Тақырыбы: «Дезартрия және деслалия»

«Ақтөбе қаласының психологиялық- педагогикалық түзеу кабинеті» КММ

Әдістемелік кеңес

Тақырыбы: «Дезартрия және деслалия»

Логопед: Бисенова А.О

2020 – 2021 оқу жылы

Сөйлеудің бұзылуы, сөйлеудегі нормадан тұрақты ауытқу, ол маманның көмегінсіз өздігінен жеңе алмайды.

Сырттай, дыбысты айтудың бұзылуы көрінуі мүмкін:

1. "қиын" дыбысты өткізіп жіберуде 2. бір дыбысты екіншісіне ауыстыру 3. ақаулы дыбыс айтылуы (р дыбысының көмеймен айтылуы)

Ақаулықты тудыратын себептерге байланысты дыбысты айтудың бұзылуы екі топқа бөлінеді: дислалия және дизартрия.

Дислалия гректің Dis – бұзылу,  Logos – сөйлеу деген сөздерінен құралған.

Дислалия дегеніміз есту қабілеті дұрыс және сөйлеу аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуының бұзылуы.

Этиологиялық себептері бойынша дислалия механикалық (органикалық) және функционалдық дислалия болып екіге бөлінеді.

Механикалық (органикалық) дислалия, оның себептері.

          Механикалық (органикалық) дислалия дегеніміз сөйлеу тілі аппаратының сыртқы органикалық және оның сүйегі мен бұлшық еттері құрылысы ақаулықтарының салдарынан сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылмауы.

         Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы механикалық дислалияның біршама жиі кездесетін себептеріне жатады.

         Бұл ақаулықта тілдің қалыпты деңгейден нашар қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Одан басқа, тілдің ауызға зорға сиып тұратын өте үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бұзылады.

         Жақ сүйектері құрылысының ақаулықтары үстіңгі және астыңғы тістердің ауытқуына себеп болады. Үстіңгі тістер астыңғы тістер мен қабысқанда дәлме – дәл тістер қиылысып, тістескенде тістену дұрыс болмай шығады.  Тістенудің ауытқуларының  бірнеше түрлері болады.

         Кемиек (прогнатия) – үстіңгі жақ сүйегі алға қатты шығып тұрады. Осының салдарынан үстіңгі тістер астыңғы тістермен тістенбейді.

         Опырауыз  (прогения) – астыңғы жақ сүйегі сойдиып алға шығып кетеді де, қабысқанда тістенбей, аралары ашық қалады. Кейбір жағдайларда тістенбей қалу тек тістердің арасында болады. Азу тістердің тістенбеуі сол жақтың және оң жақтың қабыспауынан болады.

         Тістердің орналасу құрылысы дұрыс болмай, қатарларының бұзылуынан сақаулық пайда болады. Мысалы, тістердің арасының алшақтығынан және ретсіздігінен сөйлегенде тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы бұзылады.

         Стомотолог – дәрігерлер арнайы шина қою арқылы тістерді және жақ сүйектерін реттейді. Сүйегі әлі қатаймаған 5 – 6 жастағы балаларға қойылған шинаның әсері өте күшті болады.

         Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай құрылысы да зиян тигізеді. Тар, өте жоғары немесе керісінше аласа, тегіс таңдай сөйлеу тіліндегі дыбыстардың көпшілігінің дұрыс айтылуына кедергі келтіреді.

         Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің солпиып тұруы немесе қысқа әрі қимылдайтын үстіңгі ерін, еріндік дыбыстардың айтылуына кедергі келтіреді.

Функционалдық дислалия, оның себептері.

           Функционалдық дислалия дегеніміз дыбыс шығару аппаратында ешқандай кемістік болмаса да, сөйлеу тілі дыбыстарының дұрыс айтылмауы. Басқа тілмен айтқанда ешқандай органикалық негіз жоқ.

         Функционалды дислалияның кең тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін үйде дұрыс тәрбиелемеуден болып табылады. Қорытындысы көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылуының дамуы кешеуілдеп қалады.

         Баланың сақаулығы еліктеуден де болуы мүмкін. Қағида бойынша сөйлеу тілі дұрыс қалыптасқан балаға сөйлеу тілінде ақаулығы бар баламен әрдайым қарым – қатынас жасаудың да зияны бар. Бала үйдегі ересек адамдардың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұрмалауына жиі еліктейді. Балаға түсініксіз, тілі мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін адамдардың арасында көп болудың өзі зиян.

         Балаға үйдегі адамдардың екі тілде сөйлеуі де кедергі болады. Бала әр тілде сөйлеу кезінде бір тілдің айтылу ерекшелігінен екінші тілдің айтылу ерекшелігіне жиі ауысып отырады.

         Балалардың дыбыс айту кемшіліктері өнегесіз тәрбиенің себебінен де жиі пайда болады, баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына жанында жүретін ересек адамдар мүлдем көңіл аудармайды. Сөздегі дыбыстардың қателігін түзетпейді. Басқаша айтқанда баланың сөйлеуге дағдылануының дұрыс жетілуіне ересектердің жүйелі ықпал жасауы тиіс.

         Баланың сөйлеу тіліндегі ақаулық есту қабілетінің жетілмеуінен де болуы мүмкін. Айтылуы бір – біріне ұқсас дыбыстарды ажыратуда баланың қиналатындығы байқалады. Мысалы, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстарды және ысқырық дыбыстарды айтқан кезде.

         Сақаулық сонымен қатар дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің, еріннің, төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауынан пайда болуы мүмкін. Соның салдарынан бала тілін қалыптағы жағдайда дұрыс ұстап тұра алмайды немесе қажетті қимылдарды тез арада орнын алмастыра алмайды.

         Дислалия сонымен бірге есту қабілетінің нашарлығынан да болуы мүмкін. Керең балалардың 10 % — на дейінгілердің сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуы бұзылған. Бұндай жағдай ызың мен ысқырық, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстарды айтқан кезде байқалады.

         Дислалияның ауыр және ұзаққа созылуына баланың ақыл – ойының жеткіліксіз дамуы да себеп болуы мүмкін. Іштен туа біткен ақыл – ойы кеміс балалардың 55 % — нан көпшілігі сөйлеу тіліндегі дыбыстарды дұрыс айта алмайтындығы белгілі.

Дизартрия

сөйлеу аппаратының иннервациясының жеткіліксіздігінің салдарынан сөйлеу тілінің дыбыс айтуының бұзылуы.Дизартрияда негізгі кемістік дыбыс айту мен сөйлеу тілінің просодикалық жағының орталық және шеткі нерв жүйесінің органикалық зақымдалуына байланысты бұзылуы болып табылады. Дизартрия гректің artron-мүшелеу,бөлшек, dis-бұзылу сөздерінен шыққан.

• Дыбыс айтуы мен дауысының,артикуляциялық моторикасының,сөйлеу кезіндегі тыныс алуының бұзылуы жатады.

• Дизартрияда дауысты,дауыссыз дыбыстардың айтылуы бұзылады.

• Дыбыс айтудың антрофониялық (бұрмалап айту) және фонологиялық (алмастыру,шатастыру) түрінде айтылуы кездеседі.

• Фонологиялық түрлерінде айтылуы ұқсас дыбыстарды артикуляциялық, акустикалық сипаттамалары бойынша ажырату қиындық туғызады. Сондықтан да көп жағдайда ондай балаларда жазбаша сөйлеу тілінің бұзылуы,бұлшық еттердің (артикуляциялық аппараттың, беттің, мойынның) қатаюы-гипертонус, әлсіреуі, төмендеуі,босансуы-гипотония байқалады

Дизартрияның себептері

баланың құрсақта жатқанда,туылған кезде,туғаннан кейінгі уақыттағы әр түрлі жағымсыз факторлардың салдарынан орталық және шеткі нерв жүйесінің органикалық зақымдалуы болып табылады.Атап айтсақ, асфиксия,туу кездегі жарақаттар,мидың қан айналысының бұзылуы,бас мидағы ісіктер,инфекциялық аурулар,нерв жүйесінің тұқым қуалаушылық аурулары

Дизартриктің сөзі түсініксіз, басқаларға түсініксіз , "аузындағы ботқа" сияқты.

1. Дислалия: Соматикалық әлсіреген балаларда. Дизартрия: Орталық жүйке жүйесінің зақымдалуымен байланысты

2Дислалия: Неврологиялық белгілер жоқ. Дизартрия: Беттің, тілдің, жұмсақ таңдайдың асимметриясы айқын көрінеді; еріндердің кесілуіне

3.. Дислалия: патологиясы жоқ мотор саласы, сіңір рефлекстері тірі, біркелкі. Дизартрия: Жалпы, ұсақ және артикуляциялық моторикадан зардап шегеді.

4. Дислалия: Тек дыбыстық айтылым зардап шегеді. Дизартрия: Дыбысты айтумен қатар просодика зардап шегеді; қойылған дыбыстар әрең автоматтандырылады

5 Дислалия: Дауысы қатты, қатты, модуляцияланған. Дизартрия: Дауысы саңырау, әлсіз, қысылған, сөнген, үзік-үзік.

6Диафрагматикалық-сөйлеу тынысы қалыпты. Дизартрия: диафрагматикалық - сөйлеу-қалыптаспаған.

7. Дислалия: Сөйлеу белсенділігі артады.. Дизартрия Сөйлеу белсенділігі төмендейді.

8.Дислалия: Есте сақтау, зейін, жұмыс қабілеттілігі, ойлау процестері, интеллект – қалыпты, Бала белсенді, ұтқыр, ықыласпен айналысады, көп қиындықсыз бір қызмет түрінен екіншісіне ауысады. Дизартрия: есте сақтау қабілеті төмендейді, қысқа мерзімді; назар тұрақсыз; төмен өнімділік; интеллект жиі төмендейді . Баяу немесе ингибирленген, сабақтан жалтарады, бас ауруына шағымданады, бір қызмет түрінен екіншісіне ауысу қиын.

9. Дислалия: Бала байланысқа оңай енеді, мінез-құлық жеткілікті. Дизартрия: мінез-құлық біркелкі емес,

10Осылайша, дизартрия көмек пен психологиялық қолдауды қажет ететін күрделі және тұрақты сөйлеу бұзылысы болып табылады. Ересектерде дизартерияны түзету балаларға қарағанда баяу жүреді.

10. Дифференциальная диагностика.

Отграничение дизартрии от дислалии проводится на основе выделения синдромов артикуляторных, дыхательных и голосовых расстройств.

Дифференциалды диагностика. Дизартрияны дислалиядан ажырату артикуляциялық, тыныс алу және дауыстық бұзылулар синдромдарын оқшаулау негізінде жүзеге асырылады.

11. Дифференциальная диагностика.

Дифференциалды диагностика. Кезінде дислалии және дизартриясы бар балалармен жүргізілетін логопедиялық тексеріс - дизартерияда орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануы байқалады (нәтижесінде сөйлеудің просодикалық жағының бұзылуы),

ал дислалияда сөйлеу орталықтарына әсер етпейді, ал дыбысты айтудың бұзылуы артикуляцияның дұрыс емес құрылымымен байланысты.

Дифференциалды диагностика. Дизартерияны дислалиядан ажырату кезінде неврологиялық зерттеу мен анамнез ерекшеліктерін ескеру қажет.