іскерлік диалогтарды, проза тілін сараптауға үйрету.

Шешендік өнер пәнінің міндеті:

• шешендік сөз өнерін үйрету

• шешендік сөздердің нақышына келтіріп айта білу

• шығармашылық жұмыста көркемдегіш құралдарды кеңінен пайдалану

• сөздік қорын байыту

• сөз қолданыс мәдениетін қалыптастыру

• тірек сөздер арқылы мәтін құрастыру

• суырыпсалма сөз және риторикалық жаттығулар орындау

• сыныптан тыс оқу

• ізденіс, зерттеу жұмыстарына көбірек мән беру

• шешенге қойылатын үш талапты: нені айтуды, қайда айтуды, қалай айтуды үйрету;

Жалпы, шешендік сөз өнерінде қарастырылады:

1. сөздің пайда болуы ( ой мен сөздің қарым-қатынасын пысықтау, әлдебір ниеттің пайда болуы және оның сөз жүзінде бейнеленуі, сөзге айналуы);

2. сөздің әлеуметтік сипаты мен әдеби тілдің сыртқы қағидаларына орайластыра жіктеу

(ауызша және жазбаша тілдің құрамын белгілейтін ережелер);

3. сөз этикасын білуге тәрбиелеу, сөзге талдау жасау арқылы оның пәндік мазмұнын, сөзді тудырушының мінезін және стилін анықтау, бүгінгі күні сөйленген сөздің кең ауқымын оны құрушылардың мақсатына орай, сөздің негізгі мазмұнын, жұртты қызықтыратын, қобалжытатын тақырып пен мәселенің сипатын анықтау; риторикалық классика мен үлгілі сөздерге талдау жасауға үйрету.

4. Ойды нақышына келтіріп сөйлеу құралдары: ым-ишара, мимика, интонация жасау техникасын меңгерту. Логикалық, психологиялық, граматикалық кідірісті дұрыс қоя білуге де көңіл бөлу. Сауаттылығы мен сөйлеу техникасын меңгерту үшін қызықты тапсырмалар орындау.

Мазмұндық бөлім

Кіріспе сабақ – 1сағат

Шешендік сөздің дүние жүзі халықтарының өміріндегі орны мен мәні.

Қазақ шешендік сөздердің үлгілерін оқыту – 19 сағат

Қазақ шешендік өнерінің ерекшеліктері. Оның ауызекі айтылып таратылуы. Ауыз әдебиетіндегі шешендік сөздің үлгілері «Аяз би», «Қырық өтірік», «Тазша бала» ертегілеріндегі тапқырлық жайттар. Мақал-мәтелдердің шешендік өнердегі орны. Жұмбақтың, ауыспалы мағыналы сөздердің көркемдік ерекшеліктері. Тұрмас-салт жырларындағы шешендік: «Сыңсу», «Қоштасу», «Жар-жар», «Жарапазан» жырларында кездесетін қанатты сөздер. Мұндағы тапқырлық пен этикалық мәселелер.

Орхон-Енисей жазбаларындағы эпикалық сипат. Батырлар жыры, Қазіргі кездегі шешендік сөздін қолданысы. Ақындардың сөз саптауының тәрбиелік сипаты. Шешен-билердің нақыл-ақыл сөздерінің терең сыры, астарлы ой, жұмбақ өсиет түрінде келуі. Шешендік өнердің айтыс жанрына ұқсастығы мен өзгешелігі.

Ақындықтағы тапқырлық пен сөз шеберліктері –4 сағат М.Шаханов «Отырар» поэмасы. Бұқар, Махамбеттердің әрі ақын, әрі жырау екендігі. М.Мақатаев «Райымбек» поэмасы. А.Байтұрсыновтың «Маса» жинағындағы мысал сөз кестесі.

Қазақ шешендік сөздерінің мазмұнына қарай бөлінуіне арналған жаттығу жұмыстары – 7 сағат

Шығармашылық тапсырмалар – 4 сағат

Шешендік өнердің құдреті туралы шығарма жазу. Тіл туралы шығарма жазу.

Абай шешендігі туралы презентациялық слайдтар даярлау. «Сөз тапқанға қолқа жоқ»

Қорытынды сабақ – 4 сағат

«Шешендік өнер сабағынан алған әсерім» ой бөлісу. Шешендік сөз бойынша композициялық қойылым әзірлеу

М.Әуезовтың «Еңлік-Кебек» пьесасындағы «Билер» сценалық көрініс көрсету.

сынақ тапсырма мен тест жұмысын алу.

«Шешендік өнер» таңдаулы курсында мынандай тақырыптар қамтылады: 1) отбасылық және тұрмыстық диалог, 2) фольклор; 3) жеке және іскерлік хат алмасу; 4) іскерлік диалог, 5) ауызекі сөйлеу түрлері:

а) құтықтау сөзі; б) бұқаралық шаршы топтағы сөз (бүгінгі күн мәселесі т.б.); в) соттық сөз (айыптаушы, қорғаушы); г) оқу тілі (сұхбат, дәріс, семинар, емтихан);

6) ғылыми жазбалар және ғылыми әдебиет; 7) көркемдік әдебиет; 8) журналдық әдебиет (ғылми-публицистикалық, әдеби-сын); 9) бұқаралық ақпарат (баспасөз, радио, теледидар, әр түрлі жанрдағы жарнамалар).

«Шешендік өнер»

арнайы курс күнтізбелік-тақырыптық жоспары

(8-сынып, аптасына 1сағат, барлығы 34 сағат)

Ақпараттық-әдістемелік бөлім

7-сыныпқа арналған «Шешендік өнер» таңдау курсы түсінік хатта көрсетілгендей, мақсат-міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған. Бағдарламадағы тарауларға орай, тақырыптар ақын шығармашылығын меңгеруге, шешендік өнердің құдіретін, шешендердің сөз саптауын түсініп оқуға, танымдық, шығармашылық тапсырмалар арқылы теориялық білім мен тәжірибені өзара байланыстырып қарастыруға, «Шешендік өнер» курсын толық меңгеруге көмектеседі. Шешендік өнерді меңгеру үшін арнайы тапсырмалар мен шығармашылық жұмыстар, шешендік сөзден үзінді жаттау, ізденіп оқу жұмыстары беріледі. Тапсырмалар берудегі мақсат :

1) Алдымен шешендік сөз ұғымын оқушы санасына жеткізу. Шешендік сөз – халқымыздың өмір сүрген ортасы, тұрмыс-тіршілігі, ой елегінен, өткізген, ұрпақ санасына сіңімді, теңдесі жоқ көркем сөз қазынасы екенін ұғындыру;

2) Шешендік сөздерді айтушылар кімдер? Олар - билер, шешендер, көпті көрген өнегелі адамдар, сөз зергерлері. (Мысалдар арқылы бұрын білетіні еске түсіріліп, түсініктерін кеңейту);

3) Шешендік сөздердің мазмұны мен оқиғалары. Шешендік сөздер үлгілері, оны талдау;

4) Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні. (Бүгінгі өмір көріністерімен байланысы);

Оқушылардың білім мен білік дағдыларына қойылатын басты талаптар:

• оқудың негізгі түрлері – сөздерді, сөйлемді тұтас оқу, шапшаң оқу, пайымдап (түсініп) оқу;

• әр түрлі мәтіндердегі сөздің мәнін түсініп, өзіндік пікірін, болжамын, ой-тұжұрымын өзіндік; сөз өрнегімен жеткізе білуге үйрету;

• актерлік өнерге бейімдеп, сахналық қойылым түрін қоюға жаттықтыру;

• жеке тұлғаның өзін -өзі тануына жол ашу;

Білім деңгейін анықтайтын өлшеуіштер

Қорытынды сабақ сынақ сабақ негізінде құрылады.

Сынақ сабағында әзірлік мынандай негізде құрылады.

1. Сынақтың міндеті мен мақсатын саралау;

2. Оқушыларға тапсырма мен сөйлейтін тақырыптарын бөліп беру;

3. Оқушылардың пікір-таласын тудыратын сұрақтарды әзірлеу;

Сынақ сабағы оқушылардың білімін тереңдете түседі, жауапкершілігін арттырады, берілген сұраққа тез арада толық және дәйекті жауап беруге дағдыланады.

«Шешендік өнер» курсын игертуде таным-қабілетін бағалау үшін «5» балдық жүйені пайдалануға болады.

«5» бағасы – курс барысында игеруге тиіс материялды толық меңгеріп, дәл, логикалық, бірізділікпен айтылған жауапқа қойылады;

«4» бағасы – курс барысында игеруге тиіс материялды толық біледі, бірақ болар-болмас кемшілігі бар жауапқа қойылады;

«3» бағасы – жауабы негізінен дұрыс, бірақ толық емес, білімінде проблемалар еске алынбаған жауапқа қойылады;

«2» бағасы – оқушы жауабында қателер, білімінде елеулі кемшіліктер бар жауапқа қойылады.

Бағалауда төмендегідей ерекшеліктерге назар аударған жөн:

• оқушының шығарманы түсініп, мәнерлеп оқуына;

• талапқа сай, нақышына келтіріп айта білу шеберлігін қалыптастыру;

• шешендік өнерді толығымен игеруіне;

• қосымша әдебиеттер мен көркемсөз оқу байқауына қатысуына;

• шығармашылық, ізденіс жұмыстарымен айналысуына баса назар аударған жөн;

Ауыз әдебиетінің бай мұрасы тұрмыс-салт жырларындағы аталы сөзге тоқтау, салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты шешендік сөздерді, халық педегогикасы пәнімен, жұмбақтап айтылатын шешендіктің түйінін шешуді логика ғылымымен байланыстыруға болады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.Адамбаев Б. Шешендік сөздер. Алматы, 1992

2. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1999

3. Негимов С. Шешендік сөздер. Алматы,1996

4. Адамбаев Б. Халық даналығы. Алмат, 1996

5. Аристотель. Риторика. Москва, 1981

6. Қ азақтың би-шешендері. Алматы, 1995

7. Есхожин І. Шешендік шиырлары. Алматы, 1993

8. Шешендік сөздер жинағы Алматы 2000ж. 
9. Қазақ тілі мен әдебиеті №5 2001.

10. Қазақ тілі мен әдебиеті №1 2000.