Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының өзіндік ерекшеліктері

 Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының өзіндік ерекшеліктері

Қазіргі Қазақстан жағдайында этносаралық қатынастарды үйлесімді мағынада өрбіту қажеттілігі бар екені даусыз. Тек оны басқа этникалық мәдениет үлгілерінен Қазақстанның негізгі бірегей ұлты – қазақтардың этникалық құндылықтар әлемін жасанды оқшаулауға болмайды. Тек қана еліміздегі басқа этнос қауымдастықтарды этномәдени кеңістігіне барынша жақындату арқылы ұлт саясатын жүргізу керек екенін ескертуге болады. Сонымен қатар қазақ тілді мәдени кеңістікке басқа халықтардың мәдени жетістіктері мен ерекшеліктері туралы да толыққанды мағлұматтар қажет. Қазақстандық СТВ каналы «Ұлт және ұрпақ» рубрикалы хабары арқылы елімізде өмір сүретін әр қилы этникалық топтар жайлы ақпарат таратумен айналысады, бұл хабарда негізінен өнер саласы жайлы мәліметтер болғанымен, жалпы әр түрлі этнос өкілдерінің өмір салты, қарапайым тіршілігі туралы дүниетанымдық ақпарлар айтылады.

Біздің пайымдауымызша, еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдары осылай мәдениеттер арасындағы жақын болудың өзіндік үлгілерін насихаттаумен айналысуы тиіс. Жалпы кез-келген әлемдегі ұлттық мәдениетте жалпыадамзаттық құндылықтардың тасымалдаушысы, хабаршысы болатындай қасиеттер табылады, себебі әрбір қауымдастықта өзіндік төлтумалық ерекшеліктермен бірге басқалармен өзара біріктіруші нағыз мәдени антропологиялық ортақ сипаттамалар да кездеседі, олар имманентті түрде көптеген этникалық мағыналарда түзілген.

Қазақ халқы өзінің тарихи қордалаған мәдени құндылықтарын түсініп игеру арқылы жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесіне барынша қомақты үлес қосады. Осындай әрекеттер өзара түсіністікке негіз болатын әрекеттерді туындатады. Өзара дүниетанымдық бағдарлар мен құндылықтар әлемі сәйкес келген жағдайда ғана жалпы еліміздің мәдени кеңістігінде этносаралық мәдени синтезге, өзара сиысушылыққа, өзара ықпалдасуға негіздер қаланатыны кейбір ғылыми зерттеулерде атап өтіледі [117].

Сонымен қатар, Қазақстан халқының дініне, діліне, тіліне қарамай іштей біртұтас қоғамдық құрылым болуға қарай топтасуы (консолидация) үрдісінің табысты болуы, оның болашағы – дүниетанымындағы құндылықтар векторының және оның бағдарының ұтымды нұсқада таңдалуына байланысты екені айтылады.

Елімізде этносаралық қатынастардың өзіндік нұсқасы қалыптасып келе жатқаны туралы идеялар біршама зерттеулерде айтылуда. Әрине, әрбір елдің өзіндік ерекшеліктері болады. Соның бір дәлелі ретінде ҚР БҒМ ҒК Философия және саясаттану институты мен гуманитарлық зерттеулер Орталығы 2007 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Қазақстанның төрт өңірі мен Астана және Алматы қалаларында өткізген социологиялық зерттеулері келтіріледі. Бұл зерттеуге әртүрлі ұлт өкілдерінің ішінен 1150 респондент таңдалып, еліміздің этнодемографиялық құрылымына сәйкес таңдау бойынша сауалнама жүргізілген. «Сіз тұратын елді-мекендегі этникалық топтар арасындағы қатынастарды қалай бағалайсыз?» деген сауалға қазақтардың ішінен 53,3 пайызы «негізінен қолайлы» деп жауап берсе, орыстардың арасында осылай жауап бергендер 56,5 пайызды құрайды, ал енді басқа этникалық топтар, тіптен 60,9 пайызды көрсеткен. Ал енді «қолайлы» деген жауапты қазақтар – 32,8, орыстар – 28,8, басқалар – 27,3 пайызды көрсетіп, «қолайсыз» деп шешімді жауап бергендердің саны төмен көрсеткішті байқатады, ол қазақтарда – 1,9 пайыз, орыстарда – 5,8, басқаларда – 3,1 пайызды құрайды. Осылардан қалғандары жауап беру барысында жауап таба алмай қиналғандарды құрайды екен [118].

Жоғарыдағы социологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенетін болсақ, онда еліміздегі барлық этникалық топтар арасындағы өзара қарым-қатынастар біршама толерантты, үйлесімді деңгейде, тек қана қазақтар ғана емес, сонымен қатар басқа ұлт өкілдері де ұлтаралық қатынас саласында қолайлы жағдайлар түзелгенін және соларды сақтай білу қажеттілігіне өздерінің жауаптарымен шақырады. Әрине, осындай жағдайға қол жеткізудегі субъективті фактор ретінде Үкіметіміздің ұлт саясаты саласындағы бағытының дұрыстығын атауға болады. Сонымен қатар қазақ халқының дәстүрлі кеңпейілділігі, ашықтығы, төзімділігі, әлеуметтік психологиясындағы мәмілеге келуге үйірсектігі де маңызды болу керек деген ойдамыз. Тек осы қасиеттерінің девальвацияға ұшырамауын қадағалау керек. Өйткені, кезінде Кеңес үкіметіне қарсы отызыншы жылдары бірнеше ұлт-азаттық қозғалыстарға барған халықтың түпкі санасында еркіндікке деген ұмтылыс бар екенін де жоққа шығармау керек.

Қазақстанның тәуелсіздік тарихындағы жолын этноәлеуметтік кезеңдеудің бірнеше нұсқасын гуманитарлық салада кездестіруге болады. Солардың ішінде қазақстандық зерттеуші Ә.Н.Нысанбаевтың позициясына тоқтала кетелік. Ол өзінің кейбір үзінділері «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасына енген «Қазақстанның тәуелсіздігіне 15 жыл: жаңа қоғамдық сананың қалыптасуы деген еңбегінде төмендегідей жәйттер жөнінде ойлар қозғайды. Автор: «Шығыс пен Батыс, Оңтүстік пен Солтүстік жолдары кездесетін еуразиялық держава ретіндегі Қазақстанның ерекшелігін өркениеттік кеңістікте қалай сақтауға болады?» деген проблемалық мәселені алға тарта отырып, осындай күрделі сұрақтарға жауаптар этникалық мәселелерді шешу тәсілдерімен анықталып, астасып жататындығына тоқталады.

Қоғамдық ғылымдарда мәселенің шешімін табудың бірнеше варианттары мен сценарийлері болғаны және олардың барлығы қоғамдық сана деңгейінде ұсынылғаны тұжырымдалады. «Бірінші жауап қазақтың ұлттық санасының жоғары биіктеуімен байланыстырылды. Халықтың тарихи жадын құртуға немесе жоюға болмайтындығын растайтығын туған елдің тарихы мен мәдениетіне деген қызығушылық күшейе түсті. Бірақ бұл тарихи жағынан алғанда заңды және ақтауға тұрарлық көңіл-күй бірақтан этнократиялық бағыттағы үрдістерді өрбітті. 1993 жылдың Конституциясы өзінің алғашқы позицияларында этнократизм идеологиясын бекіткен еді. Оған жауап ретінде орыс тілді тұрғындардың жаппай миграциясы басталды. Этникалық орыстар – Ресейге, этникалық немістер – Германияға көше бастады. Қазақстаннан кеткен адамдар негізінен жоғары білімдері бар білікті мамандар болатын. Осының нәтижесінде Республика тұрғындары бір миллионға қысқарып, экономика еңбекке жарамды кадрлардан айрылды» [119] деген ойды ғалым пайымдайды.

Жоғарыдағы айтылған пікірдің бірінші бөлігімен толық келісуге болады. Өзінің тәуелсіздігіне қол жеткізген қауымдастықтардың барлығы өз тарихы мен мәдениетіне түбегейлі бетбұрыс жасап, барынша шынайы сипаттағы шындықты, мәселенің ақиқатын табуға талаптануы заңды құбылыс болатын. Ал, енді екінші бөлігін құрайтын «Қазақстан білікті мамандардан, кадрлардан айрылды» деген тұжырымға келетін болсақ, онымен біршама пікірталастыруға болады. Себебі, «кадрлар басқа жаққа кеткендіктен», қоныс аударғандықтан (тұрғындардың Қазақстаннан қоныс аударуына саяси немесе идеологиялық қыспақтар әсер еткен жоқ, басқаша айтқанда зорлық-зомбылық сияқты жасанды әрекеттер себепкер болмағанын айта кету керек) ел экономикасы орасан зор тоқырауға ұшыраған жоқ, оның шынайы дағдарысы негізінен кеңестік социалистік экономикалық ұстанымдардың жаңа жағдайда жұмыс істей алмауында және нарықтық қатынастардың әлеуметтік кеңістікте бірден күш алып кете алмай біршама тығырыққа тірелуінде болатын.

Жалпы білікті кадрларды дайындау қысқа мерзімде шешілетін, күрделі болса да шешілетін мәселелер қатарына жатқызылады. Жалпы көші-қон мәселесі және басқа жақтан өздеріне қолайлы өмірдің негіздерін іздеушілердің көңіл-күйі еліміздегі аграрлық бағыттағы және шикізаттық негіздегі экономикамыздың ұстынын, іргетасын шайқалта алмайтыны анық болатын. Сондықтан жоғарыдағы түсіндірмелердің осал жері - жергілікті халық үнемі өркениеттік жағынан алғанда кенжелеу қалған және еліміздегі еуропалық тектес мамандардың арқасында ғана мемлекет экономикасының дамуы жоғары деңгейде қамтамасыз етіліп келген деген тұжырымға жетелейді. Әрине, қазақстанға көптеген мамандар келгені шындық, дегенмен, еліміздің білім беру саласындағы сапалы өзгерістер, пәрменді қадамдар бұл кеңістікті толықтыруға мүмкіндіктер беретін еді.

Ары қарай автор этникалық мәселелердің шешімдерін табудың екінші кезеңі 1995 жылғы жаңа редакциядағы еліміздің Конституциясының бекуінен басталатындығына тоқталады. Жалпы оның бірінші статьясында шешімді түрде этнократизм идеологиясы жоққа шығарылатыны айтылады. Мемлекеттіліктің субъектісі ретінде енді “жалпы тарихи тағдырмен біріккен Қазақстан халқы” деп мойындалады. Қазақтың ежелгі жерінде тек сол халық өзінің мемлекеттілігін қалыптастырады.

Бұл дегеніңіз еліміздің Конституциясы бұрынғымен салыстырғанда жаңа тұғырнамалық бағдарға сүйенеді деген түсінікті білдіреді: демек, казақ ұлты мемлекетті құраушы қауымдастық ретінде өзінің төл тағдырына үлкен жауапкершілікпен қарайды, сонымен қатар басқа этнос өкілдерінің барлығын «Қазақстан халқы» деген біріккен біртұтастыққа топтастырып, оларды өз тағдырымен етене байланыстырады. Осы позиция ондаған жылдар бойы орныға түсетін сыңайы бар. Ал енді әлеуметте келісім мен өзара түсінісу императивтері зерделенгеннен кейін ғана Қазақстанның көптүрлі этностарынан қалыптасқан тұрғандарын біртұтас әлемге біріктіруге және ынтымақтастыруға мүмкіндік беретін сезімдер, ойлар мен түсініктердің күрделі жүйесін құрайтын жалпы ұлттық Қазақстандық идеяны іздеу басталады. Ондаған жылдар өткеннен кейін Президент Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері мен бастамасының арқасында әлемдік кең бұқараның қолдауын тапқан этносаралық келісімнің қазақстандық моделі қалыптасады және жүзеге асатыны [119, 67 б.] тұжырымдалады. Бұл жерде айтыла кететін нәрсе «Жалпы қазақстандық идея» деген сөздің мағыналық астары, біздің пайымдауымызша, мемлекеттік идея деген түсінік болып табылады. Жалпы әлемдік практикада көбінесе осы мағынада қолданылады.

Әрине, этносаралық келісім кез-келген қоғамдық ортада толеранттық принципіне сүйенсе ғана, өзінің орнықты және үйлесімді кейпін танытатыны белгілі. Дегенмен, кез-келген әлеуметтік модель белгілі бір орнықты дәстүрге ғана сүйенбейді, үнемі модернизациялану, яғни жаңғыру жолын таңдау керек, ал ол өзгерістер қоғамда әлеуметтік ортаны, қауымдастықтарды прогреске қарай бағыттағанда ғана терең конструктивті мағынаға ие болады [120].

Автор жоғарыда бұрын басымдық танытқан «этнократизм идеясы жоққа шығарылатыны» жөнінде айта келіп, қазақ халқының ұлт ретінде өзін-өзі анықтауға, этникалық болмысын еркін рухани игеруге байланысты қадамдарын өте сыншылдықпен бағалағанын байқаймыз. Ол қадамдардың барлығы ел тарихына байланысты жасалынған кейбір қажетті түзетпелер болып табылады, жетпіс жылдық социалистік ұлттық саясаттан кейінгі ақиқатты орнына келтірулер болатын және оларды «тарихта өшкенді қайта жандырулар, ұлттық қайта жаңғырулар» деп түсінген орынды іспетті. Ал, енді елімізде «Қазақстан халқы» деп аталатын ұғымды орнықты пайдаланып, оның оң мағынада сақталып отыруын қамтамасыз ету үшін қазақ халқының еліміздегі қызметін баянды түрде бекіте түсу керек. Ел болашағы үшін негізгі жауапкершілікті, міндетті қасиетті осы ұлт борыш ретінде мойынға алуға тиісті екеніне күмән жоқ. Енді осы міндетті батыл жүзеге асыратын, оны ешқандай саяси сөзбұйдалыққа салмайтын тарихи кезең туғанын айтып жүрген пікірлерді қолдауға болады.

Шын мәнінде жетекші ұлт қызметін атқару, бір жағынан, абырой және екінші жағынан алғанда үлкен тарихи парыз, тарихи міндет пен әлеуметтік жауапкершілік. Әрине, жетекші этнос басты әлеуметтік субъект ретінде еліміздің қазіргі тарихында өзінің қамқорлығын басқаларға тигізуі тиіс, этникалық қауымдастық ретінде топтастырушы қызметті атқаратын үлгі боларлықтай тұтастықта өмір сүре алуы да керек. Міне, сондықтан қазақ халқының этникалық өзекті мүдделерінің әртүрлі қырлары бойынша мәселелерді уақытылы, оңтайлы шеше отырып қана, жалпы қоғамның тұтастығын сақтай алатынымызды баса айтуға болады. Сырт көзге бұл қадамдар ұлтшылдық, бір ұлтқа артықшылық беру сипатында көрініс беруі мүмкін. Дегенмен, мәселені шешудің ең тиімді жолы ашықтық пен демократиялық ұстанымдарға арқа сүйеу болары анық. Сондықтан бұл жерде басқалардың (басқа этнос өкілдерінің) мүдделеріне соншама нұқсан келтірілмейтін нұсқалар ұсынылады, сонда ғана әлеуметтік орнықты модель қоғамда өңіршең, жасампаз сипатқа ие болады.

Содан соң елдегі ұлтаралық қатынастар тенденциясын талқылау барысын автор өз еңбегінде: «Мемлекеттің ұлт саясатының бағытын өзгерткен Жаңа Конституция орыс тілді тұрғындардың миграциясын, яғни көші-қонын тоқтатты. Республикаға басқа елдерден өздеріне бақыт таппағандар кайтып орала бастады және Қазақстанды өздерінің негізгі Отаны екендігін мойындауға көшті. Өздерінің тарихи Отанына орала бастаған қазақ оралмандарына мемлекеттік бағдарлама бойынша қабылдау мен орналастыру шаралары атқарыла бастады. Біртіндеп тұрғылықты халықтың пайыз саны өсе түсті, тіптен, бірнеше жылдардан кейін жалпы республика халқының олар 60% құрай бастады» деп жалғастырады. [119, 67 б.] Әрине, жоғарыда көрсетілгендей Қазақстандық бірегейлену мәселесі күн тәртібіне көтерілгенде осындай сипаттағы көші-қон көріністерінің байқалғаны рас, осы саяси, және мәдени үрдістер жалғасуда. Дегенмен, орыс тілді тұрғындардың негізгі бөлігі өзінің орнықты позициясын сақтап қалған еліміздің тұрақты азаматтары екенін де ескеруіміз керек. Сондықтан орыс тілінің маңызы қоғамымыз үшін зор. Әрине, халықаралық деңгейде табысты қадамдар мақсатында үшін ағылшын тіліне де жақын бола түсуіміз қажет екені айтылуда. Әсіресе, бұл үдерістер шын мәнінде қазіргі жаңғыру үрдістерінің қисынымен жетілуді, өзгеруді қалайтын жастар үшін өзекті мәселе екенін атап өтуге болады.

Осы арада толеранттылық принципіне тоқтала кеткені жөн көрдік. Толеранттылықты қазақ тіліне «төзімділік» деп аудару, біздіңше, жеткіліксіз. Дұрысы сол «толеранттылық» терминін сол қалпында сақтау керек, өйткені төзімділік толеранттылықтың маңызды болса да бір сәті ғана болып табылады. Қазіргі философиялық әдебиетте бұлар бір-біріне байланысты екі бөлек ұғым деп қарастырылуда. Батыс елдеріндегі «мультикультурализмнің» дағдарысы төзімділіктің де шегі бар екенін, мәдени толеранттылық не болса соған, қалай болса солай төзе беруге келіп саймайтынын көрсетуде. Мысалы, Ресейлік философ О.Хома өзінің «философиялық мәдениеттер: төзімділік, толеранттылық және мойындау» атты мақаласында осы жайтты айта келіп: «мығым,, толеранттылық қарапайым «төзімге, емес, алайда тек жан-жақты мойындауға ғана негіздеме алады» [121]. Осындай ойды украин философы Е.К.Быстрицкий де өзінше білдіреді. Ол толеранттылық дискурсының маңыздылығын айта келіп, оны тым қарапайымдыландыра түсінудің дұрыс еместігін, оның ар жағында күш қолдану қаупінің жасырынын жатуы мүмкін екенін көрсетеді [122]. Толеранттылық қандай да болса әлденеге (көзқарасқа, наным сенімге) субъективтік төзімділік емес, мұнда белгілі бір өлшем (мера) болуы тиіс [122, 76 б.]. Толеранттылық кез келген нәрсеге, мысалы мәдени құбылыстарға, сыртқы ықпалдарға шексіз төзе беру дегенді білдірмейді. Өлшеусіз төзімділік шексіз шетсіз төзімділік өзіңдік бірегейлікті жоғалту мен барабар. Егер бұл түсінікті Қазақстан жағдайына орай бұратын болсақ, ондай мәдени толеранттылық, соның ішінде діни толеранттылықты, біздің еліміздің қалыптасқан өз мәдени (діни) жүйесі бар екенін ескеру керек дегенге бастайды осы өзіндік жүйені өзіңдік мәдени болмысты бұзбау қайта оны қолдау, заманауи қажеттерге сай дамыту, гармониялық тұрғыда байыту міне толеранттылықтың көкжиегі осымен анықталуы тиіс.

«Общенациональная идея Казахстана» деген көп авторлар біріккен еңбектегі «Әрбір қазақстандықтың игілігі үшін біз біріге отырып қайнар бастауларды ұмытпай күшті, гүлденген, демократиялық Қазақстанды құрамыз» [123] деген кейбір мамандардың тұжырымына ескертпе ретінде М.Сәбит қазақ халқының негізгі мемлекет қалыптастырушы халық екенін ұмытпай, оның мәдениеті мен рухани әлемін дамыту арқылы үлкен нәтижелерге қол жеткізуге болатындығын атап өтеді [124]. «Қазақылық» мәселесінің түп тамырында этникалық болмысқа өкілділік қана жатпайды және оның шеңберімен шектелмейді, ол мемлекеттік деңгейде этносаясат үшін елімізде заңды түрде танылған, мойындалған іс-әрекет принципі болуы тиіс. Сонда ғана ұлтаралық қатынастардың қазақстандық моделі еліміздің әлеуметтік кеңістігінде белгілі бір жоғары деңгейін сақтап, өзінің күрделі қызметін өнімді атқара алады.

Қазақстандық зерттеуші маман Н.Г.Аюпов өзінің ұлт мәселесі бойынша жүргізген ізденістерінде еліміздегі жалпыұлттық бірлікті қамтамасыз етудің басты факторы ретінде жас қазақстандық буынды толеранттылық пен өзара келісім принциптеріне сүйене отырып тәрбиелеу мен оларға сапалы білім беруді атап өтеді, сонымен қатар біртұтас рухани-мәдени құндылықтары мен қазақстандық қоғамның дәстүрлерін өрбітудің бағыты барлық этностардың мәдени төлтумалығын сақтауға негізделгені абзал деген ойын түйіндеген еді және ол кезегінде ұлтаралық ықпалдасуға оң әсер етіп, еліміздегі жалпыұлттық өзара бірліктегі топтасуға себепкер болатындығын тұжырымдады [124, 102 б.].

Қазақ оралмандарының елімізге квота бойынша келе бастауы да үлкен мәселені шешудің бір қыры болатын. Бұл кезінде қазақ халқына тоталитарлық режимдер тарапынан жасалынған қиянаттардың орнын толтыру және жөндеу әрекеті екенін атап өтуге болады. Дегенмен, қазақ репатрианттарының елге сіңісуі мен жаңа жағдайларға бейімделуі де біршама күрделі кезеңдерден өткені белгілі, сонымен қатар бұл мәселе әлі де оңтайлы шешімін табуға тиісті өзектілігін, маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Ол тек әлеуметтік-психологиялық, немесе лингвистикалық қырымен танылатын мәселе емес, сонымен қатар құқықтық, этномәдени тұрғыда барынша терең зерделеуді қажет ететін дүние.

«...Бұл жаңа әлеуметтік-мәдени ауқымда қоғамдық санадағы этникалық белгі бойынша бөліну бірте-бірте азая түсті. Этникалық қайшылықтарды шешуге бағытталған тұрақты әрі оңды үрдіс байқала бастайды, сонымен қатар біріккен құндылықтар жүйесімен топтасқан Қазақстан халқы деген тарихи қауымдастықтың қалыптасу белгілері көрініс береді. Кейбір саясаттанушылар “Қазақстан халқы” деген терминді естігенде өзін теориялық жағынан банкротқа ұшыраған “кеңес халқы” деген ұғымды еске алады. Айта кететін нәрсе: “Қазақстан халқы” тіптен басқа теориялық концептіге сүйенеді. Егер “кеңес халқы” жалпының жеке-дараны басып, жаншуымен, ассимиляциялауымен қалыптасса, онда “Қазақстан халқы”, керісінше, жеке-дара мәдениеттердің, яғни ұлттық әлем бейнелерінің дамуы мен көркеюінің негізіндегі біртұтастық пен бірлік деп қабылданады...» [123, 67 б.] деген маманның сөздерінен еліміздегі қазіргі кезеңдегі әлеуметтік шындығында елдік бірліктің, ұлтаралық ынтымақтастықтың маңызды екені туралы ойды аңғаруға болады.

Елімізде тарихи тұрғыдан өзін дәйектеген бір ғана ұлт – қазақ ұлты бар екенін баса айту керек. Ал қалғандары (аз санды болсын, көп санды болсын) этникалық топтар болып табылады, басқаша тілмен айтқанда этникалық диаспоралар. Ал олардың унитарлық мемлекетте толыққанды тарихи субъект болуға мүмкіндіктері шектеулі және тарихи қисынға арқа сүйейтін болсақ, онда оларда негізінен этникалық болмыс этникалық өзіндік сананың мәселелерімен, этномәдени жәдігерлердің жүйесімен айналысуға қауқарлы болып келеді. Сондықтан қазақтардың қоғамдағы үдерістерді басқаруға, яғни билікке, ұмтылысы және этникалық келбетін нығайтуға талпынысы соншама белсенді болып келуінің сыры осында жатыр деуге болады.

Қазақстандық гуманитарлық саланың зерттеушісі В.Д.Курганская өзінің жүргізген нақты социологиялық зерттеулеріне сүйене отырып, Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарды жетілдірудің жолы еліміздегі қазақ халқының өкілдерінен басқа да әртүрлі этнос өкілдерінің мемлекеттік билікте көбірек тартылуымен байланыстырады. Елімізде көші-қон мәселесіне, әсіресе орыс тілді азаматтардың өздерінің тарихи Отандарына оралуларына қазақтардың билік құрылымдарында басымдық танытуы және қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде өзінің функциясын кеңейтуі тікелей әсер ететінін тұжырымдайды [125].

Бұл жерде айта кететін жәйт: орыс тілді азаматтардың құқықтары елімізде ешқандай шектелмейтіндігіне көптеген дәйектемелер келтіруге болар еді. Бұқаралық ақпарат құралдары бойынша, барлық деңгейдегі оқу орындары мен қызмет көрсету салаларында орыс тілінде тұлғалық паш етілуге ешқандай шектеулер қойылмаған, керісінше, барынша қолайлы жағдайлар жасалынғаны белгілі. Өкінішке орай, жиырма жылдық тәуелсіздік тарихымызда мемлекеттік тілді игеруге деген ұмтылыстың төмен деңгейде болуы орыс тілді азаматтар арасында сирек айтылады. Сөйтіп, мүдделердің түйіскен жерінде ұлтаралық қатынастардың барлық проблемалық өткір қырлары айқындалуда және оны даму барысында айналып өту мүмкін емес, көптеген мәселелерді есесіне төзімділікпен, өзара сыйластықпен шешімін іздеу керек екені айқындала түсуде. Халықтардың өркениеттілік деңгейі, мәдени әлеуеті мен қауқары қайшылықтарды келісіммен, сұхбаттық биікте шеше білуінде деп бағамдауға болады және осы әмбебап тетікті жетілдіру қажеттілігі маңызды екені аңғарылады.

Тәуелсіздік орныққан тарихи кезең көптеген халықтардың жасырын жатқан әлеуетін аша түсті. Қазіргі замандағы өркениеттер, мәдениеттер, діни және халықтар арасындағы диалог идеясын Қазақстан қоғамы қолдамауы мүмкін емес еді. Өйткені, ол әлеуметтік өмірдің өзінің тікелей логикасынан туындайтын қадамдар болуға тиіс. Әрбір өркениет, дін және халықтар өздерінің миссиясын адамзат тарихында әр қилы деңгейде орындайды. Ұлттық тұтастық, ұлттық өркендеу өзінің мағыналық құрылымы бойынша өркениеттілікке және халықтар арасындағы диалогқа қарама-қайшы емес, керісінше, осындай жетілулердің арқасында қоғам өзінің бойына зор қуат алады, келбетін жаңа сипатта анықтай түседі.

Қазақ халқының ұлттық келбеті кезінде Абайдың «Қара сөздерінде» айтылған сипаттамалармен салыстырғанда, «қазіргі жаһандану заманында біршама өзгерістерге түсе алды ма, әлде өткен дәстүрлі мәдениеттегі шамасынан аспай отыр ма?» деген сауал да туындайды. Әрине, ұлттық мінездің түбегейлі өзгерістерге ұшырауы қиын. Сондықтан қазіргі заманның пәрменді инновациялық, жаңғыру, жаңару үрдістеріне қарамастан ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мінез, ұлттық келбеттің іргелі тұстары сақталып отырғаны байқалады. Неміс халқының бойындағы ұқыптылық пен тәртіпке бейімділік, Шығыс халықтары – корей, қытай, жапон және т.б. халықтарға тән еңбекқорлық қазаққа жетіңкіремей жатады. Дегенмен, қазақ жастарының білімқұмарлығы, басқа тілдерді игеруге бейімділігі, әртүрлі пәндер бойынша байқауларда жүлдегерлер арасында болуы, алыс шетелдерде оқушы студенттеріміз бен докторанттарымыздың көбейіп келе жатқандығы қуантады. Қазіргі заманда «Мен жастарға сенемін» деген Шәкәрім мен Мағжандардың арманы орындалғандай заман туды, тек осы мүмкіндіктерді шындыққа айналдыруда тұтынушылық психологиясының құрбанына айналып жатқан жастардың дүниетанымына гуманистік рухани құндылықтар жүйесін орнықтырудың міндеті зиялылар алдында тұр.

Мәдениеттер диалогы адами және әлеуметтік тұрмыстың талаптарына негізделген. В.С.Библер әрбір мәдениет өзіне де өзге де қарайтынын атап өтеді [126]. Шын мәнінде екітүрліліктің ауқымынан шығып кететін кездері де болады. Дегенмен, әрбір мәдениет өзінің төлтумалығын сақтай отырып қана басқалардың құндылықтарын қабылдағаны абзал. Онсыз еліктеудің арты механикалық көшірмелер жасауға, өзіндік келбетті жоғалтуға алып келуі де мүмкін. Философия тілімен айтқанда, этникалық өзіндік жатсыну осыдан туындайды. Кейбір азаматтардың Қазақстан жағдайында өкінішке орай өзінің туған тіліне, діліне, яғни менталитетіне, салт-дәстүріне немқұрайлы қарай бастауы да осындай нигилистік үрдістің белең ала бастағанын білдіреді. Бұл үрдістің тамыры кеңестік кезеңнен бастау алады және онымен қоса этникалық санамыздың солқылдақтығының бір белгісі деуге болады.

Жалпы қазақтың тілінің әлеуметтік және мәдени әлеуетінің ұлтаралық қатынастарды үйлесімдендіру үшін зор екендігін көптеген зиялылар қазіргі уақытта да, өткен ғасырларда да айтып кеткені белгілі. Қазақ тілінің өзіндік ерекше қасиеттері бар екендігін қазақ ақыны М.Жұмабаев ХХ ғасырдың басында төмендегідей кейіпте жеткізеді: «...Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, орамды, терең тіл жоқ. Түрік тілімен сөйлеймін деген түрік балалары күндерде бір күн айналып қазақ тіліне келмекші. Қазақ тілін қолданбақшы. Осы күнде-ақ айналып келе жатыр. Татардың әдебиет тілі жыл-жыл сайын қазақ тіліне жақындап келеді. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі біріксе, ол біріккен тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік елінің келешек тарихында қазақ ұлты төрден орын алмақшы. Келешектің осылай болуына біздің иманымыз берік» [127].

Қазіргі заманда Қазақстанда және жалпы Еуразиялық кеңістікте саяси процестер сипаты біршама өзгергені белгілі. Әрбір кеңестік республикалар өзінің егеменді мемлекеттілігін құрып үлгерді. Тәуелсіздікке қол жеткізген түркі халықтары қазақ тілінің басымдық танытқанына көне қоймайды. Жалпы түркітанудан кейбір халықаралық жиындар өткізілгенімен: «Түркі халықтарының өзара мәдени және рухани кірігуі мен байланыстары пәрменді жүріп жатыр» деп, кесімді пікір айтудың өзі қиын. Ал енді, әлеуметтік және экономикалық байланыстардың тереңдігі жеткілікті биік деңгейде деп айта алмаймыз. Одан гөрі белгілі бір қашықтықта болу және өзара бәсекелестік үрдістері белең алған. Ал «тілдердің өзара байланысы үйлесімді түрде жүзеге асып жатыр» деп айтудың өзі де қиындау.

Бүгінгі заманда тілдің ішкі көркемдігі мен әсемдігі, нәзіктігі мен үйлесімділігі күңгірттену үстінде, тіл өзінің бойынан жаңа қырларын танытып, жаһандану процестерінің лингвистикалық жалшысына, этникалық сұрықсызданудың насихатшысына айналуда. Сондықтан ол тарих үрдісінің өзіндік еркіндігі жоқ қызметшісіне айналуға бейімделуде деген ойлар зерттеушілер арасында қылаң беруде [128]. Жаһандану болса әрқашанда тілдік ерекшеліктердің даралана түсуіне немқұрайды қарайды, оның негізі мақсаты басқада. Ол сан алуан мәдени даралықтардың ғаламдық синтезделу мен тоталдық бірігу, топтасу процестеріне бағынышты болғанын қалайды. Мартин Хайдеггер адам өзінің шынайы болмысына тіл арқылы жете алатынын, тілсіз дүниенің философиялық мағынасы ашылмай қалатындығын айтады. «Мұндай оралу мүмкіндігі болмыстың мәдениет аясы тілде өмір сүруімен байланысты: Тіл – болмыстың үйі» деген тұжырымды жасайды [129]. Шыныменде тіл адам болмысында ерекше рөл атқарады, онсыз ешқандай ой бейнеленбеген болар еді, адамзат дамымай, табиғи инстинкттер әлемде қалып қояр еді.

Жаһандану заманында тілді әлемді танудағы, оны рухани игерудегі әмбебап құрал ретінде қарастырудан оның қоғамдағы әлеуметтік және саяси реттеуші деңгейіне дейін түсіну орын алады. Қазіргі кезеңде тіл негізінен экономиканы, ғылымды, техниканы дамытуға қызмет ете бастады және ақпарат алмасу құралына айналуда. Әрине, ол ұлтаралық қатынастар әлемінде маңызды рөл атқаратыны да белгілі. Қазақ тілінің тағдырына байланысты бірнеше бағыттағы басымдық танытатын концептуалды-стратегиялық мәселелер бар. Біріншісі, қазақстандық қоғамда мемлекеттік тілге деген қажеттілікті орнату барлық салада тереңдей түсу керек, бұрынғы кеңестік дәуірдегі дәстүрлер мен қалыптар өзгерілуі тиіс. Екіншісі, еліміздегі әрбір қазақ тілін үйренем деген азаматтарға барлық деңгейде мүмкіндіктерді аша түсу керек, мекемелерде лингвистикалық келісімге келудің барлық мүмкіндіктерін қолданған абзал. Үшіншісі, әрбір қазақ бір-бірімен өзара қарым-қатынасында қазақ тілін қолданғаны жалпы тілдің қадірін бағалауда маңызды. Осы соңғы мәселе жөнінде Елбасы төмендегідей тұжырымдарды келтіреді: «Өзіміз ана тілін де сөйлемейінше, өзге ешкім де бұл тілді шындап құрметтей қоймайтындығын түсінуге тиіспіз. Өз баласын қазақша сөйлетпеген қазақтың «қазақ тілі» деп сарнауының ешбір реті жоқ. Әлі-ақ қазақ тілі тіршілігіміздің барлық саласында кеңінен қолданылатын болады. Оған ешқандай күмәнданудың керегі жоқ» [130].

Міне, сөйтіп қазақ тілінің шынайы мәртебесі, оның қоғамдағы топтастырушы функциясы, ұлтаралық қатынасқа әсері жалпы қазақ азаматтарының саналылығына және өзінің ұлттық бірегейлігін танытатын белгілердің бір бөлігіне жататын тілге деген құрметтен басталатыны анық. «Қазақстандағы мультимәдени қоғамның ұйытқысы не болады?» деген философиялық және саясаттанулық дүниетанымдық сауалға « ... ең алдымен мемлекет құрушы этнос – қазақтың мәдениеті, ділі, мәдениеті мен тілі дегенге келеміз. Қазақ халқының қанында бар басқа ұлтқа – адамзат баласына деген жанашырлық, толеранттық қатынас. Міне, бұл да Қазақстандағы мультимәдени қоғамның бір ерекшелігі» [131], деген мамандар тарапынан берілген жауаптарға толық қосылуға болады. Тіл мәселесі дүниетанымның құндылықтық бағдарының сипатына өзгерістер әкелетіні анық. Адамаралық қатынастар негізгі адамгершілік ұстанымдардан алыстап кетпеуі шарт. Міне, осы орайда тіл мәселесін шешудегі байыптылық қоғамдық сананың даму деңгейін білдіртеді.

Ақиқатты іздеумен, оны пайымдаумен философия да, әртүрлі ғылымдар да, әр қилы діндер де айналысады. Әрине, дәйектемесіз және практикадағы дәлелдерсіз дүниеде шындықты табу мүмкін емес, гуманитарлық тұрғыдағы зерделеулерсіз ғылыми процесс те жанданбайды. Мәселе, осы зерделеудің сыңаржақты емес, барынша шынайы объективті сипатта өрнектелуінде. Егер ғылым негізінен білімге, дәлелдеуге арқа сүйенсе, дін болса сенім арқылы догмалық тұжырымдарын өз жақтастарының санасына ұялатады, насихаттайды. Осы жерде әріптестеріміз атап көрсетіп жүргендей, діннің ішіндегі өкілі тұрғысындағы көзқарас пен сырттайғы бейтарап зерттеуші тарапындағы ғылыми-зерттеу негізіндегі пайымдаулардың біршама айырмасы бар екенін айта кету керек [132]. Осы айырмашылықты анықтап, олардың сәйкес келіп түйісетін жерін көрсету қазіргі зерттеушілерге өзіндік парыз деуге болады. Себебі, адамзаттың болашағында, түбінде дін, ғылым және мәдениет өзара ықпалдасып, ортақ адами мүддеге қызмет ете бастауы тиіс. Сонда көптеген қоғамдағы, мемлекеттегі дүниетанымдық және гуманитарлық қайшылықтар мен мәселелер ұтымды шешіле бастары анық. Мемлекет үшін дін сонда нағыз гуманистік тұрғыны орнатушы тірекке айналары сөзсіз.

Қазақтардың тарихының арғы түркілік кезеңінде әртүрлі діни наным- сенімдердің орын алғанын жасырмауға тиістіміз, өйткені ол біздің нақты тарихымыз болғаны дәлелденген дүниелер. Сонау Шамандық (бақсылық) пен Тәңірге сену кезеңінен басқа Зороастризм, Будда, Христиан діндері қазақтың кең даласында өзінің кейбір көріністерін танытып отырған дәуірлер болғанын айта кету керек [133].

Ал аруаққа сену, қасиетті жерлер мен аңдарды қадірлеу дәстүріміз өзінше бір төбе, оларды жоққа шығаруға тырысу, «тазартылған исламды» енгіземіз деген әрекеттер де жоқ емес. Бірақ бұл ұлттың тарихи және мәдени құндылықтарын сақтау мәселесін өзектендіре түседі, ұлттық менталитеттің өрнектері алға шыға бастайды. Дегенмен, нағыз іргелі және жүйелі діни құбылыс ретінде қазақ болмысында, арғытарихында орныққан рухани құрылымға ислам дінін толықтай жатқыза аламыз, тіпті ол қараханидтер дәуірінде түркілік тайпалар арасында «мемлекеттік дін» ретіндегі сипатын танытқанын атап кетуге болады. Діни сана мен этникалық сананың өзара байланысы өзіндік философиялық байыптауды қажет ететін тақырып.

Қазақ менталитетінде, этникалық болмысында ғасырлар қойнауынан қалыптасқан дәстүр бойынша жалпы адамды, тұлғаны құрметтеу және а