Сыр бойы Ахундары

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті

МАҚАЛА

Тақырыбы: Сыр бойы ахундары

Орындаған: Ерханқызы Динара

Тобы: ИСТ-22-1

Қызылорда, 2024 ж.

Аннотация: Мақалада дін қайраткерлерінің қазақ халқы мен түркі өркениетінің мәдени-рухани дамуындағы маңызды рөлі қарастырылған. Автор Қалжан ахун, Садық ахун және Тапал ахун (Нұрмұхаммед) сынды көрнекті тұлғалардың өмірі мен шығармашылығын мысалға ала отырып, олардың оқу-ағарту ісіне, діни мәдениетті дамытуға, сондай-ақ медициналық-әлеуметтік салауаттылыққа қосқан үлесін атап көрсетеді. қоғамның. Олардың өмірінің негізгі кезеңдері, маңызды жетістіктері мен Қазақстанның қазіргі тарихы мен мәдениетіне әсері қарастырылады.

Түйін сөздер: дін қайраткерлері, мәдени даму, рухани мұра, түркі өркениеті, білім, медицина, әлеуметтік сала.

Көне аңыз бен дәстүрге бай Сырдарияның түркі әлемінің тарихында алар орны ерекше. Осы көне өлкенің төсінде қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі өркениетінің тарихында із қалдырған ұлы тұлғалардың үнсіз куәгерлеріндей кесенелер мен құлпытастар бар. Олардың ішінде ғұламалар, ағартушылар, емшілер, көне сыр мен білімнің сақшылары – ахундардың орны ерекше.

Рухы күні бүгінге дейін сезіліп келе жатқан ұлы тұлғалардың жарқын үлгісінің бірі – Қалжан ахун. Қалжан ахун Бөлекбайұлы – қазақ халқының өмірінде өшпес із қалдырған, білім мен діни мәдениетті дамытуға қосқан үлесі зор тұлғалардың бірі. 1862 жылы Хиуа хандығына қарасты Үргеніш қаласында дүниеге келген ол ұлы істерге бұйырған [1].

Оның таланты жастайынан байқалды - білегіндегі мең оның болашағының өзіндік белгісі болды. Туғаннан Қалмұхаммед аталып, айналасындағыларға Қалжан деген атпен танылып кеткен.

Қалжан ахун діни ғылымдар мен заңдарды жетік меңгеріп қана қоймай, көркем мінез-құлық пен құлшылық тәсілдерін дамытуға мән берген сол санаттағы ғалымдардың өкілі болды [2]. Алла разылығы үшін ақиқатты уағыздап, насихаттап қана қоймай, ауыл балаларының діни сауаттылығына, мәдени дамуына жол ашып, олардың білім алуына ерекше мән берді [3].

Осындай өз өлкесінің тарихында жарқын із қалдырған ахундардың бірі - Садық ахун. 19-20 ғасырларда Сыр өңіріне белгілі дін қайраткері Садық ахун 1860 жылы Түркістан облысы, Сырдария ауданы, Ақжарма ауылында дүниеге келген. Оның даналық жолы жас кезінде Тапал ахунға шәкірт ретінде жіберілуінен басталады. Білімін жалғастырып, Ораз ахун Бекетайұлының ілімін үйреніп, Көкілташ медресесінде оқуын ойдағыдай аяқтайды [4].

Діни білімімен қатар, Иран медициналық мектебінде білім алып, медицинаға деген қызығушылығы арта түсті. Оған оқуын шетелде жалғастыру ұсынылды, бірақ ол туған жері деп шешіп, туған жеріне оралды. Садық ахун емшілік қабілетінің арқасында танымал болды, сол үшін ол «Садық Ахун», «Садық Емші» деген аттармен танымал болды. Иіркөл маңына мешіт салып, жергілікті тұрғындарға рухани тәлімгер, емші болды [5].

20-ғасырдың 20-30 жылдарындағы саяси толқулар кезеңінде ұжымдастыруға белсене қарсы шығып, түрмеде отырды. Алайда прокурор С.Есқараевтың талпынысы мен академик Қаныш Сәтбаевтың көмегімен елге адалдығын дәлелдеп, бостандыққа шықты. Садық ахун өзінің діни даналығын қоғам өміріне белсене араласып, халқының мүддесін қорғай отырып, өз өлкесінің тарихында жарқын із қалдырды [6].

Сонымен қатар, кең білімімен танылған Тапал ахун (Нұрмұхаммед) Қадірұлының мұрасын зерделей келе, оның көрнекті тұлға болғаны аңғарылады. Хорезмде діни білім алғаннан кейін ауылына (қазіргі Шіркейлі ауылы деп аталады) оралып, екі мешіт салып, шәкірттеріне орыс тілін үйретті. «Тапал ахун» деген лақап аты оның аласа бойынан болса керек. Оның медреседе ұстаздың сұрақтарына жауап берудегі шапшаңдығы мен дәлдігі таңданыс тудырып, оны «жарайсың» деп атады. Осы кезден бастап ол Тапал атанып, намазхан ұстазының арқасында Тапал ахун лақап атқа ие болып, халық арасында кеңінен таныла бастайды [7].

Қорыта айтқанда, Қалжан ахун, Садық ахун және Тапал ахун (Нұрмұхаммед) әңгімелері қазақ халқының, жалпы түркі өркениетінің мәдени-рухани мұрасы үшін дін қайраткерлерінің, білімді ағартушылар мен емшілердің маңыздылығын көрсетеді. Олардың адалдығы мен парасаттылығы өлке тарихында өшпес із қалдырып, болашақ ұрпақты рухани дәстүр мен құндылықтарды сақтауға баулиды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Наследие Калжана ахуна - “Кызылординские Вести.” (2022, September 15). Kzvesti.kz. https://kzvesti.kz/kultura/nasledie-kalzhana-ahuna-66898/?ysclid=lusmcqctk6748328325

2. ‌Калжан Ахун // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0.

3. ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ИШАНДАР МЕН АХУНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ. (n.d.). In azan.kz. Retrieved from https://azan.kz/kz/maqalat/read/qazaq-dalasyindagyi-ishandar-men-ahundardyin-qyizmeti-turalyi-12166?ysclid=lusmf4cwod512147034

4. Сыр бойындағы ахундар мұрасы. (n.d.). Сыр Бойы. Retrieved from https://syrboyi.kz/tanim/syr-bojyndaghy-ahwndar-murasy-123354/?ysclid=lusm9d4vfi26239593

5. ‌Сыр бойындағы Садық ахун мұрасы. (n.d.). Egemen.kz. Retrieved from https://egemen.kz/article/284645-syr-boyyndaghy-sadyq-akhun-murasy?ysclid=lusns3zf1q53064846

6. (2024). Www.gov.kz. https://www.gov.kz/memleket/entities/kyzylorda/press/article/details/58269?lang=ru&ysclid=lusmikxnod878730597

7. ‌Тапал ахуннан жеткен жәдігерлер – syrboyi.kz