Тохир Малмк

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 1
Тоҳир Малик

ОДАМИЙЛИК МУЛКИ
(Ахлоқ китоби)

Биринчи китоб

Тошкент
«Истиқлол»
2005

Масъул муҳаррир:
Муҳаммад Шариф ЖУМАН

Тақризчи:
филология фанлари номзоди
Абдумурод ТИЛАВОВ


Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
«Дарҳақиқат, Биз Одам болаларини азиз-мукаррам қилдик ва уларни барру-
баҳрда - қуруқлик ва денгизда (от-улов ва кемаларга) чиқариб қўйдик ҳамда
уларга ҳалол-пок нарсалардан ризқу рўз бердик ва уларни Ўзимиз яратган жуда кўп
жонзотлардан афзал-устун қилиб қўйдик.»
(Ал-Исро сурасидан)


ГУЛИСТОН ИСТА, ЭЙ КЎНГИЛ

Муқаддима ўрнидаги бу дастлабки боб мазкур китобга тартиб бериш сабаблари ва
мақсадлари баёнидан иборатдир.

Ассалому алайкум, азизларим.
Сизлару бизларни гўзал суратда яратган ва чексиз неъматларга буркаган Раббимиз Аллоҳ
таолога чексиз ҳамду санолар айтамиз. Буюк Парвардигорнинг буюк иродаси ила буюк
вазифаларни елкаларида кўтарган ва сизу бизга ҳидоят йўлини кўрсатган суюкли
пайғамбаримиз Муҳаммадга салавот ва саломлар йўллаймиз. Аллоҳнинг инояти ва марҳамати
ила кўп йиллик ниятимизни амалга оширмоққа киришяпмизким, бу ишимизни ҳам Яратганнинг
Ўзи хайрли қилғай. Шу пайтга қадар бадиий ижодда яхшими-ёмонми машқлар қилиб, ўзимизни
синаб кўрдик. Сўнг одоб бобида биродарларимизга нафи тегар, деган умид билан «Меҳмон
туйғулар» номида бир китобчага тартиб бердик. Сўнг уни тўлдириб, «Имонлашиш умиди»
деган номда эътиборларингизга ҳавола этдик. Кейин эса фарзандлар тарбиясида фойдали
бўлиб қолар, деган мақсадда бир рисола ёзиб унга «Жиноятнинг узун йўли» деб ном бердик.
Бу йўналишдаги уринишларимизни энди мазкур одоб рисоласи ниҳоясига етказар, инша Аллоҳ!
Маълумингизким, ўтмишда ўтган устозларимизнинг аксари бадиий асарлар ёзиш билан
бирга ахлоққа доир рисолалар ҳам битганлар. Агар зийраклик билан кузатсак, ўтмиш
адабиётимизнинг асосини одоб масалалари банд этган. «Адабиёт» - «одоблар тўплами»
маъносини англатиши ҳам шундандир. Бадиий асар қайси тарзда, қайси йўналишда ёзилмасин,
одамларни тарбия қилишга, яъни яхшилик сари бошлаб, ёмонликдан қайтаришга хизмат этиши

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 2
лозим. Тарихда бундай китобларнинг ҳисоби йўқ. Шуларнинг айримларини ўқиш жараёнида
каминада ундаги ҳикматлар билан биродарларни таништириш майли уйғонди. Раҳматли тоғам,
улуғ адиб Мирзакалон Исмоилий ахлоқ масалаларига доир бир қанча рисолалар ёзган эдилар.
Шулардан бири - «Қизлар дафтарига» китобини ёзгач, мухлислардан кўп мактублар олдилар
ва унинг давоми сифатида «Буниси сизларга, йигитлар» деган ахлоқ китобини ёзишни ният
қилган эдилар. Аммо бу ният амалга ошмай, армон бўлиб қолди. Шу ном остида бир китоб
ёзмоқликни кўп ўйладим. Ҳамкасбларим орасида ҳам бу ишга даъват этганлар бўлди. Узоқ
йиллар давомида тайёргарлик кўрган бўлсам-да, ёзишни бошлашга журъат эта олмадим.
Вақти-соати етибди, шекилли, ахлоқ мавзуига доир тўплаган маълумотларимни қарасам,
етмишдан зиёд дафтарга жо бўлибди. Аллоҳга таваккул қилиб ишни бошладим. Умид улки,
ёзилажак сатрлар амри маъруф ва наҳйи мункар вазифаларини адо эта олса. Аллоҳ кўпнинг
қаторида каминани ҳам адаштирмасин.
Бир узрим борки, муҳтарам китобхонлар бу битикни ўқиш жараёнида «менга ақл
ўргатяптими?» деган мулоҳазага бориб ғашланмасалар. Каминага маълумки, китобхонлар
орасида менданда ақллироқ, ҳикматларни менданда кўпроқ билувчи, менданда аълороқ
даражадаги илм эгалари мавжуд. Яна маълумингиз бўлсинким, каминанинг олимликка даъвоси
йўқдир. Ниятим -китобхонлар билан фикрлашиш. Фикрларим орасида эҳтимол сизларга
номақбуллари учрар, у ҳолда маъзур тутгайсиз. Эҳтимол адашган, янглишганим ҳолатлар ҳам
бўлар, у ҳолда тавбалар қилиб, раҳмли ва Раҳмон сифатли Аллоҳнинг лутфу-марҳаматларидан
умидвордирман.
Ўтмиш адабиётидаги устозлар бу мавзуда ёзганларида «Эй фарзанд!» ёки «Эй ўғил!» деган
мурожаат билан бошлаганлар. Ёки «фарзандга мактублар» услубидан фойдаланганлар. Мен ўз
кўнглимга даъват услубини қўллашни маъқул кўрдим. Чунки ҳар бир одам биринчи галда ўз-
ўзини тарбия қилиши керак, деб ўйлайман. Ҳар биримиз ўз-ўзимизни, хусусан, кўнглимизни
идора қила билмоғимиз шарт. Ҳазрат Алишер Навоий таъбирлари билан айтилса, кўнгил -
бадан мулкининг подшоҳидир. Кўнгилнинг саломатлиги - баданнинг ҳам саломатлиги, унинг
нотоблиги - бунинг ҳам нотоблигидир.
Донолар демишларким: «Сен ўзингни кўрмоқ истайсанми? У ҳолда кўзгудаги ташқи
қиёфангга эмас, ичингдаги кўзгуга боқ.» Биз эса... кунда неча бор кўзгуга қараймиз.
Қалбимизга-чи?
Аллоҳ таборак ва таоло марҳамат қиладики: «Аниқки, Биз жин ва инсдан кўпларини
жаҳаннам учун яратганмиз. Уларнинг диллари бору, англай олмайдилар, кўзлари бору, кўра
олмайдилар, қулоқлари бору, эшитмайдилар. Улар чорва кабидурлар, йўқ, улар (беақл ва
бефаҳмликда) чорвалардан ҳам бадтардирлар. Ана ўшалар ғафлатда қолган кимсалардир.»
(Мазкур рисоламизда Қуръони Каримнинг сўзма-сўз эмас, балки маъносининг таржимасидан
фойдаланамиз. Ҳар сафар “маъно таржимаси”, деб таъкидламай, масалан “Аъроф сурасидан”
дейиш билан чекланамиз.) Аллоҳ субҳонаҳу таолонинг бу оятлари биз бандаларни энг муҳим
ишдан огоҳ этади. Яъниким, мусулмон киши қалбига эътибор бермоғи, қалбини кузатмоғи,
қалбини ўнгламоғи ва турли маразлардан сақламоғи лозим. Кимки ўз қалбини маразлардан
сақлашга эътиборсиз экан, унинг билган-билмаган дардлари янада кўпаяр. Зеро, солиҳ
амалларнинг ажри ҳам қалбга боғлиқдир. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам):
«Огоҳ бўлинг! Танангизда бир парча гўшт бор. Агар у соғ бўлса, бутун жасад соғдир. Агар у
бузилса, бутун жасад бузилади. Огоҳ бўлинг, у - қалбдир!»- деб бекорга хитоб қилмаганлар.
Ибн Масъуд ҳазратлари деган эканларким: «Жисмингиз қанчалик соғлом бўлмасин, қалбингиз
мараз экан, билингким, Аллоҳ наздида, сиз митти қўнғиздан ҳам ҳақирроқдирсиз».
Ҳазрат Абу Ҳомид Ғаззолий «Мукошафат ул-қулуб» (Қалблар кашфиёти) китобларида
дейдиларким: «Билки, Аллоҳ бир бандасига хайр ато этмоқчи бўлса, унга ўз нафсининг қусур
ва айбларини кўра оладиган басийрат беради. Кимнингки басийрати ўткир бўлса, қусур ва
айблари ўзига албатта кўринажак. Киши ўз айбларини билганда эса, уларни даволаш имконига

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 3
эга бўлади. Лекин, афсуским, инсонларнинг кўпчилиги ўз қусур ва айбларини кўрмайди. Аҳвол
шундайки, баъзан киши бир мўъмин қардошининг кўзидаги тариқдай кирни кўради-ю, аммо ўз
кўзидаги ёнғоқдай доғни кўрмайди. Кимки ўз нафсининг айбларини кўрмоқчи бўлса, тўғри,
басийратли киши билан дўст тутинмоғи лозим. Токи, бу дўст унинг аҳволини, ҳаракат ва
атворларини кўз остида тутсин. Зоҳирий ёки ботиний хунук бир феълини кўрса унга танбеҳ
берсин.»
Улуғ алломанинг фикрларига қўшимча қилиб дейишимиз мумкинки, «басийратли дўст»
атамасини китобларга нисбатан ҳам қўлласак бўлади. Бу ўринда китобларнинг энг улуғи,
Аллоҳнинг биз - бандаларига берган улуғ неъмати - Қуръони Каримни, ҳадиси қудсийни ва
Расулуллоҳнинг (с.а.в.) саҳиҳ ҳадислари жамланган китобни ҳамда буларга асосланиб ёзилган
доноларнинг битикларини назарда тутяпмиз. Буларни ҳамиша ўқиб юрувчи, тушуниб, тўғри
англовчи ва ўқиганларига амал қилғувчи киши ҳеч қачон адашмайди.
Қадим-қадимдан комиллик мартабасига етганлар шундай йўлни тутганлар, яъни: Қуръон ва
ҳадисларга амал қилганлар ва иймонли дўстларининг насиҳатига қулоқ солганлар. Ҳазрати
Умар, Аллоҳ ундан рози бўлсин, «Менга айбларимни кўрсатувчи кимсага Аллоҳ хайр берсин!»
деб дуо қилар эканлар. У муҳтарам зот кўпинча Солмон Форсийга, Аллоҳ ундан рози бўлсин,
мурожаат қилар эканлар. Бир куни «Менинг айб ва қусурларимни айтинг», деганларида
Солмон Форсий аввал у ҳазратдан узр сўраб кейин: «Эшитишимча, дастурхонга икки хил
зиравор қўйдирармишсиз. Бири кундузи, иккинчиси кечаси киядиган махсус икки шимингиз бор
эмиш?» - дебдилар. Ҳазрат Умар бу дашномни эшитиб: «Булардан бошқа яна айбим борми?» -
деб сўрабдилар. Солмон Форсий «Йўқ», - деб жавоб қилганларида у шарафли зот: «Шу иккиси
ҳам менга етарли», - деган эканлар. Ҳазрати Умар Ҳузайфадан, Аллоҳ ундан рози бўлсин, ҳам
ўз қусур ва айбларини сўраб турар эканлар. Ҳатто бир куни у кишидан: «Сен мунофиқлар
масаласида Аллоҳ Расулининг сирдоши эдинг. Менда мунофиқлик аломатларидан бирон белги
кўрасанми?» - деб сўраган эканлар. Ҳазрати Умар ўз қадр-қимматларининг юксаклигига ва
мартабаларининг баландлигига қарамай, ўз нафсларини ҳамиша шундай шубҳа остида тутар
эканлар. Ғаззолий ҳазратлари таъкид этмишларким: «Одам қанчалик ақлли ва даража
жиҳатидан қанча юксак бўлса, кибр ва ҳаво жиҳатидан шу даража кичик бўлади. Нафсини энг
катта шубҳа остида тутадиган инсон ҳам шудир».
«Лекин, очиғини айтганда, бундай хислатларнинг баҳоси ошиб кетди. Жуда оз кишилар
бундай феъл-атворларга эгадирлар. Дўсту улфат, ошна-оғайнилар орасида бир-бирига
лаганбардорлик қилмайдиганлар, бирининг айб ва қусурларини наридан бери ёймайдиганлар,
ҳасад қилмайдиганлар жуда озайиб кетди. Дўст-улфат, ошна-оғайнилар ичида, ҳеч шак-
шубҳасиз, ҳасадгўйлар, ғаразгўйлик билан иш юритиб, айб ва қусур бўлмаган бир
ҳаракатингни айб ва қусур деб гап тарқатувчилар ёҳуд табиий лаганбардорлиги туфайли қусур
ва айбларингни юзингга айтмайдиганлар бор. Мана шундай сабабларга кўра Довуд Тоий
инсонлардан ажрашиб кетган эди. Ўзидан: «Нега инсонлар билан ош-қатиқ бўлмайсан?» деб
сўралганида шундай жавоб берганди:
-Менга айб ва қусурларимни айтмайдиган инсонлар билан яқин юриб нима қиламан?
Диндор кишилар учун энг севимли нарса - бошқаларнинг танбеҳи билан ўз қусур ва
айбларидан воқиф бўлмоқдир.
Мана, буюкларимизнинг ҳоли!.. Афсуски, бизнинг замонамизда иш терсига қараб кетди.
Аҳвол шу даражага етдики, энди бизларга насиҳат қиладиган, айб ва қусурларимизни
айтадиган кишиларни энг ёмон инсонлар ўрнида кўрадиган бўлиб қолдик. Бу - иймонимиз
заифлашганининг аломатидир. Чунки ёмон феъл-атворлар - чақонғич илонлар ва чаёнлардир.
Агар либосимиз этагига бир чаён ёпишиб, чақай деб турганда бизга биров бундан хабар берса,
албатта унга миннатдор сўзларимизни айтамиз, севинамиз ва чаённи чертиб ташлаб,
ўлдиришга чоғланамиз. Ҳолбуки, бу чаённинг зарари бадангадир, берадиган азоби эса бир кун,
ярим кун давом этади. Ёмон ахлоқнинг қалб софлигига берадиган зарари эса қўрқинчлироқдир,

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 4
ўлимдан кейин эса абадиян ва ё мингларча йил давом этадиган қўрққуликдир. Шуни
биламизми? Билсак, нечун биров бизга қусур ва айбларимизни айтса, бундан севинмаймиз, бу
қусур ва айбларни йўқотиш билан машғул бўлмаймиз. Аксинча, биз ҳам у кимсага насиҳат
қилишга киришамиз ва шундай деймиз:
-Ўзинг ҳам шундай-шундай қиласан. Ўзингнинг ҳам шундай қусурларинг бор!
Унинг насиҳатини шу тариқа қабул этамиз ва тескарисини қилиб, орада душманчилик
туғилишига сабабчи бўламиз. Бу ҳол - гуноҳлар кўплиги сабаб бўлган қалб қашшоқлигидандир.
Буларнинг асли эса иймоннинг заифлигидандир...»
Мазкур сатрларни ўқиб «Тўғри гаплар...» дегандирсиз? Ҳа, баракалла! Лекин нима учун
қўштирноқ орасида баён қилдик, шунга аҳамият бердингизми? Гап шундаки, бу ақлли гапларни
биз тўқимадик, балки Абу Ҳомид Ғаззолийнинг китобларидан кўчирдик. Қаранг, бундан салкам
минг йил муқаддам айтилган фикрлар бугунги кунга мос келиб турса? Бу нима, асрлар
давомида инсонлар яхшилик сари силжимадиларми? Иймон заифлиги то ҳануз сақланиб
қоляптими? Йўқ, бундай хулосага бормаслик керак. Бадбинликка берилмоқ ҳам ўринсиздир.
Ҳар замонанинг ўзига хос фазилатлари ва ўзига хос қусурлари мавжуд. Бу фоний дунё -
имтиҳон дунёси экан, ҳар бир авлод бу имтиҳондан ўзига хос тарзда ўтади. Ҳар бир авлоднинг
афзалликлари ва гуноҳлари ҳам бўлади. Шайтон алайҳилаъна то қиёматга қадар одамзотга
душманлик қилар экан, то қиёматга қадар унга қарши жиҳод - руҳий жиҳод давом этажакдир.
Агар бир биродаримизни безори ураётганини кўрсак, унга ёрдам беришга шошиламиз. Аммо не
учун шайтон васвасасига тушиб қолган қариндошимизни, қўшнимизни ёки дўстимизни
қутқаришга шошилмаймиз? Яқинда бир улфатдаги намозхонлар шайтон йўриғидаги
биродарларини инсофга чақирганларига гувоҳ бўлиб эдим. Болаликдан бирга улғайган
дўстларнинг кўплари иймон йўлида, айримлари ҳануз шайтон йўлидан қайтмаган эканлар.
Иймонлилари бу дўстларига насиҳат қилишиб: «ёшларинг олтмишга боряпти, шунча йилларни
ароқхўрлик билан ўтказганларинг етар энди. Аллоҳ ҳузурида гуноҳкор эканликларинг бир
масала, яна бир масала - фарзанду набираларинг сенлар туфайли иснодга қоляптилар.
«Ароқхўрнинг фарзанди» деган маломат тошини кўтариб юришга орланяптилар», -десалар, у
адашганлар: «Биздан орлансаларинг биз улфатдан чиқдик!» -деб ўринларидан туриб кетишди.
Ўзларича гўё мардлик қилишди. Ҳолбуки, бу мардлик эмас, нодонликнинг навбатдаги
кўриниши эди. Агар улар десаларки: «Биродарлар, сизларга раҳмат, бизларга тўғри йўлни
кўрсатдиларинг, сизларнинг ҳурматинглар учун шу ондан бошлаб ароқ ичишни ташладик, шу
ондан эътиборан пешонамиз жойнамозга теккувси. Саждани зинҳор тарк этмасмиз...» - мана
шуни чин мардлик атасак бўларди. Улфатчиликдаги нохуш ҳолатга гувоҳ бўлгач, устозлар
баёнидаги бир ибратли воқеа хаёлимизга келди:
Ривоят қилишларича, Утбатулғулом исмли бир киши фисқу фужур аҳлидан эди.
Бузғунчиликда ва шаробхўрликда унга етадигани йўқ эди. Ана шу фасодчи ва майхўр одам бир
куни Ҳасан Басрий ҳазратларининг даврасига кириб қолибди. Ҳасан Басрий издиҳом аҳлига
Ҳадид сурасини ўқиб, тафсир қилиб бераётган эдилар. «Иймон келтирган зотлар учун диллари
Аллоҳнинг зикрига ва нозил бўлган ҳаққа (яъни Қуръонга) мойил бўлиш вақти келмадими?!
Яна улар учун илгари китоб ато этилган, сўнг пайғамбарларидан кейинги муддат узайгач,
диллари қотиб кетган кимсалар (яъни яҳудий ва насронийлар) каби бўлиб қолмаслик вақти
келмадими? Улардан кўплари фосиқдирлар (яъни итоатсиздирлар)», - мазмунидаги оятни
ўқиётган онларида у киши кириб келди. Оятни ўқиганларидан сўнг чиройли суҳбат қилдилар,
шундай суҳбатки, бутун жамоатни йиғлатдилар. Шу орада ёшгина бир йигит ўрнидан турди ва
Ҳасан Басрийга хитобан шундай деди:
-Эй мўъминларнинг энг гўзал ахлоқлиси! Аллоҳ мендай фисқ-фужур соҳиби - гуноҳкорнинг
тавбасини ҳам қабул қиладими?
-Ҳа, азаматим, агар бошқа бундай қилмаслик шарти билан ёмон феъл-атворларингни тарк
этсанг ва Аллоҳдан афв тиласанг, сени ҳам кечиради.

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 5
Йигит бу сўзларни эшитганда ранги ўчиб, бир «оҳ» тортди-ю, ҳушидан кетди. Ўзига
келганда Ҳасан Басрий унга яқинлашдилар-да, бу байтни ўқидилар: Эй Аллоҳга қарши йигит,
осий санғи, Гуноҳкорнинг жазоси не, биласанми? Осийларнинг жойи - сақар. Ёнар ўзи,
Шиддатли ўт ичра пишар гўзал юзи. Майли, ўтда ёнар десанг - Ҳақни унут... Ё ўзингни
гуноҳлардан узоқда тут...
Бу байтни эшитиб, Утбатулғулом ҳам бир «оҳ» кўтариб, ҳушидан кетди. Ҳушига келганида
Ҳасан Басрийга юзланиб:
-Эй, устод,-деди.-Марҳамати кенг бўлган Аллоҳ мендай гуноҳкорнинг тавбасини ҳам қабул
қиладими?-деб сўради.
-Ўз-ўзига жафо қила олган банданинг тавбасини карамли Аллоҳдан бошқа ким ҳам қабул
эта оларди?- деб жавоб бердилар Ҳасан Басрий.
Шундан кейин Утбатулғулом бошини кўтариб, Аллоҳга уч хил дуо ўқиб, ёлборди:
-Аллоҳим, тавбамни қабул қил, гуноҳларимни афв эт, менга тушунишни ва ўрганишни
ҳамда ўрганганларимни муҳофаза эта олиш қобилиятини берки, ўзлаштирганларимни ва унинг
илмий асосларини ақлимда тутай.
-Аллоҳим, менга шундай бир гўзал овоз берки, менинг Қуръон ўқишимни эшитган ҳар
кимсанинг - қалби қайғуга чўмган бўлса ҳам - қалбида меҳр ортсин!
-Аллоҳим, менга ҳалол ризқ насиб эт ва ўзим кутмаган жойдан ризқлантир...
Аллоҳга дилдан қилинган бу дуоларнинг натижаси ўлароқ йигитнинг тушуниш қобилияти ва
закоси ортди, ўрганган илмий асосларини ҳеч унутмайдиган бўлди. Унинг Қуръон ўқишини
эшитган ҳар киши тавба қилар, ёмон феълларидан воз кечар эди. Ҳар куни уйига бир коса
шўрва билан икки лочира келарди. Булар қаердан ва ким томонидан юборилганини ҳеч кимса
билмас эди. Бу ҳол то унинг ўлимига қадар давом этди...
Ҳа, ёлғиз Аллоҳ учун ёмон феълларидан воз кечиб, илоҳий ахлоқ асосларига риоя
қилганларнинг ҳаёти шундайдир. Аллоҳ, ёмон феълларни тарк этиб, яхши феъл-атвор билан
нақшланган ва гўзал амаллар адо этганларнинг мукофотларини албатта беради.
Биз гувоҳ бўлганимиз улфатчиликдаги адашганларга бундай мукофот насиб этмади,
афсус... Билишимизча, улар аразлаб кейинги йиғинга келмабдилар. Улар дебдиларки: «Бизнинг
ичишимиз билан уларнинг нима ишлари бор, ичиб олиб уларни урмасак, сўкмасак...» Диллари
бу қадар қотиб кетган экан, фосиқлик либосига бу қадар чирмашиб ўраниб олган эканлар...
Аллоҳ инсоф берсин уларга.
Ҳеч биримизга сир эмаским, адашган бандалар орасида ўзимиз учун энг ардоқли бўлмиш
инсонлар - бировимизнинг ота-онамиз, бировимизнинг оға-иниларимиз, яна бировимизнинг
яқин ёки узоқроқ қариндошимиз, яна қўшнимиз, ҳамкасбимиз... ҳам бор. Эҳтимол улар
ҳидоятдан адашганларини биларлар, эҳтимолки, билмаслар. Билмаганларга билдириб қўйиш
вазифамиз эмасми? Эҳтимол улар иймонсизлик жаридан қутулмоқчилару аммо тўғри йўлга
чиқишга кучлари етмаётгандир. Уларга ёрдам қўлини узатиб, иймонсизликдан қутулишга
кўмаклашиш бурчимиз эмасми?
Қуръони Каримнинг «Наҳл» сурасида шундай мазмунли оят бор: «(Эй, Муҳаммад!)
Раббингизнинг йўли (дини)га ҳикмат ва чиройли насиҳат билан даъват қилинг! Улар билан энг
гўзал услубда мунозара қилинг! Албатта, Раббингизнинг ўзи Унинг йўлидан чалғиган (адашган)
кимсаларни яхши билгувчи ва У ҳидоят топганларни ҳам билгувчидир.» Мазкур оятда Аллоҳ
таоло пайғамбаримиз Муҳаммадга, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, ва у киши орқали даъватчи
умматларига Ислом даъвати асосларини ва услубларини баён қилиб бергандир.
«Фуссилат» сурасидаги ояти каримада: «(Ушбу Қуръон) иймон келтирганлар учун ҳидоят ва
шифодир» дейилган экан, тўғри йўлни, руҳ хасталигига шифони ўзга ерлардан қидиришларда
маъно йўқдир. Ўтмиш жамиятида нима учун одамлар орасидан меҳр-оқибат, меҳр-мурувват,
меҳр-ҳурмат кўтарилди? Нима учун зулм тўфони авжига чиқди? Нима учун кўплар бузуқлик
ботқоғига ботди? Сабаб: чўкаётган одам хасга тирмашиб умид қилганидай, заиф мафкурадан

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 6
нажот кутдилар. Ота-оналарнинг тарбия усуллари, насиҳатлари ҳидоят ва шифо булоғидан
маҳрум бўлгани учун ҳам ширин мева бермади.
Ҳазрати Сўфий Оллоҳёр «Саботул ожизийн» деб номланган дурдона асарларида шундай
дейдилар:
Худо қилса нидо: «э бандайи зор,
На келтурдинг, на турлук қилмишинг бор?»
Мазкур байтни донишманд олимлардан Тожуддин шундай шарҳлайди: қиёматда Худойи
таоло бандаларига айтади: «Эй бандаларим, менинг ҳузуримга нима амаллар билан келдингиз
ва нима ишлар қилдингиз?»
Тану тер ингда тотлиғ жон яраттим,
Баҳойим қилмадим, инсон яраттим.
...ва яна айтади: «Эй бандаларим, танларингизга азиз жон бердим, тўрт оёқли ҳайвон эмас,
комил ақл эгаси инсон қилиб яратдим.»
Ҳамиша айладим тарбиятингни
Нағу қилдинг паришон ниятингни?
«Сени оталаринг пуштида, оналаринг қорнида тарбиялаб, дунёга келтирдим. Дунёга
келганингдан сўнг ҳам турли-турли неъматлар билан тарбия қилдим. Хўш, нега энди ниятингни
бузиб, мендан бошқани дўст тутдинг?»
Коммунистик жамият умрини яшаб бўлгач, назаримизда нопоклик барҳам топгандай бўлди.
Аммо бу масалада хулоса чиқаришга шошилманг, азизлар. Жамият йўқ бўлгани билан унинг
раҳнамоси-шайтон тирик. Шайтонга сажда қилувчилар эса кам эмас ҳали. Яқинда халқаро
Нобель мукофоти билан тақдирланган москвалик Гинзбург деган физик олим телевидение
орқали гапириб: «Худо йўқ, қиёмат, фаришталар, у дунё деган тушунчалар қуруқ сафсата»,
деб очиқ айтди. Бу шунчаки бир одамнинг фикри эмас, унинг атрофида неча юзлаб ёки
минглаб ёки унданда кўп маслакдошлар борлигини унутмаслик керак. Агар у ёлғиз бўлганида
бу қадар шаккокликка журъат қилолмаган бўлар эди. Биз айни ўринда художўйлик ёки
шаккоклик хусусида баҳс юритмоқчи эмасмиз. Мақсадимиз ахлоқ асосларига назар ташлаш
экан, савол бермоқчимиз: «Худога ишонмайдиган одам бошқаларга яхшиликни раво кўриши
мумкинми? Уни ахлоқ бобида комил инсон дея оламизми?» Дейлик, ўша «олим» (аслида уни
«олим» дейишга тил бормайди, қўштирноқ орасига олганимиз боисини англарсиз) мукофотини
олиш учун Норвегияга борадиган пайтда онаси (хотини ёки фарзанди) ўлим тўшагида ётибди.
Хўш, у сафардан воз кечадими? Онасининг ёнида ўтириб рози-ризолик тилайдими? Бизнингча,
бундай қилмайди. Худони танимаган онани танийдими, айтинг-чи? Бу ҳам ўтмиш жамият
тарбиясининг меваси. Шукрларким, кейинги ўн-ўн беш йил орасида кўплар бу ботқоқдан
қутула олишди. Бироқ... шайтон яна қанча одамлар кўзига бу сассиқ ботқоқни зилол сувли кўл
суратида кўрсатяпти экан?
Донолар айтмишларким, Одам боласи кичик гуноҳга қасд айласа, шайтон дер: «Буни
қилгил, бунда кўп зиён йўқдир.» Одам боласи шайтон сўзига кириб кичик гуноҳни қилгач, сўнг
каттароғига ўтади. Бора-бора иш куфрлик билан тугайди. Шундан сўнг бу киши Аллоҳнинг
даргоҳидан йироқ бўлиб қолади. Юқорида баён қилганимиз донолар фикрини исбот
этмайдими? Атрофимизга қарайлик-чи, Аллоҳдан йироқлашаётганларни кўрмаяпмизмикин?
Кўрсак, қандай чора-тадбир қиляпмиз?
Ёшинг етган сари феълинг санинг ёш,
Кўзинг ёши қани, э мағзи йўқ бош?
Ҳазрати Сўфий Оллоҳёр байтларида бу маъно бор: «Ёшинг улғайган сари ҳануз
ёшлигингдаги нарсаларни тиларсан. Қартайганингни билмай ҳануз ҳавоий нафс кетидан
қуварсан. Эй бемаъни бош, йиғлаш пайтинг келган бўлса-да, қани, кўзларингда ёш йўқ-ку?»
Бундай ҳолларда кўзда ёш йўқлиги ҳам бир фожиадир. Бу ўринда шоир Аллоҳдан қўрқиб
йиғлашни назарда тутяпти-ки, бунда ҳикмат кўпдир. Аллоҳнинг Расули (с.а.в.) буюрадиларким:

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 7
«Кимки Аллоҳдан қўрқиб йиғласа, кўкракдан чиққан сут қайтиб кўкракка кирмагунича, у ҳам
жаҳаннамга кирмайди» - яъниким, кўкракдан чиққан сут кўкракка қайтиб кирмаганидек,
тақводорлар ҳам жаҳаннамга кирмайдилар, дейилмоқчи. «Рақоиқ ул-ахбор» («Нозик
хабарлар») деган китобда шундай бир хабар баёни бор:
«Қиёмат куни бир кишини олиб келишади. Савоблари билан гуноҳлари қиёсланиб,
гуноҳлари оғирроқ чиққач, шунга яраша жазога тортиш ҳақида амр берилганида,
киприкларидан бир толаси тилга кириб, дейдики:
-Эй Раббим, сенинг расулинг ҳазрати Муҳаммад - унга саломинг ёғилсин - «Ким Аллоҳ
қўрқувидан йиғласа, Аллоҳ у кўзни жаҳаннам оташига ҳаром қилади», деб буюрган эди. Мен
дунёдалигимда сендан қўрқиб йиғлаган эдим-ку?!
Шунда Аллоҳ ўша кишини афв этади, дунёда Раббидан қўрқиб йиғлаган бир киприк
толасидаги нам туфайли уни азобдан қутқаради. Жаброил эса:
-Фалон киши Аллоҳдан қўрқиб йиғлаган бир киприк толаси ҳурмати, жазодан озод
қилинди,-деб эълон қилади”.
Биз тилимизда «ахлоқ» деган сўзни тез-тез ишлатамиз. Аммо унга сифат бермаймиз. Одам
зотига қандай ахлоқ зарур? Албатта илоҳий ахлоқ - яъни Аллоҳ томонидан буюрилган ахлоқ.
Буни «Расулуллоҳнинг ахлоқлари» деб атасак ҳам бўлади.
Устозлар ҳикоя қиладилар:
«Бир одам чўлда кетаётиб бадбашарани кўради ва ундан «Сен кимсан?»- деб сўрайди.
Бадбашара «Мен сенинг ёмон амалларингман»,-дейди. У одам: «сендан қутулишнинг иложи
борми?»- деб сўраганида, у: «бор, бунинг учун пайғамбаримиз Муҳаммаднинг (с.а.в.) гўзал
ахлоқига эга бўлишинг ва унга салоту салом йўллашинг керак!»-деб жавоб берган экан.
Ана шундай гўзал илоҳий ахлоққа етишмоқлик барчамизга насиб этсин! Бу бахтга
одамийлик мулкига эга бўлмоқлик ила эришиш мумкинлигини унутмасак бас. Юсуф Хос Ҳожиб
ҳазратлари айтадиларким: «Қиз эрмас бу ялнчуқ, кишилик қиз ўл» («ялнчуқ» - одам демакдир,
«кишилик» - одамийлик, «қиз» - «қадрли» деган маънони англатади. Ҳикматнинг мазмуни:
«Одамнинг ўзи қадрли эмас, одамийлиги қадрлидир».) Ана шу қадрга етишмоқлик йўлларини
излаб кўрайлик. Сиз, муҳтарам китобхон билан бу сафарги суҳбатларимиз шу хусусда бўлади,
инша Аллоҳ.
Дуо қилайлик:
-Йа Раббимиз Аллоҳ! Ўзингга эрта-ю кеч зорилик қиламиз: ишларимизни пишиқ
қилмоғимизни, хом қолдирмаслигимизни насиб эт. Риё, кибру ҳасаддан ва барча ахлоқи
замимадан бизларни халос қил, улардан безор бўлгувчилардан қилгин бизларни. Ахлоқи
ҳамидалар билан зийнатланганлар сафидан бизларга жой бер.
-Йа Раббимиз Аллоҳ! Ўзингнинг каломинг ва расулинг ҳадиси шарифларига асосланиб
тарбия китобларини ёзган улуғ салаф алломалар, донишмандларни Ўзинг мағфират айла. У
шарафли зотларнинг китобларидаги ҳикматларни англаш учун бизлардаги ақл-заковатни зиёда
этиб, уларга амал қилишга муваффақ қил. Бизларни зоҳирий ва ботиний илмлар билан
музаййан қилгин. Қалб ва кўнгил кўзлари очиқ, маънавий-руҳоний оламнинг турли-туман гўзал
ҳис туйғуларига соҳиб бўлган инсонлардан айла. Ички олами нурга тўлган, иймон зиёси билан
мунаввар бўлган эътиқодли, шафқатли, марҳаматли, гўзал ахлоқли қулларингдан айла! Омийн,
йа раббал оламийн!

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 8
Ё САОДАТ - Ё ФАЛОКАТ...

Бу боб инсон рўпарасида турган икки йўл ва тарбия мезони хусусидадир.

Кўчада нотаниш бир йигит мени бехос саволга тутиб қолди:
-Ҳамонки, инсон тақдири ҳали туғилмасидан илгариёқ белгилаб қўйилган экан, ёмоннинг
яхши бўлишига ҳаракат қилмоғи беҳуда эканда?
Масалани тушунтириб беришга зарур илм каминада етарли бўлмаса-да, савол берилган,
жавоб кутилмоқда эди. Ақлим етганича дедимки:
-Ҳа, кишининг тақдирини Аллоҳ ҳали туғилмасидан илгариёқ белгилаб қўйгандир. Аммо
кишининг рўпарасида икки йўлни ҳам берган: бири - ҳидоят, иккинчиси - залолат. Бу
йўллардан бирини танлаш учун эса унга ақл, зеҳн ва фаросат ҳам берилган. Айни чоқда бу
ақлни қувватлантирувчи каломини ҳам туширган ҳамда ҳидоят билан залолатни
фарқлашларида тўғри йўлни кўрсатсин, деб бандалари орасидан ўзининг расулини ҳам
белгилаб қўйган. Кимки ақли ва қалби билан каломуллоҳни англабди, Расулуллоҳга (с.а.в.)
эргашибди - у ҳидоятга етибди. Кимки англамабди, англашга интилмабди ёки интилишни
истамабди - шайтоннинг этагини тутибди ва залолат йўлини ўзига маъқул кўрибди. Демак,
Аллоҳ бандага ихтиёр бериб қўйибди.
Болалик ва ёшлиги атеистларча тарбия («атеист» сўзининг маъноси «худосиз»дир) билан
ўтгани сўзларидан сезилиб турган нотаниш суҳбатдош билан шу тарзда фикр алмашдик. Мен
қисқа суҳбатда унинг фикрини ўзгартира олишга қодир эмас эдим. Зеро, қалбларни ислоҳ
этувчи яратган Эгамнинг ёлғиз Ўзидир. Ана шу учрашувдан кейин тарбия мезони ва асослари
хусусида ўйлаб қолдим ва сиз азизлар билан ният қилганим суҳбатнинг дастлабки бобини шу
мавзуга бағишлашни ихтиёр этдим.
Абдулла Авлоний ҳазратлари ёзган эканлар: «Боланинг саломати ва саодати учун яхши
тарбия қилмак - танини пок тутмак, ёш вақтидан маслакини тузатмак, яхши хулқларни
ўргатмак, ёмон хулқлардан сақлаб ўсдурмакдир. Тарбия қилувчилар табиб кабидурки, табиб
хастанинг баданидаги касалига даво қилгани каби тарбияни боланинг вужудидаги жаҳл
маразига «яхши хулқ» деган давони ичидан, «поклик» деган давони устидан беруб, катта
қилмак лозимдур. Зероки, «Ҳассину ахлоқакум» амри шарифи узра хулқимизни тузатмакка амр
ўлинганмиз. Лекин хулқимизнинг яхши бўлишининг асосий панжаси тарбиядур... Ҳукамолардан
бири: «Ҳар бир миллатнинг саодати, давлатларнинг тинч ва роҳати ёшларнинг яхши
тарбиясига боғлидур»,-демиш. Шариати исломияда ўз болаларини яхшилаб тарбия қилмак -
оталарга фарзи айн, ўз миллатининг етим қолган болаларини тарбия қилмак фарзи
кифоядир...»
Мазкур фикрларни яхшилаб англаш учун тарихга мурожаат қилайлик: ўтмишда диёримизда
бир неча марта кучли-кучли давлатлар қад ростлаган ва кўп ўтмай нураб, яксон бўлган.
Афсусли ери шуки, давлатларнинг йўқ бўлишига ташқи душманларнинг зарбаси эмас, кўпроқ
ички низолар сабаб эди. Хусусан, амир Темур салтанатининг тарихини эслайлик. Бу ҳолатни
тарихчилар қандай шарҳлашса шарҳлашсин, лекин биз деймизки, дунёни лол қолдирган
салтанатнинг емирилишига шаҳзодаларнинг яхши тарбия кўрмаганлари сабабдир. (Бу хусусда
кейинги бобларнинг бирида алоҳида тўхталиб ўтармиз, инша Аллоҳ).
Энди бизларни бир масала кўп ўйлантиради: тарбиячи ким? Ота-онами, мактаб
муаллимларими? Биз бу ҳақда «Жиноятнинг узун йўли» деб аталмиш рисолада батафсил фикр
юритганимиз сабабли сўзни мухтасар қиламиз. Фақат бир нарсани таъкидлаймиз: бола «Сен
тарбиялашинг керак», деб гоҳ у ёққа, гоҳ бу ёққа оширадиган копток эмас. Фарзанд
тарбиясига ота-она масъул, мактаб эса бу соҳада кўмакчи. Ҳа, айнан шундай. Чунки
фарзанднинг оилада олган тарбиясига қараб ота-онасига роҳат ёки жазо келтиришини ҳамма
билади. Отанинг иш-амали фарзандига сингса, унинг хулқида жилвагар бўлади. Болани тергаб-

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 9
назорат қилиш ота-она юзининг ёруғлигини таъминлайди. Тарбиядан ташқаридаги бола бебош
ва ярамаслик сари оғади. Эрка бўлиб ўсган ўғил-қизлар хатти-ҳаракати ота-онага мунг ва алам
келтиради. Шу боис ҳам Абдулла Авлоний таъкид этганларидек: «тарбия бизлар учун ё ҳаёт - ё
мамот, ё нажот - ё ҳалокат, ё саодат - ё фалокат масаласидур» дейилмиш фикрни барчамиз
бирдек шиор сифатида қабул қилмоғимиз лозим бўлади.
Афсусларким, айримларимизнинг кўнгилларимиз кўчага боғланган. Ишга, улфатга муҳаббат
оилага бўлган муҳаббатдан ортиқ. Чойхоналарда, ресторанларда, турли зиёфатларда яйрашга
умримизнинг ҳисобсиз соатларини беҳуда сарфлаймиз. Бола тарбиясига эса вақтни қизғанамиз.
Сариқ чақага арзимас матоҳларимиз фарзандларимизга нисбатан қийматлироқ. Пиёлани
синдириб қўйса аямай урамиз, гулдонни синдирса дўппослаймиз. Агар ака укасини урса яна
жазолаймиз. Ҳолбуки, каттанинг кичик, кучлининг кучсиз устидан ҳоким эканини ўзимизнинг
айнан шу ҳаракатимиз билан ўргатяпмиз: гапга кирмаган кичикни ёки кучсизни уриш мумкин!
Бола шўхлик қилса «ҳали қараб тур, дадангга айтаман», деб қўрқитамиз. Ота келганда
бола ёмонланади. Айни шу ҳолатда ота-бола орасига душманлик уруғи сочилганини фаҳм
этмаймиз. Отани жазоловчи инсон сифатида кўрсатмай, ота келганда уни иззат-ҳурмат билан
кутиб олишни ўргатиш афзалроқ эмасмикин?
Абдурауф Фитрат ҳазратларининг бизга бир оз кескинроқ, ҳатто қўполроқ туюлиши мумкин
бўлган баёнлари бор. Бирга ўқийлик: «...кўрайлик-чи, биз мусулмонлар, хусусан
туркистонликлар, ўз фарзандларимизга тарбия беряпмизми ёки йўқми? Саволнинг охиридаги
сўз бунга жавоб бўла олади, яъни «йўқ!» Мен буни шундай исбот қиламан: биз,
туркистонликлар болаларимиздан кўра молларимизга яхшироқ қараймиз. Эшак ва
қўйларимизни фарзандларимиздан ҳам кўпроқ яхши кўрамиз, деб айтмаяпман. Йўқ-йўқ,
болаларимиз жонимиздан ҳам азиз. Улар назаримизда ҳаммадан суюкли ва ардоқли. Лекин
бахтимизга қарши шуни эътироф қилиш лозимки, шунча муҳаббат ва меҳрга қарамасдан, эшак
ва қўйларимиздан камроқ тарбиялаймиз! Менинг бу сўзларимдан ҳайрон бўлманг, сабр қилинг,
даъвомни исботлайман. Фалон нарсани тарбиялаш, яъни уни аста-секин камолга
етиштиришдир. Назаримизда қўйнинг камоли унинг семизлиги ва соғломлигидадир. Эшакнинг
камоли унинг кучи, оёқларининг бақувватлиги ва яхши юришидадир. Фараз қилинг, қўзи ёки
ҳўтик сотиб олиб уйга келтирасиз. Диққат билан уларга қараб, бир муддатдан кейин қўйни
семиртириб, эшакни бақувват ва йўрға қиласиз, яъни уларни тарбиялаб, камолга етиштирасиз.
Аммо азиз фарзандларингизга шундай диққат билан тарбия бермайсиз. Баҳона қиласизки,
болангиз ҳам камолга етишган. Эътироз билдиришингиз мумкинки, биз молларимизни боқишга
қанча уринсак, фарзандимиз тарбиясига улардан юз баробар кўпроқ ҳаракат қиламиз, деб.
Бу даъвоингиз маълум бўлса-да, аммо тўғри эмас. Далил шулким, кимнинг уйида моли
бўлса, текширса кўрадики, йил давомида унинг молларидан биттаси ҳам касал бўлмаган, аммо
фарзанди ҳеч бўлмаса, уч марта хасталикка чалинган. Бас, маълум бўладики, у киши молининг
касал бўлмаслигига кўпроқ эътибор берар экан. Сўзингиз тўғри бўлса ҳам менинг даъвойимга
ҳеч зарари йўқ, чунки боланинг соғлиғига эътибор бериш ҳам фарзанд тарбияси билан
шуғулланишни билдирмайди. Ҳақиқатдан агар одам қўй ва эшакка ўхшаб камол топиши соғлиқ,
билакларининг кучлилиги билан чегараланиб қолганида эди, биз ҳам фарзанд соғлиғи учун
бўлган ҳаракатни, фарзанд тарбияси деб атардик. Тану тўшли ва соғлом болани камолга
етишган деб қабул қилардик.
Одамнинг камоли фақат соғлиқ ва кучдан иборат бўлмай, балки жисмонан, ақлан ва
ахлоқан юксалишдан иборат. Одамнинг жисми, ақли ва ахлоқи турли касаллик ва
нуқсонлардан узоқ бўлиши лозим. Одам ҳам ўз манфаатини ўйлаб, ҳам яқинларини бахтиёр
қилишга қодир бўлиб ўсиши лозим. Зотан, бу мантиқий олишувларга нима ҳожат бор?»
Бу фикрлар тўқсон йил муқаддам баён этилган, лекин айрим жиҳатларидан бугун
айтилаётганга ўхшайди, шундай эмасми? Демак, тарбияда ҳали етарли илгарилаб кетолмабмиз.
Бугун биз бола тарбияси деганда уни яхши кийинтиришни тушуняпмиз, катта пул сарфлаб

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 10
ўқишга киритишни англаяпмиз... Агар автомашинамиз бузилиб қолса, устахонада бир кун ёки
бир ҳафта ўтиришимиз мумкин, аммо фарзандимиз билан бир соат ёнма-ён ўтириб дарс
тайёрлашга тоқатимиз етмайди.
Биродарларимиздан бири мақтанди: «синфдошларимиз билан дўстлигимизни ҳеч
бузмаймиз. Ҳар куни ишдан кейин фалончи ўртоғимизникида учрашамиз, чой-пой ичиб,
шахмат-нарди ўйнаб, телевизор томоша қилиб, кечқурун баъзан ўн бир - ўн иккигача
ўтирамиз...» Албатта дўстликни узмаслик яхши, бироқ, оила бағрига барвақт бориш ундан
аълороқ. Ҳар куни уйига кеч борса, болалари бу вақтда ухлаб қолган бўлади. Тарбия билан
қачон шуғулланади? Назаримизда бу биродарларимиз дўстликни мустаҳкамлаш ҳақида нотўғри
тушунчага эгалар, оила, фарзанд тарбияси, деган тушунчадан эса бутунлай маҳрумлар.
Ҳаёт - имтиҳон эканлигини аввалги бобда айтиб эдик, яна шу мавзуга қайтсак: имтиҳон бор
жойда бурч, жавобгарлик, масъулият бўлади. Инсон ана шу масъулият билан дунёга келади.
Барчамиз зиммасига омонат юклатилган, имтиҳонда турган инсонлармиз. Бу дунё нашъали,
аммо асл жойимиз эмас. Биз фарзандларимиз тақдири учун ҳужайраларнинг энг олис
нуқтасигача, вужуднинг ҳар бир заррасига қадар жавобгар бўлган кишилармиз. Ўзимиз
жаннатга кирсагу азоб фаришталари фарзандларимизни жаҳаннам ўтига отсалар, юрагимиз
бардош берармикин? Агар бирон киши фарзандимизнинг қўлига чўғ босаман, деса хотиржам
қараб турамизми? Ўйлаб ҳам ўтирмасдан ҳимояга ташланамиз! Хўш, нима учун
жигарбандларимизни дўзах ўтларидан ҳимоя қилишни ўйламаймиз? Бу бир масала. Иккинчи
масала - дўзахий фарзандларни “тарбиялаган” ота-онага жаннат насиб этармикин? Бу ўринда
жумла тузишда хатога йўл қўйдик: эҳтимол «дўзахий болаларни «тарбиялаш» эмас,
«болаларни дўзахбоп қилиб тарбиялаш» десак тўғрироқ бўлар? Йўқ, энг тўғриси - «болаларни
умуман тарбия қилмаган»...
Ўзларича дўстлик ришталарини мустаҳкамлаётган ўша биродарларимиз ўйлаб кўрсинлар:
қиёматда «нега ўртоқларингникида чой ичмадинг, нега тун ярмигача ўтирмадинг?» деб
сўралмайди. «Сен ўзингни қандай тарбия қилдинг ва фарзандларингга нега тарбия
бермадинг?» деб сўралади. Қиёматдаги жазога анча вақт бор. Бу дунёдаги жазо кўп
куттирмайди. Агар фарзанди гиёҳвандларга қўшилиб кетса (Аллоҳ сақласин!), бузуқликни касб
этса (Аллоҳ сақласин!) дардини кимга айтади? Кимни айблайди? Кимдан нажот сўрайди?
Гўзал хулқ ва тарбияли онанинг хислатлари, яхши феъл-атвори фарзандларида ҳам намоён
бўлади. Улар ҳам оналарининг гўзал хислатларига эга бўладилар. Табобат фани онадаги турли
ички хасталиклар болада ҳам бўлишини исботлади. Ирсият фани онадаги ички хасталиклар
билан бирга ундаги руҳий, маънавий жиҳатларнинг ҳам болада такрорланишини исботлаган.
Бу тарбияни бола туғилмасидан олдин, ҳатто оила қурмасдан олдин бошлаш керак, дегани
эмасми?
Ота ўз фарзандларига мерос этиб молу дунё эмас, одоб-ахлоқ қолдириши керак. Мол-дунё
мероси кундан кун камайиб, одоб-ахлоқ мероси эса ошиб боради. Бу ривоят фикримизнинг
далили:
Миср ҳукмдори билан Рум ҳукмдори ўзаро келишиб, дўстлик аҳдини туздилар ва орадаги
адоватга барҳам бердилар. Ҳатто Миср ҳукмдори Рум ҳукмдорининг қизини ўғлига никоҳлаб,
қизини эса Рум шаҳзодасига узатди. Уларнинг дўстлик ва қариндошлик алоқалари узоқ давом
этди. Бир куни Рум ҳукмдори қудасига бу мазмундаги мактубни йўллади:
-Кўзларимизнинг нурлари бўлмиш азиз фарзандларимизнинг бизлардан кейин ҳам
фароғатда яшамоқликлари учун ҳозирдан чора-тадбир кўришимиз керак. Мен ўғлим учун жуда
кўп олтин жамладим. Чиройли боғ ва сарой барпо эттирдим. Сиз ҳам шундай қилгандирсиз?
Миср ҳукмдори мактубни ўқиб табассум қилди ва бу жавобни йўллади:
-Азизим, мен сиздан кўра сал бошқачароқ йўл тутдим. Вафосиз мол-дунё ва матоҳларига
илтифот этмаганим туфайли ўғлимга олтину жавҳарлар эмас, илм, ҳунар, одоб, ахлоқни мерос
этиб қолдиришни истадим. Уни илмли, ҳунарли, хушахлоқли қилиб тарбияладим. Уни яхши

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 11
адаб либоси билан безадим. Мол-дунёга қачондир завол етади, аммо мен қолдираётган
меросга ҳеч замон завол етмайди. Бу мерос фарзандимни ҳар қандай бало-офатлардан омон
сақлагай...
Бирга ўйлайлик: тарбиясиз одам жонсиз жасад каби эмасми?
Даврага қўшилгувчи ҳар бир одам аввал ўзининг ташқи кўриниши, қиёфасига қараб қабул
қилинади, сўнг эса тарбияси ва фазилатига қараб тақдир этилади. Кишидаги фазилат гўё
фарзанд кабидир, уни авайлаб сақлаш ва янада баркамол этиш лозим. Ҳар бир одам, аввалроқ
айтиб ўтганимиздай, ўзини ўзи тарбия қилишга ўрганиши керак. Инсоннинг улуғлиги ўзини
идора ва тарбия қилиш кучига эга бўлиши билан билинади. Буни тушуниш учун Ийсодан
(алайҳиссалом) бир ривоятни эслаймиз: Ийсодан (алайҳиссалом) сўрадилар: «Сизни ким
тарбия қилди?» Жавоб бердиларки: «Мени ҳеч ким тарбия қилмади. Жоҳилнинг жаҳолатини,
ахлоқсизнинг ахлоқсизлиг ини қусур ва айб сифатида кўрдим. Жаҳолат ва ахлоқсизлигидан
қочдим». Мазкурни тушунуш учун қисқа изоҳ лозим. «Ҳеч ким тарбия қилмади» деганларида
албатта атрофларидаги одамлар назарда тутилган. Чунки барчанинг тарбиячиси - Раббиси
Аллоҳдир. Аллоҳ ўзининг элчисини жаҳолат ва ахлоқсизликни қусур ва айб сифатида
кўрадиган қилган. Улардан қочиш эса бу иллатлардан нари туриш, ҳоли бўлиш деган маънода.
Киши ўзини ўзи тарбия қилишга ўрганиши лозим, деган фикрни қувватлаш учун Абу
Ҳурайра (розийаллоҳу анҳу) ривоят қилган бир ҳадиси шарифнинг маъно таржимасини
ўқиймиз. Расулуллоҳ (с.а.в.) марҳамат қиладиларки: «Ҳар бир мўъмин банда ўз биродарин инг
кўзгусидир. У биродарида бир айбни кўрса, ўзида кўрган шундай айбни тузатишга ҳаракат
қилиши керак». Яъниким, биз биродаримизда ҳасад ёки чақимчилик иллатини кўриб турибмиз.
Уни тарбия қилишимиздан аввал биз ўзимиздаги ўша иллатни тузатишга киришмоғимиз керак
экан.
Ўзини ўзи тарбия қилмоқ қандай бўлади?
Оғзаки насиҳатларни эшитамиз, китобларда ўқиймиз, масалан, бу каби:
Луқмони Ҳаким ўз ўғилларига дебдилар: «Қариндош уруғлардан алоқангни узма, ўйлаб иш
тут. Одамларни ғийбат қилма, одамлар ёмон ишга бош қўшса, сен уларга қўшилма. Шошилиб
иш тутма, бойлик деб ўзингни ғам-қайғуга ташлама. Ўз қадрини билмаган одамдан яхшилик
умид қилма. Ўтиришларда ўз жойингни бил, одамларнинг сўзларига қулоқ сол, одамлар сўраса
гапир, ўзингдан улуғлар олдига тушиб юрма, одамлар ичида бошингни қуйи солиб ўтирма, ўнгу
чапга қарайверма, меҳмонлар олдида бировга ўшқирма, меҳмонга эса иш буюрма. Маст ва
девона одамлар билан ҳамсуҳбат бўлма. Бекорчи одамлар билан кўчада ўтирма. Ўз фойдангни
ўйлаб обрўйингни тўкма. Ўзига бино қўювчи такаббурлардан бўлма. Хусуматдан узоқ бўл, сенга
иш буюрсалар бажар, ваъда қилсанг, албатта уддасидан чиқ. Ҳеч кимни ранжитма...»
Ҳиндистонлик донишманд эса ўғлига бундай насиҳат қилибди: «Азиз ўғлим, қўлингга
кирмаган ёки қўлингдан кетган нарса учун қайғурма. Ҳар ерда куракда турмайдиган беҳуда
сўзлар сўзлаб юришдан йироқ бўл. Нокас, қурумсоқ кишидан қарздор бўлма. У билан асло
муомала қилма, кейин пушаймон қиласан. Шарм-ҳаёсиз ва бахил киши билан суҳбатдош бўлма,
шундай ярамас одамлар билан қўшни бўлмасликка ҳаракат қил. Ўз кучинг орқасидан нон топиб
егил, текинхўрликка ўрганма, олижаноб мард одамлар билан суҳбатдош бўлсанг, яхшилик
билан ном чиқарасан. Мақтанчоқ ва эзма одамлардан ҳазар қил...»
Бошқа бир донишманднинг насиҳати будир: «Фалокатга дучор бўлишни истамасанг -мағрур
ва мутакаббир бўлма. Роҳатда яшашни истасанг - дилингни ҳирсдан пок қил. Хору зорликни
истамасанг - таъмагир бўлма, ўзингга яхшилик қилинишини истасанг - яхшилик қил, ҳеч кимга
озор берма, яхшиликни улуғ иш деб бил. Қадр-қимматинг ошишини истасанг - баланд
ҳимматли бўл. Ишинг пушаймонлик билан натижаланишини истамасанг - аввал яхшироқ ўйлаб,
доно, тажрибакорлар билан кенгашиб, сўнгра ишга кириш. Ўзингни ҳаммага севдиришни
истасанг - феъл-атворингни тузат, адабли, тарбияли бўл. Обрўга, иззат ва ҳурматга эга
бўлишни хоҳласанг - ҳалол меҳнат қил. Ҳамманинг қошида ишончли, марғуб ва мақбул одам

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 12
бўлишни истасанг - ёлғончиликдан сақлан, чақимчи, иғвогар бўлма, маънисиз, тутуруқсиз
сўзларни айтиб юришдан ҳазар қил. Мабодо ўнғайсиз ҳолда қолсанг, ишингда
муваффақиятсизликка учраб, қайғу-ҳасрат ичида қолсанг - дод-фарёд қилиб юрма, сабр қил.
Ўнғайсиз ҳолдан қутулиш чорасига кириш...»
Бу каби насиҳатлар доноларнинг бизларга берган йўл-йўриқларидир. Таъбир жоиз бўлса,
кишининг ўзини ўзи тарбиялашидаги бир режадир. Энди режани қандай тарзда амалга
оширади -унинг ақлига боғлиқ.
Юзаки қаралса, бу насиҳатларга амал қилиш унча оғир эмас. Айтайлик, одамлар орасида
бошни қуйи солмаслик, меҳмонга иш буюрмаслик... Агар бу фазилат ўзимизда бўлмаса, тез
кунда ўрганиб кетишимиз мумкин. Лекин айрим фазилатлар - ахлоқи ҳамидалар борким, унга
эришиш кунлар, ойларни талаб этади. Яъниким, киши ҳар дақиқа, ҳар соат, ҳар кун бу соҳада
ўзини ўзи тарбия қилиб бормоғи талаб этилади. Дейлик, бир кун тарбия этмадими, яхши
фазилатни бир кун унутдими - издан чиқиб кетиши ҳеч гапмас. Фазилатнинг ўрни узоқ вақт
бўш турмайди, у бизни тарк этдими, дарҳол ўрнини иллат, ёмон хулқ эгаллайди. Баъзан киши
яхши хулққа эришишни истайди аммо бунинг уддасидан чиқиш ёлғиз ўзига боғлиқ эмас.
Ёмонлар билан ҳамсуҳбатлик масаласи бу фикрга мисол бўла олади. Бир кишининг
зулмкорлигини ёки разиллигини биласиз, лекин ундан нари туришнинг иложи бўлмай қолади.
Ўзгага тарбия беришдан кўра ўзни тарбия этмоқ юз чандон оғирроқдир. Ўзгага тарбия
бериш учун билимга ёки ҳаёт тажрибасига таяниб, тоқатингиз етганича насиҳат қиласиз.
Тарбияланувчи насиҳатларингизни қулоққа олмаса, қўл силтаб қўя қоласиз. Киши ўзини
тарбия қилиши учун эса жуда мустаҳкам иродага эга бўлиши керак. Чунки ўзни тарбия
этмоқлик вужудингизга ҳукмронликни даъво этаётган нафс ва шайтон билан олишиб,
енгмоқликдир.
Ақлингиз дейдики:
-Шунча юрганинг етар, ҳидоят йўлига кир. Бугун хизматдан қайтгин-у, таҳорат ол, поклан,
солиҳ қўшниларингга қўшилиб масжидга чиқ, пешонангни саждага қўй...
Шайтон дейдики:
-Масжидга чиқишга улгурасан, ёшинг олтмишдан ошсин, бугун ресторанга зиёфатга таклиф
этилгансан, маишатингни қил.
Ақлингиз дейдики:
-Чақимчилик қилма, гуноҳга ботасан.
Шайтон дейдики:
-Шу одамнинг шу ишини хўжайинга кириб айтсанг, ишдан ҳайдалади, унинг ўрнига ўзинг
ўтирасан...
Ақлингиз яна дейдики:
-Хизматчи подшоҳга бошқа хизматчини ёмонлади. Шунда подшоҳ: «Гапларингни
текшираман, агар тўғри сўзлаган бўлсанг, чақимчилигинг учун сендан нафратланаман, сени
душманим деб биламан. Ёлғон сўзлаган бўлсанг туҳматчилигинг учун жазолайман» деган экан,
сен ўша хизматчи ҳолига тушиб қолмагин.
Шайтон яна дейдики:
-Бу сафсаталарга қулоқ солма, ҳозир унақа подшоҳлар йўқ...
Шу ўринда баҳсни шша ҳал қилиб беради. Агар ирода чинакам ақл билан қувватланган
бўлса - енгади. Ўзини ўзи тарбия қилишда яна бир муҳим қийинчилик борким, уни «муҳит» деб
атаймиз. Кишининг атрофида қандай муҳит бор? Иймонлилар, яхшилар бўлса бу тарбия
жараёни енгилроқ кечади. Залолатдагилар бўлса... оғир, жуда оғир... Шу боис киши атрофини
ақл кўзи билан кузатиб, ёмон давраларни тарк этишга жазм этмоғи шарт. Ботқоқда туриб
ювиниб, покланишга уринишдан наф йўқ.
Энди тарбиянинг асослари нималардан иборатлиги хусусида фикрлашиб олсак:
Фазилатни қўриқлайдиган гўзал ахлоқни ва ярамас йўлдан, ёмон аҳволга тушишдан

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 13
сақлайдиган ҳушёрликни донолар муҳим асослардан ҳисоблаганлар. Яна: ваъдага - вафо,
насибага - ризо, ҳар бир бахтсизликка қарши чидамли бўлиш, ҳақиқат ва тўғриликка риоя
қилиш...
Инсонни инсон бўлишига боис тарбиядир ва уч нарсага эҳтиёж сезади: истеъдодга, илмга
ва машққа.
Ҳазрат Навоий дебдиларким: «Қобилиятли одамни тарбия қилмаслик -зулмкорликдир.
Ноқобил одамга эса тарбия хайфдир. Тарбиянгни аяб, унисини нобуд этма, бунисига
тарбиянгни зое қилма.
Қобилға тарбият эрур ул навъким, гуҳар,
Тушса нажосат ичра югай кимса они пок.
Гар ит узумига киши май бирла берса сув,
Бу тарбият била қила олғайму они ток.»
(Қобилиятли кишига берилган тарбия гавҳар каби қийматлидур. Гавҳар нажосатга тушса
ҳам ювилса тозаланади, қийматини йўқотмайди. Итузум май билан суғорилса ҳам итузумлигича
қолади, ҳеч замон токка айланмайди.)
Бош ақл ва илмга тўлиб тошса ҳам, ахлоқни сира унутмаслик керак: инсон ўзидаги
маънавий жиҳатларни, виждон ва нафсни тарбиялаши, эҳтиросини бошқара олиши, хунук
одатларни тарк этиши, илмий ютуқларини инсоният фойдасига йўналтириши керак. Йўқса, у
тўғри йўлдан озиши мумкин. Яъни Ватан ва халқини мудофаа қилишга масъул ҳарбий одамнинг
тарбияси дуруст бўлмаса Ватанига хиёнат этишдан ҳам қайтмас. Беморларни ҳалол ва холис
равишда даволашга қасам ичган врач қасамини бузар. Ҳатто порахўр ва судхўр мол-дунё
эвазига юртини бошқалар қўлига мустамлака қилиб беришдан ҳам тап тортмас.
Тарбиялаш шахсий намуна, оғзаки ёки ёзма насиҳат йўли билан амалга оширилади. Ана шу
насиҳатларни олмайдиган одам бахтли бўладими? (Бу ҳақда ҳам аввалги бобда сўз юритиб
эдик, такрорни қусур эмас, таъкид сифатида қабул қиласиз, деган умиддамиз ва бундан сўнг
ҳам аҳамиятли масалаларда шу каби такрорларга ўрин берамиз.)
Баъзиларга насиҳат қилсангиз малол олади, ҳатто ғазабланади.
-Қизингиз тор шим кийиб, киндигини очиб юрибди, яхши эмас,-дейсиз. Сизнинг ниятингиз
холис, бу юришда ёш қизнинг (Аллоҳ сақласин!) бузуқ йўлга кириб кетиши ҳеч гапмас. Аммо
биродарингиз буни фикр қилмайди, унга айни дамда сизнинг ақл ўргатишингиз ёқмайди ва
дейдики:
-Менинг қизим билан ишинг бўлмасин, ўзингнинг болаларингни тарбия қилавер.
У нодон жаноби Расули акрамнинг (с.а.в.) «Икки мусулмон ўзаро учрашганида Аллоҳ
албатта уларни бир-биридан фойдалантиради», деганлари муборак ҳадисларидан бехабардир
балки? Мазкур ҳадисда дейилмоқчики, икки мусулмоннинг бирлашгани икки қўл кабидир: бир-
бирини ювиб поклайди. Битта қўл чала ювади, ўзидан бошқасини юволмайди. Аммо икки қўл
бир-бирини тозалайди.
Нодонларга насиҳат бир ривоятни ёдга солади:
Қуёш ботиб, дунё юзини зулмат пардаси қоплаганда жиловсиз изғирин ҳар томонга югуриб,
маймунлар тўдасига ҳужум қила бошлади. Бечора маймунлар совуқдан титрар ва исиниш учун
чора ахтарар эдилар. Улар ногоҳ ялтироқ қуртни кўриб қолдилар. Уни чўғ деб ўйлаб, талай
ўтин йиғиб, атрофига қаладилар ва ҳадеб пуфлайвердилар. Дарахт тепасидаги қуш уларнинг
бу нодонликларидан кулиб: «Бу олов эмас, кечалари ялтираб кўринадиган қурт», деса ҳам
эътибор бермадилар. Шу аснода ўткинчи бир одам аҳволни кўрди ва қушга қараб: «Ўзингни
кўп койитма, улар сенинг сўзингга қулоқ соладиган, фойдасиз ишдан воз кечадиганлардан
эмас. Уларга насиҳат қилиш - қилични тошга уриш ва шакарни сув остига беркитиш билан
баробардир»,-деди. Қушнинг нодонлиги маймунларникидан қолишмас эди, у одамнинг
насиҳатига қулоқ солмай, маймунларнинг хатосини тушунтириш учун дарахтдан тушиб, улар
ёнига келди. Маймунлар эса... уни ўраб олиб, бошини узиб ташладилар...

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 14
Ҳазрат Навоий бежиз айтмаганлар: «Телба қулоғига панд - қуюн оёғига банд» - яъниким,
нодонга насиҳат қилганинг - бўроннинг оёғини кишанлаб олишга уриниш кабидир...
Айрим биродарларимизнинг насиҳатга муносабатлари сал бошқачароқ. Улар насиҳатни
кескин рад этмайдилар, аммо иймон йўлидан юришни галга солаверадилар.
-Ичманг, биродар, ҳаромдан ҳазар қилинг,-дейсиз.
-Хўп, ташлайман, фалон ташвишимдан қутилиб олай...-дейди.
-Қимор ўйнаманг...
-Хўп, кейинги ойдан ташлайман...
-Савоб ишларга рағбат қилинг...
-Хўп... хўп...
Ўнлаб ҳатто юзлаб «хўп», «хўп»... аммо аҳдида турмайди. Насиҳатни давом эттирсангиз
«иродам бўшлик қиляпти», каби баҳоналарни тахлаб ташлайди. Эҳтимол чинданам иродаси
бўшдир. Бироқ, бунинг иймон заифлигидан эканини англайдими у биродаримиз? Насиҳатга
кўнса-да, галга ташлаётган, амалга оширишни орқага сураётган бу биродаримиз ҳали узоқ умр
кўраман, ҳар қандай савобга улгураман, деб ўйлайди. Эртага бўлмаса индинга албатта
тузалишига умид қилади. Аммо бу умид инсонни маҳв этувчи туйғу эканини англаб етолмайди.
Ахир киши савобли ишни бир кун эмас, ҳатто бир дақиқа ҳам ортга суриши мумкин эмас-ку!
Ҳар бир одам, ёшми-қарими - фарқи йўқ, «ҳозир ёки бир оздан сўнг ўлиб қолишим мумкин.
Дарҳол тавба қилиб, яхши одам бўлай, ёмон ишларимни ташлай», дейиши зарур эмасми?
Лоқайдлик, айшу фароғат билан умр ўтказиш, тоат-ибодат ғамини емаслик кўнгилни ўлдиради,
бора-бора инсонни маҳв этади. Ҳазрат Навоий таъкид этганларидек: «шафқатли насиҳатгўй
гапини тингламаганнинг
жазоси - афсусланмоқ ва ўзини койимоқдир». Ҳазрат Ҳофиз Шерозий дейдиларким: «Доно
қарияларнинг насиҳатига бахтли ёшларгина қулоқ соладилар». Абдураҳмон Жомий эса бундай
дейдилар:
«Қулоқдан дилингга гар кирмаса нур
Сичқон кавагидан не фарқи бўлур?»
Донолардан бири деган экан: «Эй дўстим, агар сенда фазл дарёсининг дур-гавҳари бор
бўлса, уларни насиҳатларингни қабул қилиб, шу насиҳатларга амал қилувчи яхшиларнинг
оёқлари остига тўк. Насиҳатларинг зое кетмайди».
Халқимизда «Гапни гапир уққанга - жонни жонга суққанга» деган ибратли мақол бор.
Маълумингизким, ҳазрати Сўфий Оллоҳёр «Саботул ожизийн» асарларини аввал форс тилида
ёзиб сўнг туркий тилда ҳам баён қилганлар:
Ўзимдек хасталар бўлғайму деб шод,
Насойиҳдин ҳам андак айладим ёд.
Демоқчиларким: «Бу китобни туркий билан ёзганимнинг яна бир сабаби шуки, ўзим каби
хаста кўнгиллар уни ўқиб қувонсинлар. Бунинг учун бир оз насиҳат сўзлар ҳам айтдимки,
ўқиганлар ўгитлансинлар. Зероки, эси бор киши оз насиҳатдан кўп ибрат олар. Аммо бир аҳмоқ
учун ваъздан катта китоб ўқиб берсанг ҳам зарра фойда олмайди».
Насиҳат тингламас дили сахт маҳжуб,
Кўкармас, тошга йағмур ёғса ҳам кўп.
Демоқчиларким: «Тош устига қанчалик кўп ёмғир ёғиб сув тушса-да, ўт чиқиб кўкармагани
каби кўнгли қотган кишиларга қанчалик ўгитлар қилсанг ҳам қулоқларига олмаслар. Ўзлари
учун бирор фойда ола билмаслар».
Бу фикр Бақара сурасидаги: «сўнгра шундай мўъжизаларни кўргандан кейин ҳам
дилларингиз қотди. Бас, у диллар тош кабидир», ояти каримаси билан қувватланади. Ёки Ҳашр
сурасидаги «дўзах эгалари билан жаннат эгалари баробар бўлмас», ояти каримасини «хайрли
насиҳатларни қулоққа олиб, итоат этувчилар, ўзларини ҳидоят йўлида тарбия қилувчилар -
жаннат эгаларидир, залолатни танлаган, насиҳатларга терс қараганлар эса ўзларига ўзлари

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 15
дўзахни танлагандирлар» деган маънода талқин қилса ҳам бўлар, валлоҳи аълам! Мазкур ояти
кариманинг давомига диққат қилайлик: «Агар биз ушбу Қуръонни бирон тоққа нозил
қилганимизда, албатта Сиз у тоғни Аллоҳнинг қўрқувидан эгилиб-ёрилиб кетган ҳолида кўрган
бўлур эдингиз». Мазкурдан «айрим инсонларнинг диллари тоғнинг тошидан ҳам қаттиқроқ
бўлгани сабабли уларга Қуръон оятлари ҳам таъсир қилмас», деган маънони уқсак ҳам бўлади.
Аллоҳ шундай кимсалардан бўлиб қолишдан барчаларимизни, қиёматга қадар туғиладиган
зурриёдларимизни ҳам асрасин!
Оғзаки насиҳатларни кунда кўп марталаб эшитамиз. Аввало насиҳатнинг таъсири
насиҳатгўйнинг ақлига, билимига боғлиқ. Шунингдек, қандай вазиятда насиҳат қилиш ҳам
муҳим. Маст одамга «ичма» деб насиҳат қилиш - шамолга қарши қичқириш кабидир. Ғазабга
миниб бировни сўкаётган одамнинг қулоғига ҳам сўкишнинг гуноҳ экани ҳақидаги насиҳатлар
кирмайди. Насиҳатгўй тарбиясидаги одамнинг ёши, ақл даражасини, айни дамдаги руҳий
ҳолатини ҳам ҳисобга олиши шарт. Айнан бир мавзу, масалан, сўкиш ҳақида ўн ёшли ва
йигирма ёшли болага бир хилда, бир хил услубда гапирилмайди. Тарбия жараёнида
доноларнинг «ёшлик -бепарволик, йигитлик - бир мусобақа, қарилик эса таассуфдир», деган
таъкидларини унутмасак дуруст бўлади. Насиҳат деганда биз каттанинг ёшга ўгитини
тушунадиган бўлиб қолганмиз. Кексароқ одамга насиҳат қилиш бизга ғалати туюлади. Ҳолбуки
тарбия кексалар учун ҳам зарур. Тарбия маълум ёшга етгач тўхтамайди. Барчамиз яхши
биладиган «Бешикдан қабрга қадар илм эгалла» дейилгувчи ҳадиси шариф бизларни шунга
даъват этади. Алҳол, илм олиш ҳам тарбиянинг муҳим асосидир.
Насиҳатнинг яна муҳим шартларидан бири - насиҳатгўй насиҳат қилиш учун маънавий
ҳуқуққа эга бўлиши керак. Яъни у бирон фазилатни эгаллаш ҳақида насиҳат қиляптими, демак
бу фазилат унинг ўзида бўлиши керак. «Бировнинг ҳақига хиёнат қилма», деб ақл ўргатса-ю,
ўзи бозорда тарозидан уриб турса, гапларининг таъсири бўлмайди.
Тарбиячилик, насиҳатгўйлик - масъулиятдир. Чунки бу вазифа Аллоҳ томонидан
буюрилгандир. Ҳадиси қудсийда ўқиймиз: «Бандаларимнинг ибодатлари ичида менга
суюмлироғи -менинг йўлимда яхши амалларга тарғиб ҳамда холис насиҳат қилишдир». Эътибор
берайлик: холис насиҳат ибодатлар ўрнида тилга олиняпти. Имом Термизий ривоят қилган
шарафли ҳадисда Расулуллоҳ (с.а.в.) марҳамат қиладилар: «Инсонларга яхшиликни ўргатувчи
кишига Аллоҳ таоло, Унинг фаришталари, осмон ва ер аҳли, ҳаттоки кавакдаги чумоли,
денгиздаги балиқларгача -ҳаммаси салавот айтади». Кўриниб турибдики, тўғри йўлдаги
тарбиячи - насиҳатгўйнинг мартабаси шу қадар баланд экан. Демак, зиммасидаги масъулият
унданда баландроқдир.
Илм ўргатадиган даргоҳлар кўп: ўрта мактаблар, лицейлар, коллежлар, институтлар,
университетлар, магистратуралар, аспирантуралар... Ўрганиш, ўргатиш, илм олиш бор, аммо
яхши тарбия таълимини қаерда ўрганамиз? Яъни севгини, марҳаматни, ўз манфаатимиздан
кечиб, бошқа бир инсонни қувонтиришни, холис, мухлис бўлишни қаерда ўрганишимиз керак?
Бир-биримизни севишни, бир-биримизга ҳурмат кўрсатишни қандай ўрганамиз? Бунга ҳам устоз
лозим...
Мактабларда одоб дарслари бор... ҳафтасига бир соат... Саҳрода ҳафтасига бир томчи сув
билан суғориб дарахт кўкартириш мумкинми? Яна... мактабда «сўкма» деб ўргатадилар, уйга
борганида сўкишдан бошқа нарсани эшитмайди...
Мавлоно Румий: «Модомики, юнонларнинг фалсафасини ўрганибсан, иймонлиларнинг ҳам
фалсафасини ўрган, у ҳам керак!» - деган эканлар. Энди гап бошқалардан ўрганиш ҳақида.
Тўғри, Америкадан ёки Европадан ўрганадиган жиҳатларимиз ҳам бор. Айтайлик, китобга
бўлган қизиқиш каби. Аммо инкор этадиган томонларимиз кўпроқ. Уларнинг ўзларига хос одоб-
ахлоқларини камситмаган ҳолда агар холис равишда таққосласак, кўп жиҳатдан ўзимизники
афзал эканини кўрамиз. Масалан: уларнинг олижанобликлари бизнинг олижаноблигимиз каби
эмас. Уларнинг меҳр-оқибатлари бизларнинг меҳр-оқибатларимиз сингари эмас... Ўтган

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 16
йигирманчи асрда жадидлар тарбия ҳақида фикр юритганларида Европадан кўп нарса олишга
ундаганлар. Миллатнинг равнақини шу билан боғлаганлар. Европанинг илм-фанда, маданиятда
илғор эканига маҳлиё бўлганлар. Уларнинг фикрига бугун тўғридан-тўғри эргаша олмаймиз.
Чунки тарбия соҳасида Америка ҳам Европа ҳам кейинги юз йил ичида таназзулга юз тутган.
Буни ўзлари ҳам баъзан тан оладилар ва ижтимоий соҳаларда турли тадқиқотлар ўтказадилар.
Франциялик адиб Албер Камюнинг «Бегона» деган асарига Нобель мукофоти берилган. Асар
қаҳрамони ҳатто ўзининг онаси ўлимига ҳам бефарқ, севги ҳам унинг қалбини юмшата
олмайди, хуллас у ҳар қандай меҳр-мурувватдан бегона бир руҳсиз тана. Асар қаҳрамони
оддий бир йигит эмас, балки бугунги Европанинг рамзий тимсоли. Буни ўзлари ҳам тан
олганликлари учун юқори мукофотга лойиқ кўришди.
Биз маҳлиё бўлаётган Ғарб жиноятчиликка қарши чора тополмаяпти. Кўз кўриб, қулоқ
эшитмаган ваҳшийликлар ўша томонларда туғиляпти ва жаҳонга тарқаяпти. Кўз кўриб, қулоқ
эшитмаган аҳмоқликлар ҳам ўша ерларда туғилиб, юқумли касаллик каби тарқаяпти. Бунга
биргина мисол: эркакнинг эркак билан (гомосексуализм), аёлнинг аёл билан (лезбиянка)
никоҳланишини нима деб таърифлаш мумкин? Етти-саккиз ёшли қизчаларни, ўғил болаларни
ўғирлаб, зўрлаб (педофил), сўнг ўлдириб юборишни қандай изоҳлаймиз? Ахир бу
ваҳшийликлар оммавий тус оляпти-ку? Яхши, биз бу ҳаром ишларга Ислом дини нуқтаи
назаридан баҳо бермайлик, Рим папасининг ўзи ҳам булардан ташвишда-ку? У барча
мамлакатлар бошлиқларига мактуб йўллаб, эркакнинг эркак билан, аёлнинг аёл билан
никоҳланишини ман этувчи давлат қонунлари қабул қилинишини тавсия этди. Аммо бу тавсия
инобатга олинмади. Масалан, Германия бундестаги бу масалани муҳокама этиб, бундай
қонуннинг қабул қилиниши инсон ҳуқуқларига зиддир, деган қарорга келибди. Ана аҳмоқлик!
Гап қандай ҳуқуқ ҳақида кетяпти? Бузуқлик қилиш учун уларга ким ҳуқуқ берган? Улар Лут
алайҳиссалом қавмига Аллоҳ томонидан юборилган қаттиқ жазога нима сабаб бўлганини
билмасмикинлар?
Хўш, энди айтайлик, бугунда Ғарбдан нима олишимиз мумкин? Биз олмаймиз, деб рад
этсакда, бу ҳайвоний ахлоқларни тарғиб қилувчи омиллар турли китоблар, интернет
тармоқлари, телевидение орқали уйимизгача кириб келяпти-ку? Уларни қандай даф қиламиз?
Бу ҳақда ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? Ўзимизда айтайлик, «эротик тарбия» деган аҳмақона
йўналиш тарафдорлари бор. Улар ўсмирларнинг шаҳвоний ҳирсини уйғотувчи суратлар,
фильмларни кўрсатиш билан болаларни тарбия қилишмоқчи. Сиз бунга нима дейсиз? Уларга
қарши қандай чора-тадбир қўллашимиз мумкин? Бир биродаримиз уйидаги телевизорни
беркитиб ташлабди. Шу билан мақсадга етамизми? Кўчалардаги интернетклублар,
видеобарлар, дискотекаларчи?.. Уйингиздан анча узоққа жойлашган лицей ёки коллежга
«ўқишга кетдим», деган фарзандингизнинг бу жойларга кирмай келишига ишончингиз
комилми? Қўни-қўшни, қариндош-уруғ билан ош-овқатни баҳам кўрамиз. Зиёфатларда
тинмаймиз, бир-биримизга гап бермаймиз. Ана шу суҳбатларга диққат қилайлик: тарбия ва
унинг усуллари ҳақида ҳеч сўз юритамизми? Йўқ! Нари борса бировимиз фарзандимизнинг
қайсар бўлиб бораётганини айтиб шикоят қилиб қўямиз. Энди эсимизни йиғиб олайлик! Агар
сел келса якка-ёлғиз ҳолда жон сақлаш маҳол. Бир-биримизнинг ёрдамимизга муҳтож бўламиз.
Қарайлик: ёмон тарбия сели ёпириляпти, ўзимизнинг руҳиятимизни, фарзандларимизни,
яқинларимизни бу бало селидан қутқариш учун қўлни қўлга бериш вақти етмадимикин? Қўлни
қўлга бериш - шунчаки қуруқ гап эмас. Полшаликлар буни амалда исбот этишган. Бир кун, бир
соат бутун мамлакат аҳолиси кўчага чиқиб, қўлни қўлга бериб, жонли занжир ҳосил қилишган
ва гиёҳвандликка қарши курашиш йўлида якдил эканликларини ифода этишган.
Кейинги йилларда илм даргоҳларида ислоҳотлар бўляпти. Қандайдир инглизча соҳаларни
ўргатадиган муассасалар, жамиятшунослик, руҳиятшунослик, иқтисодиёт ва шу каби даргоҳлар
мавжуд. Яна Ғарбдаги турли фондларнинг бўлимлари катта-катта пуллар сарф қилиб, нималар
биландир шуғулланишади. Булар яхшидир, булар жамият учун зарурдир балки.

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 17
Лекин, такрор сўраймиз, инсонга қаерда ахлоқ ўргатилади? Инсон қаерда ахлоқ илми билан
таъминланади? Гап ўргатиш, илм бериш ҳақида бораётгани йўқ. Ўргатмоқ - қайсидир соҳага
оид маълумот бериш деганидир. Ўқув даргоҳларида илмли, маълумотли бўлади, аммо одам
бўлиш... Халқимиз бекорга «Олим бўлиш осон, одам бўлиш қийин», демаган. Шунинг учун
тарбиянинг зарурлигини яна қайта-қайта таъкидлаймиз. Адабни, тарбияни олганидан сўнг
киши ҳақиқий комил инсон даражасига етиши мумкин. Ўзимиздаги ёки четдаги университетда
фақат илм олиш билан чекланган замонавий бир инсон комил одам бўла олармикин? Чинакам
гўзаллик нима эканини ҳис эта олармикин?
Саййидимиз Расули акрам (с.а.в.) «Аллоҳ гўзалдир, гўзалликни севади», - деб марҳамат
қиладилар. Ҳа, Ўзи гўзалдир, гўзалликни яратгандир ва гўзал бўлган нарсани севади. Шунинг
учун инсонда гўзаллик туйғуси, гўзал ахлоқ бўлиши шарт. Гўзалликка мафтунлик - ҳар бир
ишни гўзал тарзда, яъни гўзал ахлоқ билан бажариш талаб этилади. «Аллоҳ сизлардан ишини
мукаммал тарзда бажарадиганингизни севади. Ундай инсонга марҳамат қилади», деб башорат
қиладилар жаноби Расулуллоҳ (с.а.в.). Бу ўринда мусулмон кишининг иши сифатига аҳамият
бериляпти. Исломда бир ишни сифатли бажаришга амр бор, яъни бажараётган ишини гўзал
равишда қилиши шарт: қиличи энг ўткир бўлиши лозим, чинниси энг гўзал чинни бўлиши
зарур, иморатлари энг гўзал обида бўлиши керак. Асрлар давомида қад ростлаб туриши,
бузилмаслиги, хароб бўлмаслиги, мангу ва гўзал бўлиши шарт. Хуллас, қўл урган ҳар бир ишни
гўзал ва мукаммал қилиш, энг юксак даражада, энг сифатли тарзда, муваффақиятли адо этиш
учун яхши тарбия берилмоғи зарурдир.
Абу Райҳон Беруний ҳазратлари гўзалликни «ташқи ва ички» деб бўлиб, шундай фикр
билдирган эканлар:
-Ташқи гўзаллик, қиёфадаги жамол - булар иккови ҳам ёқимли бўлиши керак, одамлар
ўзаро учрашганларида ушбу гўзал жамолни кўришга рағбат қиладилар. Лекин шакл чиройи она
қорнида ато қилинади, уни ўзгартиришга ҳеч бир зот қодир эмас. Аммо хулқ-атворга келсак,
уни Аллоҳнинг амрларига мувофиқ даволаб, тарбиялаб, гўзал - покиза тутиб, ёмон ҳолларга
туширмаслик мумкин.
Умми Дардо (розийаллоҳу анҳо) айтибдиларким: «Кечаларнинг бирида Абу Дардо намоз
ўқиш учун ўринларидан турдилар-да, тонг отгунича: «Эй Аллоҳ! Мени чиройли қилиб
яратганингдек, ахлоқимни чиройли қил!» - деб йиғлаб чиқдилар. Шунда мен у зотдан: «Эй Абу
Дардо! Нима учун тун бўйи қилган дуойингиз фақат ахлоқингизни чиройли ва яхши қилиш
ҳақида бўлди?» - деб сўрадим. Абу Дардо: «Бир мусулмон банда ўз ахлоқини яхшилашга
ҳаракат қилавериб, охири шу яхши ахлоқи уни жаннатга киритади. Агар у ахлоқини ёмон
қилаверса, шу ёмон ахлоқи уни дўзахга киритади», - дедилар».
Исломнинг бирор амри беҳуда эмас. Унинг амрларидан ҳар бири амалий бир тадбирга
боғлангандир. Исломнинг гўзаллиги насиҳатни назарий ҳолга ташлаб қўймай, албатта
татбиқини кўрсатганидадир. Тарбия ҳам айнан шундай.
Исломда ажойиб бир тарбия тизими, ички тарбия, ахлоқ тарбияси бор. Жамиятнинг комил
инсонга эҳтиёжи борми, демак, Исломга ҳам эҳтиёжи бор. Дин ҳақида билмай туриб
гапирадиганлар қайсарлик, ўжарлик ва беҳуда гапларни ташлаб, аввал Ислом динини чуқур
ўргансинлар. Уятсизлик, андишасизликдан Аллоҳ сақласин!
Бутун дунёда гўзал ахлоққа эҳтиёж бор. Турли динлар, гуруҳлар, жамоалар ҳар хил йўллар
орқали бу гўзалликка эришиш учун ҳаракат қиладилар, йўллар ахтарадилар. Уларнинг аксари
адаш йўлларда сарсари бўлиб ўтадилар бу дунёдан, айримлари эса ҳалокат жарига ҳам
қулайдилар.
Инсонларни қандай тарбиялашни Ислом яхши билади. Сўздан - маънога, шаклдан - руҳга,
зоҳирдан - ботинга кириб боришни билади. Шу боис Ислом шаклга ҳам эътибор беради. Чунки
шакллар алалоқибат амалда гўзал маънавиятни юзага келтиради. Масалан, салом берилиб-
берилиб ўзаро муҳаббат пайдо бўлади. Шу зайлда Ислом муҳаббатга, ўзаро биродарликка

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 18
ташвиқ қилади. Муҳаббатнинг эса буюк савоби бордир. Бир-бирлари билан
хафалашганларнинг одатлари маълум: салом-алик қилмайдилар ва шу ҳаракатлари билан
муҳаббатни бўғадилар. Оқибат эса бу муҳаббатни бутунлай ўлдириб қўйишлари ҳам мумкин.
Ҳолбуки, бир инсон бошқа бир инсоннинг тўғри йўлга киришига васила бўлиши, уни жаҳаннам
йўлидан қайтариб, жаннат йўлига бошлаши, жаннатий бўлишига сабабчи бўлиши дунёдаги
барча нарсага эга чиқишдан кўра яхшироқ ва хайрлироқдир.
Мусулмонлик - гўзал, аммо мусулмонлар орасида қусурли, нуқсонли биродарларимиз, опа-
сингилларимиз ҳам борки, бу бизнинг афсусимиз, бу бизнинг қалбимиз жароҳатидир.
Биродарларимиз, опа-сингилларимизни қусур ва нуқсонлардан қутулишларига ҳар биримиз
имконимиз қадар кўмаклашишимиз лозим бўлади. Бунинг учун динни билишимиз керак ва бу
билимни тинмай бойитиб боришимиз шарт. Фиқҳ китобларида «Инсон фойдасига ва зарарига
бўлган нарсаларни билиши лозимдир», деб таъкидланади. «Қайси нарса менинг фойдамга,
қайсиси зараримга - буни билсам, динни яхши биламан», дегани бу. Дин - ахлоқни
тузатишнинг энг яхши йўлидир.
Киши Исломга кирди, беш вақт намоз ўқияпти, дегани ҳали Ислом ахлоқини эгаллади,
деган гап эмас. Намозини ўқиб, ғийбатдан бўшамайдиганлар озми, бошқаларга зулм
қилувчилар-чи? Поранинг номини «ҳадя» деб ўзгартириб, ҳаромдан қайтмаётганлар-чи? Ҳа,
мусулмон, агар ўзини ўзи тарбия этолмаса оқибатда бу ёмон одатларнинг қулига айланиб
қолиш эҳтимоли ҳам бор. Кин, адоват, ҳасад, кибрланиш, бахиллик... кабилар ёмон одатлардан
эканини ва булар «ахлоқи замима» деб аталишини биламиз, аммо афсуски, ундан қутулишга
ҳаммамиз ҳам рағбат қилмаймиз, намозимизни ўқиб юраверамиз. Бир биродаримиз бошқа
биров билан аччиқланиб қолса, дарров портфелидан жойнамозини чиқариб: «нима деяпсан,
мен намоз ўқийман!» деб даъво қилади. Биз буни Ислом ахлоқи, дея оламизми? Албатта йўқ!
(Бу ўринда муҳтарам суҳбатдошларимизга узримизни ҳам айтиб ўтмоғимиз лозим: иллатларни
тилга олган кезларимизда булар Ислом динига тааллуқли деган фикр зинҳор хаёлингизга
келмасин. Яна таъкид этамизким, Ислом дини бенуқсон, қусур бизларда бор ва танқидимиз ҳам
динга эмас, ўзимизга, айрим биродарларимизга қаратилган. Мақсад - бирон бир
биродарларимизни маломат қилиш эмас, балки қайси иллатлардан қай тарзда қутулиш
масаласига барчаларимизнинг диққатимизни тортиш. Айрим нуқсонларни гапирганимизда
баъзи биродарларимиз ўзларини кўрсалар, биздан ранжимасинлар. Чунки биз фақат бир
кишига хос нуқсонларни тилга олмаймиз. Бир кишига хос айб унинг ўзига айтилади. Адабиётда
кўпга хос бўлган гаплар қаламга олинади.)
Саҳобаи киромлар Расулуллоҳдан (с.а.в.): «Гўзал ахлоқ нима, йа Расулаллоҳ?» деб
сўрашганида, Саййидимиз жавоб қилдиларким: «Сенга зулм қилганни кечир, сенга бермаганга
сен бер, сендан алоқасини узган билан алоқа ўрнат, борди-келди қил». Ахлоқ - инсонлар
орасидаги муносабатларни тартибга солувчи муҳим омил экан, бу каби ҳадиси шарифларни
назардан четда қолдиришимиз мумкин эмас.
Ёвузлик, ёмонлик, разолат - инсондаги ёмон хулқнинг суюкли фарзандлари ҳисобланади ва
унинг уч манбаи бор: 1.Нафс. 2.Шайтон. 3.Жаҳолат. Нафс ва жаҳолат мавзуига алоҳида боб
ажратганимиз боис, айни ўринда шайтон хусусида сўзлашиб олсак:
Шайтон - биз кўролмайдиган, аммо мавжудлиги Қуръони Каримда билдирилган махлуқ.
Барчамиз «Аниқки, шайтон сизларга душмандир, бас уни душман тутинглар», деб Аллоҳ
томонидан огоҳлантирилганмиз. Шайтоннинг ўз ҳизби, гуруҳи бор: «шайтонул инс ва жин»,
яъни инсонлар ва жинлар тоифасидан ҳам шайтонлар мавжуд. Кишилар орасида
шайтонлашган одамлар бор, кўринмайдиган жинлардан ҳам шайтонлар мавжуд, дейдилар.
Шайтоннинг ўз олами бор - уни «шайтанат» дерлар. Султон салтанатни бошқаргани каби,
шайтон шайтанатни бошқаради.
Дунёдаги инсонлар икки ҳизб - гуруҳдан иборатдурлар: биринчиси - ҳизбуллоҳ, иккинчиси -
ҳизбушшайтон. (Бу атамаларнинг сиёсий йўналишдаги гуруҳ ва оқимларга мутлақо алоқаси

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 19
йўқ. Бу ўринда руҳий олам тафовути назарда тутиляпти.) Шайтон инсон устидан қатъий ҳукм
юргиза олмайди. Агар инсонда майл бўлмаса шайтон унга ўз таъсирини ўтказа олмайди. Аллоҳ
таборак ва таоло марҳамат қилади: «Албатта иймон келтирган ва ёлғиз Парвардигорларига
таваккул қилган зотлар устида (шайтон) учун ҳеч қандай салтанат - ҳукмронлик йўқдир. Унинг
(шайтоннинг) ҳукмронлиги фақат (уни) дўст тутиб, (Аллоҳга) шерик қилиб оладиган кимсалар
устидадир». Демак, шайтон мўъминларга осонликча таъсир эта олмайди. Фақатгина васваса
қилади. Гуноҳ ишларни инсоннинг кўз ўнгида бирма-бир жилолантириб, улардан бирини
танлаш учун инсон қалбини васвасага солади. Лаънатланган шайтоннинг Расулуллоҳ (с.а.в.)
билан бўлган суҳбатида унинг ўзи буни таъкид этади: «...қараганларга аёлни чиройли қилиб
кўрсатаман. Унга баъзи ишларни қилдираман. Масалан, «қўлингни, билакларингни ташқарига
чиқар, кўрсат ҳаммага», дейман. Аёл дарҳол бу амрни бажаради. Қўл-билакларини очиб,
кўрсатади. Кейин бу аёлнинг ҳаё пардасини тирноқларим билан йиртаман... Эй Муҳаммад,
бирон кимсани залолатга олиб бориш учун қўлимда имкон йўқ. Мен фақат васвасага соламан,
бир нарсани чиройли қилиб кўрсатаман, халос. Агар залолатга олиб бориш учун қўлимда
имконият бўлса эди, ер юзида «Ла илаҳа иллаллоҳу Муҳаммадур расулуллоҳ», дейдиганларни,
рўза тутадиганларни, намоз ўқийдиганларни ҳеч ҳоли қўймасдим. Барчасини залолатга
бошлардим...»
Баъзан бир айб иш қилиб қўйган биродаримиз афсус чекади-да «шайтон йўлдан урди», деб
ўзини ўзи ҳимоя қилиб ҳам қўяди: агар шайтон адаштирмаса шу айбни қилмас эди. Лекин нима
учун шайтон айнан шу биродаримизни йўлдан оздира олди? Нима учун бошқа биродаримиз шу
гуноҳ ишни қилмади?
Энди тарбияда шахс намунасининг ўрни ҳақида фикрлашсак. Бировга насиҳат қилинганда
«Фалончига ўхшасанг бўлмайдими?» ёки «фалончидан ўрнак олсанг-чи!» деган дашномни
эшитиб қоламиз. Чиндан ҳам одамда бошқа бир одамнинг яхши фазилатларига интилиш
мавжуд. Баъзан бунинг акси ҳам бўлиши мумкин, яъни ёмонликларини эгаллашга интилиш
эҳтимоллари ҳам бор. Ўтмиш жамиятда шахс намунасига жуда катта эътибор бериларди.
Бунинг учун сохта қаҳрамонлар ясаларди. Болага боғча ёшидан бошлаб Лениндай бўлиш
тарбияси бериларди. Сохталикнинг қандай оқибат билан тугагани маълум. Биз -
мусулмонларнинг бахтимиз шундаки, кимнинг шахсидан намуна олишимизни Аллоҳнинг ўзи
белгилаб қўйибди. «Ботил мокисун ъалайҳ» - ботил ўрнак бўла олмайди (ботил - бузуқ, беҳуда
демакдир). Ҳа, ботил ўрнак бўла олмайди. Ҳақ ўрнак бўла олади. Баъзи биродарларимиз
дейдилар:
-Тақсир, фалончи бундай қилади-ку, менам қилсам-чи?
-Тақсир, фалончи ҳожи тўйига ароқ қўйибди-ку, менам қўяверайинми?
Азиз биродарим, сиз бунинг ўрнига «Пайғамбаримиз (с.а.в.) шундай қилганлар, мен ҳам
шундай қилайин», деб айтинг ва шундай қилинг. Лекин шайтон қилган бўлса бу ишдан
қайтинг. Ёмон хулқ шайтонникидир, ундан қайтинг. Ёмон хулқ эгаси сизга ўрнак бўла олмайди.
Бир куни Расулуллоҳ (с.а.в.) даврадагилардан: «Қиёмат куни менга энг яқин бўлувчиларингиз
кимлигини айтиб берайми?»- деб сўраганларида саҳобалар жим туришди. Бу саволларини икки
ё уч марта қайтарганларидан кейин улар: «Ё Расулаллоҳ, айтиб беринг»,-дейишди. Расулуллоҳ
(с.а.в.): «Улар ахлоқда халққа ёқимлироқ бўлганлардир»,- деб марҳамат қилдилар.
Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) ахлоқи билан ахлоқланмаган бир одам тушида Расулуллоҳни
кўрибди. Ажабки, Аллоҳнинг расули унга ҳеч эътибор бермабдилар. Одамнинг бундан кўнгли
оғриб, сўрабди:
-Эй Аллоҳнинг расули, мендан хафамисиз?
-Йўқ,-дебдилар Расулуллоҳ (с.а.в.).
-У ҳолда нега менга қарамаяпсиз?
-Чунки мен сени танимайман,-дебдилар Сарвари олам (с.а.в.).
-Нега танимайсиз? Мен сизнинг бир умматингизман. Ҳолбуки, олимларнинг айтишларича,

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 20
сиз ҳар бир умматингизни она ўз фарзандини таниганидан ҳам яхшироқ танир экансиз.
-Тўғри айтдинг,-дебдилар Пайғамбаримиз (с.а.в.),-лекин мен сенда менинг гўзал
ахлоқимдан бирон аломат кўрмаяпман. Ва сенинг менга ҳеч салот-у саломинг келмади. Менинг
умматимдан бирини танишим - унда ахлоқимнинг қай даражада борлигига боғлиқ.
У одам уйғонгач, эшитганларини ўйлабди ва шу ондаёқ Расулуллоҳ (с.а.в.) феъл-
атворларини ўз ҳаётига тадбиқ этишга киришибди. Бир муддат ўтгач, Аллоҳнинг расулини
(с.а.в.) тушида такроран кўрибди. Расулуллоҳ (с.а.в.) дарҳол:
-Энди сени танидим, сен учун шафоат қиламан!-дебдилар.
Бундай дейишларига сабаб, энди у одам Расулуллоҳни (с.а.в.) севар, ул муҳтарам зотнинг
гўзал ахлоқига мослашган эди.
Фикр қилайлик: биз ҳам шундаймизми? Агар бизларга ҳам (инша Аллоҳ!) Пайғамбаримизни
(с.а.в.) тушимизда кўриш бахти насиб этиб қолса Сарвари олам (с.а.в.) бизларни
танирмикинлар?
Абу Абдуллоҳ Жадалий айтдиларким: «Ойишадан (розийаллоҳу анҳо) Пайғамбарнинг,
алайҳиссалом, оилаларида хулқлари қандай эди?» - деб сўрадим. Онамиз айтдилар: «Хулқда
инсонларнинг энг гўзали эдилар. Фаҳш сўзларни сўзловчи ва фаҳш ишларни қилувчи эмас
эдилар, бозорларда бақириб юрувчи ҳам эмасдилар. Ёмонликка ёмонлик билан жавоб
қайтармас эдилар, аксинча, гуноҳидан ўтиб, кечирар эдилар».
Эй кўнгил, биз-чи? Биз бу масалаларда қандаймиз?
Абдуллоҳ ибн Амр (р.а.) айтадиларким: «Расулуллоҳ (с.а.в.) кўпинча: «Эй Раббим! Мен
сендан тан соғлиғини, нафснинг ёмон йўлларга бошлашдан сақланишни, Ўзингга ва
халқларингга ишончли бўлишни, яхши ахлоқли бўлиш ва тақдирга рози бўлишга муяссар
қилишингни сўрайман»,- деб дуо қилар эдилар».
Биз-чи? Биз дуоларимизда Раббимиздан ўзимиз ва яқинларимиз учун гўзал ахлоқ
тилаганмизми?
Усома ибн Шурайж айтдилар: «Аъробийлар Расулуллоҳдан (с.а.в.) сўрадилар: «Ё
Расулуллоҳ! Инсонларга берилган фазилатларнинг энг яхшиси нима?» Расулуллоҳ (с.а.в.)
жавоб бердилар: «Инсонларга берилган фазилатларнинг энг яхшиси ахлоқдир».
Мазкур ҳадиси шарифдан олингувчи маъно: ахлоқнинг энг яхши фазилат экани ва
Расулуллоҳнинг (с.а.в.) ана шу энг яхши фазилат эгаси эканликлари. Такрор ва такрор
демоқчимизки, яхши хулқни ўрганиш учун узоқлардан маъно изламайлик, Сарвари оламнинг
(с.а.в.) ҳаётларини ўрганиш биздаги яхши хулқларни тарбия этишга хизмат этади. Шунинг
баробаринда хулофои рошидин, улуғ саҳобалар, тобеин ва табаъа тобеинларнинг яхши
хулқлари ҳам биз учун ўрнакдир. Зотан, улар Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) хулқларини ўзларига
сингдирган хайрли зотлардир. Шундай экан, ҳар биримиз кўнглимизга мурожаат қилиб
дейликки:
-Эй кўнгил! Назар сол, дунёдан неча-неча аждодлар яшаб ўтишди. Ҳозир улар қанилар?
Сен уларнинг номларини бизнинг замонларгача етказиб келган ишларни қилишга интил.
Ўшаларга амал қил. Шунда ташвишларинг арийди. Ўтмиш донолари ўлимлари арафасида
нималардан афсус-надоматлар чекишган бўлса, ўша ишлардан тийил!
Ер юзида бирор уммат, гуруҳ, жамоат йўқки, Аллоҳ у ерга бир хабарчи, бир огоҳлантирувчи
юбормаган бўлсин. (Масалан: Нуҳ алайҳиссалом, Лут алайҳиссалом...) Чунки инсон
фарзандининг насиҳатга, танбеҳга ҳамиша эҳтиёжи бордир. Расули акрамнинг (с.а.в.) иршод
фаолиятларини авлиёуллоҳлар, муршиди комиллар, уламои аъзам ва машойихи киромлар
давом эттириб келдилар. Зотан, Пайғамбаримиз (с.а.в.) марҳамат қилганлар: «Олимлар -
пайғамбарларнинг ворисларидир».
Суҳбатимиз давомида Пайғамбаримизнинг, алайҳиссалом, хулқларидан баҳраманд бўлиш
ҳақида яна кўп фикрлашамиз, инша Аллоҳ. Энди ҳар биримизнинг бошқаларга ва
бошқаларнинг ҳар биримизга бўлаётган ва бўладиган таъсиримиз ҳақида ҳам гаплашсак.

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 21
Аввало, бир ривоят:
Абдураҳим исмли бир йигитнинг гўзал отига Маҳмуд исмли йигит ишқибоз эди, «сотгин»,
деб кўп ялинарди, аммо Абдураҳим унинг илтимосларини рад этарди. Охири Маҳмуд отга макр-
хийла билан эга чиқишни ихтиёр қилди. Кекса ва хаста одам қиёфасига кириб Абдураҳимнинг
йўлини пойлади. Сўнг гўзал отга миниб ўтаётган йигит қаршисига чиқиб ялинди:
-Эй марҳаматли ўғлим, мен манзилимга етолмай қолдим, қарагин, эҳтимол яна озгина
юрсам жон таслим қиларман, менга раҳм қилиб, отингга мингаштириб ол. Ҳаққингга дуолар
қилай.
Абдураҳим унинг макрини англамай, отига миндирди. Маҳмуд эса отни чоптириб қочди. Сал
нари боргач, тўхтаб, манманлик билан деди:
-Эй нодон, сен мени танимадинг, мен - Маҳмудман! Отингни сот, деб қанча ялиндим,
сотмадинг. Ана энди отингдан умидингни уз!
Абдураҳим унинг гапини эшитиб, дебди:
-Майли, отни сенга бердим, лекин бу қилган ишингни бировга айта кўрма. Чунки бу
алдамчилигинг, хийла-найрангинг халқ орасида тарқалса, кўп кишилар сенинг ярамас йўлингга
кириб кетишлари мумкин. У вақтда биров-бировнинг ҳолига раҳм этмайди. Халқимиз орасида
шафқат, марҳамат, мурувват каби гўзал хислатлар йўқолади. Алдамчилик, муғомбирлик ва
инсофсизлик каби ярамас иллатлар авж олади. Ўтинаман, қилган ишингни ҳеч кимга айтма,
мен ҳам яширин тутаман.
Бу хитоб Маҳмудга таъсир қилиб, изига қайтибди, узр айтибди. Абдураҳим эса отни унга
сотишга рози бўлиб, ораларида дўстлик қарор топибди.
Қиссадан ҳисса: ҳар биримиз қандай ишни қилмайлик, кимгадир ўрнак бўлишимиз эҳтимоли
борлигини унутмаслигимиз керак. Ўтмиш жамиятда, динга қарши хуруж бошлаганида энг
биринчи зиёлиларни ишга солишган эди. Зиёлилар диндан чиқиб, ёмонлик намунаси билан
оммага ўрнак бўлишганди. Шу боис айниқса жамиятдаги таниқли одамлар ҳар бир гапларини
ўйлаб гапиришлари, ҳар бир қадамларини ўйлаб босишлари тақозо этилади. Агар кимса
залолат сари қадам ташладими, билсинким, фақат ўзи гуноҳлар олами сари кетмаяпти, қайси
бир оми ҳам унга эргашяптиким, унинг гуноҳи ҳам зиммасидадир.
Ахлоқ тарбияси - ўзимизни ярамас майл-ҳаваслардан сақлаш, таъбимиздаги олий
фикрларни тараққий эттириб, ҳаракатимизни тўғри бир нуқтага йўналтириш демакдир. Ахлоқ
тарбиясининг ғояси - инсонларнинг комил ва гўзал бўлишларини таъмин этишдир. Хулоса
қилиб айтсак: Тарбия - инсон табиатининг бутун қобилиятларини мунтазам, мутаносиб ва
келишган бир сувратда орттиради, инсонни хайрли мақсадига етказади. Тарбия - ҳақиқий ҳаёт
мактабида талабаларга илм беришдир. Тарбия - инсонларни фазилатли, жамиятга фойдали
қилиб етиштириш учун энг қисқа йўлдир. Тарбиянинг мақсади - инсонларнинг авлоддан
авлодга тараққий эттириб, инсониятнинг умумий юксалишига хизмат қилдиришдир.
Мазкур бобга шу тарзда якун ясайликда сўнг дуо қилайлик:
-Аллоҳ бизларни мусулмон ҳолда, мусулмон бир ўлкада, мусулмон ота-онадан улуғ бир
неъмат ичида дунёга келтирган. Бу неъматнинг қадрини, қийматини билишни, мукаммал, комил
мусулмон бўлишни, мусулмонларга, инсониятга, энг гўзал хизматлар қилишни барчаларимизга
насиб этсин. Башариятга энг фойдали инсонлардан бўлишни ҳам насиб айласин. Раббимиз
ҳузурига вазифасини бажарган, Унинг севгисига, лутфига, жаннатига, жамолига мушарраф
бўлган бир қул ўлароқ бормоқликни насиб айласин. Тарбия бергувчи - тарбиячилардан ҳам,
тарбияни қабул этиб, унга амал қилгувчилардан ҳам Аллоҳ рози бўлсин! Омин, йа Раб ал-
оламийн!

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 22
СЕВГАН СУЙГАНИГА ЭТАР ИТОАТ

Бу боб ишқ-муҳаббат таърифи, унинг хиллари, қалбдаги жилоси баёнидан иборатдир.

Ишқ-муҳаббат хусусинда кўп ва хўб ёзилган. Донолардан бири: «Муҳаббат ўзи эски нарса,
аммо ҳар бир қалб уни қайтадан кашф этади», деган экан. Кишининг мижози ҳар хил
бўлганидек, унинг ишқ-муҳаббатга доир ҳис ва туйғулари ҳам турличадир. Шунингдек,
тоқатларининг даражаларида ҳам тенглик йўқ. Демоқчимизким, киши ишқ ва муҳаббатни бир
хилда англамайди ва қалби бир хилда ёна қолмайди. Бир куни Искандар Зулқарнайнга хабар
берибдиларким:
-Фалончи қизингизни севиб қолибди!
-Севиб қолган бўлса нима қилишим керак?-деб сўрабди подшоҳ.
-Уни ўлдириш керак, фармон беринг, - дейишибди.
-Биров севгани учун, бошқа биров эса ёмон кўргани учун ўлдирилаверилса дунёда
одамзотдан ном-нишон қолмайди-ку?-деган экан подшоҳ.
Ажабким, бизлар ишқ-муҳаббат дейилганда кўпроқ йигит ва қиз орасидаги туйғуни
тушунамиз. Шуаронинг, айниқса бугунги шоирларнинг сатрларидаги ишқ ва муҳаббат шундан
ўзга нарса эмас. Ҳолбуки, ишқ ва муҳаббатнинг қамрови анча кенгдир. Авваллари «ишқ»
дейилганда кўпроқ банданинг Яратганга муҳаббати тушунилган ва қадим адабиётда бу ўз
аксини гўзал ҳолларда топган. Яна ота-онага муҳаббат, одамларнинг ўзаро муҳаббатлари (буни
«ҳурмат» ҳам деб атаймиз), она заминга, она Ватанга муҳаббат, касб-корига муҳаббат,
фарзандларга муҳаббат...
Ҳазрат Алишер Навоий ишқнинг баёнини бундай тасвирлайдилар:
«Ишқ - порлоқ юлдуздир, башарият кўзининг нуру зиёси шундан. Ишқ - товланиб турувчи
гавҳардир - инсоният тожининг зийнати ва баҳоси шундан. Ишқ - толеъ қуёшидир, қайғули
диллар тиканзори ундан гулшан. Ишқ - балқиб турган тўлин ойдир, қоронғи кўнгиллар кечаси
ундан равшан. Ишқ - кенг денгиздир, ҳар тўлқини юз ақлу хуш кемасини ғарқ қилади. У баланд
тоғдир, ҳар чўққисининг ўткир қирраси минг зуҳд-тақво эгасининг бошини учиради. Ишқ-
куйдирувчи шуъладир, кўпгина жон ва кўнгилларни хашакдек ёқади. Ишқ- алангали
чақмоқдир, кўпгина жону дилларни ёлқини билан кул қилади. Ишқ - аждаҳодир, оламни
дамига тортмоқ унинг тилаги. Ишқ - қаҳрли подшоҳдир, олам аҳлини ёппасига қирмоқ унинг
мақсади, у ҳар қанча қон тўккани билан зерикмайди, у ҳар қанча одамни қон қилса ҳам
қониқмайди. Ишқ - яшиндир, ақлу дин хирмонини куйдиради, у бўрондир, куйганларнинг
кулини кўкка совуради. Ишқ - шунчалар қайсарки, унинг олдида подшоҳ ҳам гадо ҳам тенг, у
шундай зулмкорки, унинг қошида ифлос-фосиқ ҳам, покдил ошиқ ҳам бир... Дунё бозорининг
ғавғоси ва дунёда бор ҳамма нарсаларнинг савдохонасидаги шовқин-сурони - ишқ
туфайлидир...»
Аҳли шуаро: «Агар сўзнинг назм лаззатидан ҳарорати бўлмаса ва шеърнинг ишқ
ҳароратидан куйиши бўлмаса, уларни нурсиз шамъ ва бошлиқсиз тўда деб билинг», деган
фикрни баён қиладилар. Шу ўринда қисқа бўлса-да, ўтмиш назм гулшани хусусинда
суҳбатлашсак. Гап шундаки, айрим биродарларимиз ўтмиш назмида учрагувчи ишқ баёнининг
барчаси Аллоҳга ишқни англатади, дейдилар. Бу унчалик тўғри тушунча эмас. Кўп ҳолларда
шуаро ошиқ ва маъшуқ ҳижронларини баёнини берганда йигит ва қизни назарда тутадилар.
Масалан:
Қани Ширин билан Лайлики сендин ноз ўрганса,
Қани Фарҳоду Мажнунким, аларға ишқ ўргатсам...
...Кўзум равшанлиғида бўлғай, эй Бобур, басе камлиқ,
Агар қоши била юзин ҳилолу кунга ўхшатсам.
Мазкур сатрлар алоҳида шарҳга муҳтож эмасдур. Энди Ҳазрати Навоий байтларига диққат

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 23
қилайлик:
Зоҳид, сенга ҳуру менга жонона керак,
Жаннат сенга бўлсун, менга майхона керак.
Бу байт советлар даврида шоирни худосизлар сафида кўрсатиш учун хизмат қилдирилди.
Совет даврининг нодон олимлари бу байтни: «Эй бу дунёдан кечган телба одам, сенга жаннат
ва ундаги ҳур қизлар керак бўлса, ола қол. Менга майхона (яъни ресторан) ва ундаги нозли
қизлар керак», деб тушунтирдилар. Ўрисларда «Ҳар бир одам ўзининг бузуқлик даражасида
ақлдан озади», деган мақол бор. Эҳтимол ул ақли ноқислар байтни чиндан ҳам шу ҳолда фаҳм
этгандирлар. Эҳтимол атайин бузиб талқин қилгандилар - буниси бизга қоронғу.
Мазкурда шоирлар султони демоқчиларким: «Эй зоҳид, сенинг бу дунёдан, хусусан аҳли
аёлингдан кечишингга сабаб жаннатдаги ҳурлар экан, майли ўша ҳур қизлар сенга бўлақолсин.
Менинг эса жаннатга киришдан умидим у қизлар эмас, балки Аллоҳим чеҳрасини кўриш. Сен
жаннат орзусида хаёл қилиб юравер, менга маърифат ҳосил бўладиган давра, яъни олимлар
давраси керак.» (Кечаю кундуз кўп нафл ибодатларни бажарадиганларни «обид» дерлар.
Тарки дунё қилиб ибодатга берилган тақводорни «зоҳид» дерлар.)
Тўғри, жаннатда яшамоқлик лаззати бор. Аммо чин ошиқлар учун энг улуғ бахт - Яратганни
кўриш. Чунки Аллоҳнинг солиҳ бандаларига жаннатда кўриниш ваъдаси бор. Жаннат йўлига
Аллоҳни таниган ҳолда кириш - шоирнинг мақсади. Аллоҳни таниш эса илм орқали бўлади.
Ҳазрати шайх Самадоний Боязид Бистомий (қоддасаллоҳу сирраҳул азиз) дебдиларким:
«Орифнинг камтар даражаси улдурким, муҳаббат ўтида ёниб тугангай. Бир карра маърифат
ҳаловати кишининг кўнглида Фирдавсдаги минг кўшкдан афзалдир.» Бу фикрда шайх
ҳазратлари маърифатни жаннатдаги энг олий боғдан устун қўйиб, Фирдавсни инкор
этаётганлари йўқ. Аслида бу олий неъматга фақат маърифат эгалари етишадилар. Демак,
фикрда бу неъматга эришиш йўли кўрсатиляптиким, Навоий ҳазратлари «майхона»
афзаллигини баён қилганларида шу муддаони кўзда тутганлар. Халқ орасида, айниқса
майхўрликни хушловчилар орасида қадим адабиётимиздаги «май», «майхўрлик» сўзларини
айнан тушуниб, ўзлари учун фатво ўрнида қабул қилувчилар ҳам бор. Айниқса Умар Ҳайёмни
майпарастларнинг пири ўрнида кўрувчилар мавжуд. Аввало Умар Ҳайёмники деб келинган
баъзи рубоийлар у зотнинг ижодлари маҳсули эмас экан, мутахассислар у кишидан анча кейин
ёзилган рубоийларни аниқлаганлар. Иккинчидан, ул зотнинг асарларида рамз мавжуд.
Кўпчилик «Май ич, оқилу доно билан ич», сатрини мисол қилиб келтиради. Оддий мантиқ
тарозуси билан ўлчасак, «оқилу доно» одам ароқ ичмаса керак, агар ичса, айниқса нодон
билан ичса у оқил ва доно бўлармикин? Атоқли олимларимиздан Алийбек Рустамий
дейдиларким: «Камина бирламчи манбаларни мутоаола қилгунга қадар Умар Ҳайёмни
майпарастларнинг пири деб ўйлаганман. Абдураҳмон Жомийнинг «Эй бодапарастан дар-и
майхона кужаст?» яъни «Эй майпарастлар, майхонанинг эшиги қаерда?» Навоийнинг
«Кофирмен агар қилмасам ошом қадаҳ» каби сатрларни ўқиганимда булар ичкиликдан парҳез
қилмаган экан, деган фикрда бўлганман. Ваҳоланки, у азизлар жамиятни амалпарастлик,
нафспарастлик, хурофот, уруғчилик ва диний таассуб натижасида келиб чиқадиган
иллатлардан даволашга ҳаракат қилган ҳақпарастлар экан. Жамиятни соғломлаштириш
фикрида бўлган улуғ боболаримиз ичкилик, гиёҳиандликнинг ҳамма турларига қарши
бўлганлар.»
Етук санъаткорлар, хусусан, қадим шуаронинг асарлари ўқилганда унинг икки жиҳатини -
маъно ва сувратини, яъни мазмун ва шаклини ҳисобга олиш ва маънонинг бирламчилигини
ёдда тутиш керак. Алишер Навоий ҳазратлари «маъно аҳли маънога, суврат аҳли сувратга
боқар», дейдилар. Бинобарин, асарни тўғри тушуниш учун унинг маъносига етиб бориш керак.
«Май» сўзи ва унинг маънодошлари асарнинг сувратида келганда ичкиликни билдиради. Лекин
маъносида келганда ҳақиқат маърифати, унга бўлган ишқу муҳаббат ва уни идрок қилгандаги
лаззатни билдиради. Бу ҳолда «май» сўзи истиора тарзида (бадиий ўхшатма, бир сўзнинг

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 24
маъносини омонатга олиб, бошқа маънода ишлатиш) қўлланади. Яъни, «май» сўзи мазмунан
«ҳақиқат майи», «ишқ майи» ва «васл майи» деган ибораларга тенг бўлади. Бир нарсани
иккинчи нарсага ўхшатиш учун асос керак. «Ишқ, меҳру муҳаббат билан май орасида қандай
ўхшашлик бор?» деган савол туғилиши табиий. Бу саволга Абдураҳмон Жомий «Лавомиъ»
деган асарларида жавоб бериб бу ўхшашликлардан ўнтасини баён қилганлар:
*май ўзининг аслий ўрни бўлмиш хум ичида ўзганинг таъсирисиз ўзидан-ўзи қайнаб ўзини
кўрсатишга ҳаракат қилганидек, ошиқлар кўнглидаги яширин ишқ ҳам ташқи бир сабабсиз
ғалаён қилиб, зуҳур этишга интилади.
*май ўз зоти ҳаддида муайян бир шаклга эга эмас, қайси идишга қуйилса, шу идишнинг
ички шаклини олади. Худди шунингдек, ишқ аслан мутлақ бўлиб, унинг зуҳури муҳаббат
аҳлининг қобилияти ва истеъдодига яраша содир бўлади. Ошиқлар орасидаги тафовут ишқнинг
зотий хусусиятига эмас, уларнинг кўнгул идишига боғлиқдир.
*майнинг ҳам ишқнинг ҳам сирояти (таъсири) ялпи жараёндан иборатдир. Май кишининг
ҳамма аъзоларига таъсир қилганидек, ишқ ҳам ошиқнинг қону жонига кириб, унинг бутун
вужудини эгаллаб олади.
*май ўзининг ичкучисини, ишқ севгучини марду сахий қилиб қўяди. Аммо май масти пулни
аямаса, ишқ масти жону жаҳонини, бору йўғини бахшида қилади.
*май ҳам ишқ ҳам кишини ботир, қўрқмас қилиб қўяди. Лекин май ботирлиги оқибатни
кўрувчи ақлнинг мағлуб бўлишидан бўлса, ишқ шижоати ҳақиқат нурининг ғолиблигидандир.
Биринчиси шахсни фалокату ҳалокатга олиб боради, иккинчиси абадий ҳаёту саодатга
бошқаради.
*май ҳам ишқ ҳам киши бошидан кибру ҳавони учиради ва ниёзу тавозуга туширади.
Бироқ, ичкиликнинг оқибати хорлигу разолатдир, пок ишқ натижаси иззату шарофатдир.
*май ҳам ишқ ҳам сирни фош қилади. Асрлар давомида аён бўлган ҳақиқату маърифат
сирларини ишқ юзага чиқарган.
*май ҳам ишқ ҳам кишини беҳуш қилади. Аммо май беҳушлиги нодонлик ва ғафлатнинг энг
тубан даражасидир, ишқ беҳушлиги эса сезгирлик ва огоҳликнинг энг олий мартабасидир.
*майпараст майни ичган сари яна кўпроқ ичкиси келади, ишқпараст ҳам ишқ дардига
мубтало бўлган сари яна ортиқроқ берила боради. Лекин ичкучи борган сари одамийлик
қиёфасини йўқотаверади, севгучининг эса инсоний фазилатлари орта боради.
*май ҳам ишқ ҳам номус ҳаё пардасини кўтаради. Бироқ, ичган ўзидан бошқани ҳақорат
қилиб, халққа озор беришдан уялмайди, севган эса ўзгалар учун ўзини хору зор этмоқликдан
ор қилмайди.
Демак, қадим шуаронинг майпарастлиги инсонпарварликдан, ноҳақликдан мубарро
ҳақпарастликдан, илму фан севгисию маърифат ишқидан иборат экан. Май ва ишқнинг
юқорида зикр этилмиш ўхшаш жиҳатлари бўлса-да, аммо оқибат жиҳатидан улар бир-
бирларига тамоман зиддир. Мутлақ лаззат ҳақиқат муҳаббатида ва уни идрок этишдадир! Май
ҳақидаги сўзни ҳазрат Сўфий Оллоҳёр байтлари билан якунласак:
Кел, э соқий, муҳаббат жомидин май,
Харидор илгина бергил, пайопай.
Маъноси шулки: кел эй соқий, муҳаббат шаробини бизларга ичиргил. Уни бу харидор
қўлига устма-уст қуйиб бергил. Бу ерда «соқий»дан мурод - Аллоҳнинг Ўзидир. «Харидор» -
солик.
Лайли ва Мажнуннинг ишқи ҳақидаги афсона кўпчиликка маълум. Ҳазрат Навоий бу ҳақда
достон ҳам битганлар. Кейинроқ «Маҳбуб ул-қулуб»да бир ҳикоятнинг баёнини берадилар:
«Нақл қилишларича, ишқнинг ҳажр ўти Мажнун жонига улашди, заиф баданига ҳароратли
у ўтнинг алангаси туташди. Ҳар қанча муолажа қилсалар ҳам фойда қилмади - касали ортди,
иситма тушмади. Бемор оғирлашиб, жон талвасасига тушганда, кимдир бу аҳволдан Лайлини
хабардор қилди. Паривашни бу хабар ношод этиб, ўз девонасининг ҳолини сўраш учун нома

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 25
ёзди. Бир одам хатни Мажнунга етказганида, унинг танида жон асари қолмаган эди. Шу пайтда
меҳрибонлари Лайли номасини ўқиганларида беморнинг эшитаётгани ва таъсирланганини
сездилар. Ҳар гал нома такрор ўқилганда, бемор танига жон қайта киргандек бўлар эди. Бемор
касалдан тузалиб, сиҳат-саломат бошини кўтаргунча бу хатни такрор ва такрор ўқиди, соғайгач
эса тумор қилиб бўйнига тақиб олди. Ишқ алангасидан Мажнуннинг касали тузалди ва у сўз
такроридан бадани қувватга кирди. Байт:
Ошиққа гарчи заъфу маразлиқдурур мизож,
Маъшуқ зикри ул маразиға эрур илож.»
(Мижози заиф ва касал ошиққа ягона даво - маъшуқни ёдлашдир.)
Бу ривоятни зоҳиран талқин этиб, «Мажнун деган йигитнинг Лайли деган қизни севиб
қолиши ҳақида», деб тушунмоғимиз ҳам мумкин. Бизнингча, ривоятнинг асл маъноси унинг
ботининдадир. Яъни Аллоҳнинг қули Мажнун - ошиқдир. Ошиқ аҳлининг дардини дунёвий
дорилар билан даволаб бўлмайди. Беҳуш ошиққа маъшуқдан мактуб келди ва у ўқилди. Мактуб
-Аллоҳнинг каломи. Қуръон эса шифодур. Мавлоно Фузулийнинг бу байти эҳтимол
сўзларимизни исбот этар:
Ишқ дардила хушам, эл чек иложимдан табиб,
Қилма дармон ким, ҳалоким заҳри дармонимдадир.
Дейилмоқчиким: «Мен бу ишқ дарди билан бахтиёрман, сархушман. (Аллоҳни бутун қалби
ила сева олиш бахтини ҳеч бир саодатга қиёслаш мумкин эмас.) Бу ҳолимдан мамнунман. Эй
табиб, сен мени даволашдан қўл торт, воз кеч! (Ахир Аллоҳ ошиғини даволашга уриниш -
Аллоҳдан узоқлантиришга уриниш ва бу ундан буюк бахтни тортиб олиб қўйиш ҳаракати
эмасми?) Сен мени даволама, ташла бу дорингни, бу дори-дармонда ажалим заҳри бор. Мен
даволансам, нобуд бўламан. (Менинг Аллоҳдан узоқлашганим - ўлим билан баробардир.) Қўй,
шу ошиқлигимча қолай, шу хасталигимча ўлай! (Ўладиган бўлсам ҳам шу ошиқлик ҳолимда
дунёни тарк этайким, мен учун маъшуқнинг юзини кўриш бахти ҳам бордир.)» Ишқни «дард»
сўзи билан ҳам ифодалайдилар. Яъниким, «ишқ дарди». Ҳақиқий ишқ аҳли бу дунёда ишқ
дардига шифо изламас, шунинг учунким, бу ҳалокатдир. Ишқ дардига бу дунёда шифо талаб
этмоқ - нафси хитобига қулоқ тутмоқдир. Демак, қалб Аллоҳ жамолига муштоқ эмас экан, ўз
фароғатига интиқ экан.
Демак, ошиқ ва маъшуқни икки кўринишда англаяпмиз: қиз ва йигит ўртасидаги севги,
Аллоҳ ва банда орасидаги ишқ. Бу икки тушунча бир-бирини инкор этмайдими? Иккала ишқ
бир қалбдан ўрин олиши мумкинми? Йигит ва қиз орасидаги ишқ ихтиёрсиз равишда туғилади,
яшайди, маълум муддатдан сўнг ҳалок бўлиши ҳам мумкин. Бу ишқ йўлидаги азиятлар
қўшилиш онида тугайди. Илоҳий ишқ эса ўзгачадир ва бу ҳақда кейинроқ фикр юритамиз.
Ҳозир икки ишқнинг бир қалбдан қай ҳолда ўрин олиши ҳақидаги ривоятлар билан танишамиз.
Абу Ҳомид Ғаззолий ҳазратларидан ўқиймиз:
Севги - инсон табиатини завқлантирувчи ҳузурбаш лаззатга майл этишидир. Севгининг
олий даражаси «Ишқ» дейилади. Ошиқлар ўз маъшуқалар ининг висолига етишмоқ учун ҳеч
нималарини, ҳаттоки жонларини ҳам аямагайлар. Ҳазрат Юсуфни севиб, тилларда достон
бўлган Зулайҳо бунинг ёрқин мисолидир. Чиндан ҳам Зулайҳо ишқ йўлида мол-мулк ини, ҳатто
гўзаллигини ҳам йўқотади. У
етмиш туяга юк бўладиган инжу жавоҳирга соҳиба эди. Бебаҳо зебигардонларини Ҳазрат
Юсуфга бўлган ишқи йўлида сарф этади. Кимда-ким «Мен бугун Юсуфни кўрдим», деса унга
қимматли маржонларидан бирини берарди. Шу тариқа, совға эта-эта ҳеч бир нарсаси
қолмайди. Ҳар нарсани «Юсуф!» деб чақирарди. Унга бўлган чексиз ишқи туфайли «Юсуф»
калимасидан бошқа ҳамма сўзларни унутганди. Бош кўтариб кўкка қараса, юлдузлар
маржондай тизилиб, «Юсуф» исмини ёзгандай бўлиб кўр инардилар.
Яна ривоят қиладиларки, Зулайҳо иймонга келиб, Ҳазрат Юсуфга текканидан кейин, ўзини
ул зотдан четлатишга уринади ва тоат-ибодатга берилиб, узлатга чекина бошлайди. Энди бу

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 26
ишқи Ишқнинг ҳақиқий соҳиби Аллоҳга қаратилган эди. Аҳвол шундай эдики, Ҳазрат Юсуф уни
тунда ёто ққа даъват этсалар, у висол онини кундузга сурар, кундуз даъват этса, фурсатни
тунга сурар ва шундай дерди:
-Эй Юсуф, мен сизни Аллоҳни танимасдан олдин севгандим. Лекин уни танигандан кейин
аслида унга оид бўлган севгидан бошқасига ўрин қолмади. Аллоҳдан бўлган бу севгимга
бошқани шерик қилмайман.»
Иккинчи ривоят бундан бир оз фарқ қилади. Қадимдан машҳур бўлган шайх Санъон
воқеаси ибрат жиҳатидан жуда муҳимдир. Ўн биринчи - ўн иккинчи асрларда яшаган шайх
Санъон (ибн Саққо)нинг оташин севгиси ҳақидаги қисса дунёга машҳурдир. Бадиий адабиётда
бу қиссани биринчи бўлиб Фаридиддин Аттор 1221 йилда «Мантиқут-тайр» асарларида назмда
берганлар. Биз ҳазрат Алишер Навоий ижод йўлларининг якуни ҳисобланмиш «Лисонут-тайр»
достонларининг бугунги тилга мослаштирилган насрий баёнидан фойдаланамиз.
Шайх Санъон даргоҳга етишганлардан бўлиб, кўнгиллари ғайб сирларидан огоҳ эди.
Халойиққа тўғри йўл кўрсатувчилардан бири бўлиб, Каъбадаги барча шайхларнинг шайхи
эдилар. Бирон бир ғамгин киши ҳаққига дуо қилмоқчи бўлсалар, малоикалар қўл очиб, «омин»
дерди. Яқин кишилари ва муридларининг сони тўрт юзтага етар, уларнинг ҳар бири
шайхларнинг улуғларидан эди. Агар у зот бир дуо қилсалар борми, ҳатто офат дудидан
қорайиб кетган олам ҳам ёришиб кетарди. Тушларида бирор нарса кўрсалар бу воқеа бошдан-
оёқ ўнгларида ҳам юз берарди. Шундай бўлдики, бир неча тун давомида бир тушни кетма-кет
кўравердилар. Оқибат бу туш сабру қарор ипини узди. Ҳар уйғонганларида ўзларининг бу
ҳолларига тавба қилардилар. Ул зотни безовта қилган туш бундай эди: эмишки, Рум
мамлакатида сайр қилиб юрармишлар. Энг даҳшатлиси шуки, бир бутхона ичида маст ҳолда
турармишлар, мастликдан ўша ибодатхона аҳли каби бутпарастликка юз тутган эмишлар.
Сирлар хазинаси бўлмиш Шайх бу ҳолдан ғоят ташвишга тушиб, ўзларига дедиларки:
-Бу балодан сақланиб бўлмайдиганга ўхшайди. Ўша мамлакатни ҳам кўриш керак. Тақдир
қаёққа етакласа, ўша томон бориш лозим. Бошимизга нимаики келса, «ё насиб» деб қисматдан
кўрамиз.
Шу тарзда ўша юртга боришдан ўзга чора топмадилар. Кета туриб, Каъбага юзларини
қўйдилар ва юз ҳаяжон билан видолашмоқ учун уни тавоф қилдилар. Минг ҳасрат билан ҳарам
тавофини қилиб бўлгач, Рум иқлими сари йўл олдилар. Тариқат пирига тўрт юз йўл аҳли
ҳамроҳ бўлдилар. Йўлда борарканлар ҳалок қилгулик ҳар хил савдолар Шайхнинг
кўнгилларига ғулғулалар соларди. Ҳар дам ўзга бир ҳолатга тушар, бу оғир аҳволдан қутулиш
чорасини топа олмас эдилар. Ул зотнинг бу ҳолларига дўстлари ҳайрон қолишар, уларнингда
ақлу ҳушлари бошларидан учарди. Пирларининг бу ғариб аҳволидан воқиф бўла олмай, «Сизга
нима бўлди?» деган саволларига жавоб топа олишмагач, Шайхдан ҳам кўпроқ изтироб
чекардилар.
Кўзланган манзилга етишгач, бир бутхонага дуч келдилар. Кўп сирларни ўзига яширган
бутхонанинг тоқи осмон гумбазига етар, унинг тошлари ғам ва машаққат тоғидан келтирилган
бўлиб, ғиштлари дарду бало тупроғидан ясалган эди. Бино болахонасининг айвончасидан
қараб турган фитналар кишиларни ғоят чорасиз ҳолга солардилар-ки, улардан қутулишнинг
сира иложи йўқ эди. Бинонинг турли балолар маскан тутган ҳар дарчаси ишқ нуридан ёришиб
турар, кунгуралари эса иймонга рахна соларди. Ҳар кунгурага терилган тошлар ишқ тиғидан
кесилган бошларга ўхшарди. Бу тошлар дин аҳли бошини учириб юбориш, олам узра тошбўрон
қилиш учун мўлжаллангандек эди. Фитна тўдаси юриб ўтадиган дарвозасининг ҳалқа ва
занжирлари юз минг найрангдан иборат бўлиб, улар кишиларни савдо ҳалқасига ўраб девона
қилар, телбалик занжирига ўраб ташлар эди. Бу бинонинг ичида ишқ ўти ёқилган юзта
оташкада бор бўлиб, уларнинг ҳар бирида юз туман савдойилик мавжуд эди. Улардан
чиқаётган қора тутунлар бутхона устини худди куфр ва исён зулмати каби қоплаб ётарди. Бу
кўҳна дунё шунча айлангани билан бу хил фитнагар бутхонани ҳанузгача кўрмаган эди.

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 27
Шу бутхонани кўргач, Шайх жисмида ҳарорат кўтарилди, кўнгиллари изтиробдан бетоқат
бўла бошлади. Ҳар дам у зотга хасталик юзланиб, кўзлари ўнгида қандайдир ўзга бир олам
намоён бўла бошлади. Ҳар томон ошуфтавор қараб юрганларида кўзлари беихтиёр бир
тарафга тушди: қаршиларида юзига парда тортган гўзал пайдо бўлди. Бу парда гўё унинг
қуёшдек юзини беркитиб турган уфқдаги камалакка ўхшарди. Шу пайт шамол келиб, унинг
юзидаги пардани кўтариб юборди ва бу қуёш нури ҳар томонга ёйилиб кетди. Уни қуёш деб
атамоқлик ҳам камлик
қилур, чунки юз қуёш ҳам унга девона бўлиб, унинг ҳусни шами атрофида парвонадек
эди... Жисми гулгун бўлиб, кийган кўйлаги гўё гул узра гул эди. Дин аҳлига қирғин келтирувчи
кофирдек қотил кўзидан барча баҳра олишни истарди. Кимки унинг сочи зуннорини хаёл
қилса, бу соч унинг дину иймонини поймол этарди. Ҳуснининг шуъласи давронга ўт солса,
оташин лаълидан жонга ўт тушарди.
Хуллас, ана шу тарсо (христиан) қизи бир гўзал шаклда турарди. Бундан Шайх
кўнгилларида чақмоқ чақилгандек бўлиб, жонлари шуъла денгизида ғарқ бўлди. Қаттиқ
ҳаяжонда «ла ҳавла...» дуосини қайта-қайта такрорлаб, «тавба!» деб ёқа ушладилар. Аммо у
қиз ўз рухсорининг шуъласи билан Шайхнинг тавбаю дуосини куйдириб юборди. Шайх ўздан
кетиб, тупроққа йиқилаёздилар. Бу дамда қўлларидаги хассалари худди уй устуни каби
гавдаларини суяб қолди. Шундан сўнг ҳайратга чўмдилар, ҳаяжоннинг зўридан хассалари ва
жисмларига шикаст етиб, ҳолдан кетдилару ерга қуладилар...
Охир-оқибат ул зотнинг тоза жонларига ишқ тушди: қон каби кириб, бутун вужудларини
қоплаб олди. Гоҳ беҳол бўлардилар, гоҳ ўзларига келардилар, йўлдошлари эса бу аҳволдан
лол қолишарди.
Бу ўринда мозийдан бугунга бир нафасга қайтсак: диққат қилайликки, Шайхни беҳол
қилган нарса - унинг қалбидаги Аллоҳга бўлган Ишқ ўрнини тарсо қизига бўлган маҳлиёлик
эгаллай бошлади. Бу ҳам Аллоҳнинг иродаси. Шайхни имтиҳон қилиш баробарида бизларга
ҳам бир ўрнакдир. Шайхларнинг улуғи мартабасига етган тақво эгасики вақти келганда шайтон
васвасасини - нафсини енга олмадими, бизлар ҳар қадамимизни ўйлаб босишимиз шарт экан.
Аллоҳнинг муҳаббатига етишиш осон эмаслигини бир нафас ҳам унутмаслигимиз лозим экан.
«Мен намоз ўқияпман, рўза тутяпманми, демак, Аллоҳнинг меҳрини қозондим, шу ҳолимча
ўламан ва тўғри жаннатга бораман», деган хаёлда хотиржам юриш эса ножоиз экан. Аллоҳнинг
имтиҳони, шайтон билан олишувимиз то жонимиз чиққунига қадар давом этажагини унутмасак
янада яхши. Ҳазрат Хожа Аҳмад Яссавийнинг: «Шайтон ғолиб, жон чиқарда шошдим мано...»
дейишлари бежиз эмас...
Яна ривоятга қайтсак:
Тун мамлакати кунни қорайтиб, атрофни ўша бутхонадаги куфр зулмати каби қоронғулик
қоплади. Шайхнинг бошларига шу тун каби қора қисмат тушган, ул зотнинг тобеъ кишилари
ҳам қора мусибат булути билан ўралган эдилар. Уларнинг ҳаммалари ўша муғ дайри
(мажусийлар ибодатхонаси) тупроғида, тупроқ эмас, балки балолар тоғида қолдилар.
Шайхнинг бошларига тушган қора тунни ҳали ҳеч бир одамзот кўрган эмасди... Тун осмонда
бахтсизлик пардаларини ёйди... Осмон кўзларидан юлдузлар сочиб, Шайх аҳволига мотамдан
нишон билдирарди... Ишқ Шайхнинг жисм ила жонларига ўт ёққан, куфр дину иймонларига ўт
солган эди. Ғариб ҳолларига йиғлаб дедиларким:
-Ҳар дам қайғу-мусибатим ортиб бормоқда. Эй фалак! Менга нелар қилмоқдасан?
Тинчлигимни бузиб, ишқ сари бошладинг, ёнар юз ўт ичра мени ташладинг. Кўнглимга аввал
равшан қуёшни кўргузиб, кейин уни яширганча, ғам шомига тутқун этдинг! Ғам шомигина эмас,
балки осмон бўшлиғидаги яратилиш чеҳрасини қаро қилдинг! Ғам дўзахининг дуди оламни
тутиб кетди... Жисмим, аъзойи баданим, сезгиларим ва ақлу ҳушим ишқдан шундай парда
ёпиндиларки, гўё уларнинг ҳеч бири мавжуд эмасдек, ишқ зулмидан ҳаммаси нобуд бўлгандек
туюлмоқда...

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 28
...бошимни чексиз ғамдан қутқармоқ учун тошга уриб тилка-пора қилмоқликка қувват
қани?!
...ўзимни қўлга олишга, ақлдан озишимга тўсқинлик қиладиган ҳуш қани?!
...ишқ тадбирларини айтиб берадиган, вайрон бўлган кўнгулни тинглайдиган ақл қани?!
...дардимга чора қиладиган ёки бағрим порасига даво берадиган сабр қани?!
...ҳолим ғамини еювчи кўнгил қани?! Ахир у ҳам ҳозир ўлик сонида-ку!..
...бир нафас ургучалик тағин жон қани?! Кўнгил каби уни ҳам излаб топа олмайман!..
-Менга бу йўл не балолик йўл эди?! Ахир бундан баттарроғи бўлиши мумкин эмас-ку! Умрни
бу янглиғ хору зор кўргунча ҳаргиз тирик бўлмаганим яхшироқ эмасмиди?! Бир хатар чақмоғи
тушиб, вужудимдан асар қолдирмаса нима қиларди?!
-Дўстлар! Менга мадад берсангиз - жам бўлиб мен зорни ўлдирсангиз нимангиз кетарди!..
Тоинки бу олам оримдан, башарият аҳли эса афғону зоримдан қутулсин. Биродарлар, жонимга
қатл тиғини уринг! Куйдириб, кулимни ҳар томонга совуринг! Токи жаҳонда бу янглиғ расво
бўлмайин! Ҳар дам юз марта ўлгандан кўра бир йўла ўлиб қўя қолганим маъқул!
Шайхнинг бу мусибатли ҳолига дўстлари ҳайрон қолишар, унинг дардидан ҳар дам қон
йиғлашар эди. Бу ғамгин ва чорасиз кишиларнинг ҳар бири Шайхга турли маслаҳатлар
беришар, аммо Шайх бу пандларни фаҳмламас, нозик сўзлар маъносини ҳам англай олмас
эдилар. Улар Шайхга ақл мезони билан хитоб этган бўлсалар, Шайх уларга ишқ йўсинида
жавоб қайтарар эдилар:
...бирлари дедилар: -Эй сир аҳлининг пешвоси! Бу балони дафъ этиш учун намоз ўқимоқ
шартдир.
Шайх дедилар: -Бу маънида сўз айтма! Мен телбаман, телбага эса ақл ўргатмайдилар.
...бирлари дедилар: -Ўрнингиздан туринг-да, таҳорат ила покланинг ва кишиларни тоат-
ибодат этмоққа ишорат қилинг.
Шайх дедилар: -Кўз ёшимдан ўзга сувим йўқ, бағримдан ҳар дам кўзларимга қон ёшлари
келадир.
...бирлари дедилар: - Афзали ғусл қилмоқликдир, у кўнгилни пок этишдан ташқари ғамдан
ҳам қутқаражак.
Шайх дедилар: - Мен йўқлик денгизида ғарқ бўлдим. Мендан яна нима истайсан?
...бирлари дедилар: - Тасбеҳга машғул бўлинг-да, бу паришон ҳолатдан ўзингизни
қутқаринг.
Шайх дедилар: - Тасбеҳимнинг тори узилди, унинг ўрнига зуннор ипини боғладим...
...яна дедилар: -Сафаримиз тамом бўлди, Ватан сари йўлга тушсак дурустроқ бўларди.
жавоб қилдилар: - Эҳсонли Аллоҳ ўзи мурувват кўрсатиб, бу бутхонани менга ҳақиқий
ватан этибдир.
...яна дедилар: -Сизнинг аввалги важҳу ҳолатингиз - эътиқодингиз қани? Зуҳд ва ибодатда
ўтказган покиза вақтларингиз қани?!
жавоб қилдилар: - Ҳолатим - бутхонада турмоқдан иборат, борди-ю вақту соатим юзта
бўлса ҳам ҳаммаси шундайлигича кечарди.
Қавм ўша кечаси юз бор куйина-куйина Шайх аҳволидан изтироб чекди. Улар Шайхга
таъналар қилишар, аммо Шайх буларга парво қилмасдилар. Улар Шайхга ўгитлар беришар,
аммо ул зот буларни фаҳмламас эдилар.
Эрталабгача бутхонадаги кишилар ғавғо қилиб, дин аҳлининг бу ҳолини томоша қилдилар.
Улар дин аҳли расм-русмларини масхара қилиш билан ўз динлари тариқатидан лоф уриб,
мақтаниб қўйишарди. Шайх ҳамроҳларининг бахтсизликка дучор бўлганлари бир фожиа бўлса,
бутхона аҳлининг бу савдодан севиниши фожиа устига фожиа бўлиб тушмоқда эди. Бутхона
аҳли улар билан диний қоидалар хусусида баҳс юритишганда Шайх ўз қавмларига эътибор
бермай, бутхона аҳли ёнини ола бошладилар. Бундай мудҳиш ҳол мусулмонларга кўп малоллик
етказди.

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 29
Тонгда бутпарастлар ўзларининг катта қўнғироқларини чалдилар. Бутхона аҳли Шайх ишқи
ва аҳволи ҳақида можаро қўзғаб, миллатига қувват бағишловчи бу ҳолдан шод бўлишарди.
Мусулмонларнинг эса бундан ҳижолатлари тобора ошиб бораверди. Бечора Шайх бутхонадаги
болаларга ҳам масхара бўлдилар. Ошиқу зор, ғариб бир ҳолда кўзларини тарсо қизи томон
тикканча йўл узра юзтубан бўлиб ётавердилар. Кишилар таҳқирлаб, ва масхаралаб босиб
ўтсалар ҳам мутлақо парво қилмас эдилар. Чеккан азобларидан ғойибу ҳозирларнинг ҳам,
инграшларидан мўъмину кофирларнинг ҳам раҳми келарди. Оқибат шу бўлди-ки, муридлар
номусга чидай олмай пирларини ёлғиз ташлаб, турли томонларга тарқаб кетишга мажбур
бўлдилар.
Шайхнинг кундуз кунини шу тариқа қаро қилган ва уни дин йўлидан чиқариб, кофирлар
бутхонаси ичида расво айлаган ўша оламга ўт солувчи тарсозода эса парда орқасида ошиқу
зорига, гирифторига яширинча боқиб турарди. Гарчи у Шайхнинг динига қасд қилиб, унинг
жонини талон-тарож этган бўлса-да, ўзини гўлликка солиб, ҳеч нарса билмагандек тутарди.
Бир ой мобайнида Шайхнинг ғам ичида қолган жисмлари тупроқ билан тенг бўлаёзганида
ўша золим кофир - ишвагар хулқли гўзал яна ўша жойида кўринди. Нозли ҳусни билан оламга
ўт солганича ўз гирифтори ҳолидан хабар олмоқчи бўлиб бу саволни берди:
-Эй Ислом йўлига етакчи, дин ва Ислом аҳлига тўғри йўл кўрсатувчи пир! Сенга Каъба
тавофини қилиш ҳунар эди, нечун бутхона эшигида ватан тутдинг?! Сени дин элининг
мададкори дейишарди, кофирлар бутхонасига нечун асир бўлдинг? Агар сафар аҳли бирор ерга
тушиб, у ерни манзил этса, бир кеча ўша ерда бўлиб, эртасига бошқа ёққа кетади. Сен Шайх
эса бир ойдан бери бу ерда туриб, бутхона тупроғини маскан этдинг. Кофирлар бутхонасида
яшашдан ва зулмат аҳлидан тилаган мақсадинг нима экан?
Шайх жаҳонни безата оладиган бу жамолни кўриб, жон олгувчи сўзларини эшитгач яна
беҳуш бўлдилар. Бутхона аҳли ул зотни ўлди, деб гумон қилди. Куфр аҳли Шайхнинг бошига
келиб, унинг ишқига офаринлар айтишди. Бошларини тупроқдан кўтариб қарасаларки,
баданларида ҳали жон бор экан. Шайхнинг ишқидан санам ҳолида ҳам ўзгариш юз бериб, ўз
ишқи билан қатл этилган Шайх олдига қадам қўйди. Хастанинг димоғи мақсад исини сезгач,
гул юзлига қараш учун аста кўз солди. Висол завқи уни ўз ҳолига келтиргач, золим кофир унга
шундай савол қилди:
-Биз Шайхдан ҳол-аҳвол сўраб, унинг қандай кайфиятда эканлигини билмоқ учун савол
сўраган эдик. Аммо Шайх завқ зўри билан беҳуш бўлди. Энди у яна ўз ҳолига қайтди,
саволимизга жавоб берсин.
Шайх сўзларини «Эй кўнглимга қиёмат солган!» деб бошлаб, арзларини баён қилдилар ва
сўнгида дедиларки: «Сени дардимдан хабардор айладим. Агар чора қилсанг - сен учун осон,
агар қатл қилсанг ҳам жонимнинг ҳаёти бўлади.»
Шўх унга деди:
-Эй олий сифатлар эгаси бўлган муршид! Сенда на ҳаё бор экан ва на адаб! Ахир сени
«Шайх» деб атайдилар-ку, оқ соқолингдан уялсанг бўлмайдими?! Ёшинг тўқсон билан юзга
бориб қолибди. Сени қари деса ҳам, ёш деса ҳам бўлади. Ёш бўлсанг - ҳали ақлинг кирмабди,
қари киши эса бу хил сўзларни ўзининг хазон фаслида айтиши ярашмайди...
Шўхи саркаш шу маънода Шайхга дашном бергач, шартларни баён этишга ўтди:
-Агар кимки менинг васлимни таманно айласа, у тўрт ишни бажаришга рози бўлиши шарт: у
май ичиши, маст бўлиб зуннор (христианларнинг белга боғлаб юрувчи чилвири мазкур динга
тобеъ эканликнинг белгиси сифатида зикр этилади) боғлаши, Қуръонни ўтда куйдириши ва
бутпарастлар динига кирмоғи керак. Бу тўрт нарса ишқнинг шарти - шукронасидир. Унинг яна
иккита журмонаси (жаримаси) бор. Чунки бу фонийлик тўрт йўли бўлса, яна икки йўл ўша
тўртнинг ифноси (фанода бутунлай йўқолиш, ўзини маҳв этиш) демакдир. Улардан
дастлабкиси -бир йил давомида чўчқабоқарлик қилиш бўлса, иккинчиси - шу давр мобайнида
оташгоҳ ўтининг парвонаси бўлишинг, яъни оташгоҳда ўт ёқишинг лозим... Агар менинг

Одамийлик мулки. Тоҳир Малик


www.ziyouz.com кутубхонаси 30
васлимга талабгор бўлиб, ёнингда бўлмоғимни истасанг айтганларимнинг барчасини қабул
қилмоқинг шарт. Қурбинг етмаса, эрта кунни кеч қилмасдан йўлингдан қолма!
Ҳушдан айрилган Шайх дедиларки:
-Эй хаста жоним офати! Парирухсор ёр неки амр этса, девона ошиқига не ихтиёр! Нимаики
талаб қилсанг, буюравер, чунки сен ҳокимсан! Агар бажармасам, жафо тиғини бўйнимга ур!
Бу сўзлар жафокаш қизга ва бутхона аҳлига маъқул тушиб, бутхона ичини жаннат каби
безатдилар. Унинг тўрида осмон баробар юксак тахт ўрнатдилар. Тарсо қизи унга шавқ билан
чиқиб келди. Шайхни эса иймонлари юзини қаро қилиш мақсадида тўпланганлар ўртасига олиб
кирдилар. Атрофда бутхона қўнғироғи ва арғанун (орган - бутхонадаги чолғу асбоби) овози
янграр, гўёким бу Шайх дилида ўлаётган динига мотам куйи эди.
Оламда ҳеч қачон бу янглиғ разил иш бўлган эмасди. Кашишлар (христиан динидаги
таркидунё қилганлар) ҳар тарафдан саф тортиб ўтиришарди. Огоҳ муршиддан Қуръонни
сўрадилар, оташгоҳдан ўт олиб келиб қўйдилар. Зуннор ва салиб (хоч, яъни христианлар
бўйинларига осиб юрадиган крест) муҳайё этилгач, тарсо қизи юз афсун билан ўрнидан турди.
Тахтдан тушиб Шайх олдига келди. Унинг ёнига ўтириб, қадаҳ тўла майни ичди. Сўнг қадаҳни
лиммо-лим тўлдириб Шайхга тутди-да деди:
-Охиригача ич, эй олижаноб киши! Билки, бир томчи қолса ҳам ҳисобга ўтмайди!
Ишққа берилиш оқибатида айни дамда Ислом ва иймондан чекинган Шайх беихтиёр
равишда дилнавоз узатган қадаҳни олиб, майни ичар эканлар, кўзларидан ёш думаларди.
Шундай ичдиларки, бошларидан дуд чиқиб, май ўтида бутун борлиқлари кул бўлди. Яна бир
неча марта май тутганларидан сўнг ул зотнинг ишқлари ақлларига жабр эта бошлади. Бода
ҳушларини янада ўтмас қилиб қўйгач, қизга васлдан муддао изҳор этдилар.
Тарсо қизи эса унга: «Шошилма, сен шартлардан биринигина бажардинг»,- деб куфр
элининг олий табақасига ишора қилди. Куфр элининг ишлари соҳасида моҳир бўлмиш бу
кишилар Шайх иймонларини куфрга тақдим этдилар ва ул зотни ўз динларига киритдилар. Ул
зотнинг хирқаларини ечиб олиб, яланғочладилар, сўнг эса май ҳовузига солиб
чўмилтирдилар... Кейин ўз кийимларини кийдирдилар. Шайх бут олдида сажда қилдилар,
хирқаларини оловда куйдирдилар ва ниҳоят... Каломуллоҳни ҳам ўтга ташладилар. Гардун ул
зотнинг бошига солмаган ҳеч бир расволик қолмади. Улар Шайхга кеча-кундуз май ичириб
масхаралайвердилар. Ул зот бир сахар афғон қилиб, фарёд уриб қиздан васл талаб
қилганларида у шўх шартни охиригача бажаришни, яъни бир йил давомида кундузлари чўчқа
боқиб, тунлари оташхонада ўт ёқишни талаб қилди.
Шайх талабни бажара бошладилар. Тунлари куфр ўтини равшанроқ ёқиш билан вақт
ўтказиб, тонгда тўнғизларга рўпара бўлардилар.
Энди ул зотни бу расволик ботқоғида вақтинча қолдирайликда, сўзни Каъба тарафдан
тинглайлик:
Шайхнинг бир фоний муриди бўлар эди. Шайх карвонни қаерга бошласалар бу солик
(шогирд) ҳам ўша манзилда унга ҳамроҳ бўлгувчи эди. Аммо Шайх Рум сари сафарга
чиққанларида у шогирд ўзга мамлакатда эди. Вақтики келиб, у Маккага қайтди. Шайхим
атрофида паноҳ истай, деб хонақоҳ томон юзланди. Аммо қарасаки, хонақоҳ хароб, пирининг
изи ҳам йўқ. Билсаки, тўрт юз тақводор уятдан ҳар томон тарқаб кетганлар. Шогирд сўраб-
суриштириб, бўлган машъум воқеалардан хабар топди. У Шайх муридларининг халифаси
бўлгани учун турли томонларга хабарчи юбориб, тўрт юз тақводорни атрофига тўплади ва
улардан яна сўраб-суриштириб пирининг ишқи, май ичгани, зуннор боғлагани, Каломуллоҳни
ўтга ташлагани, энди эса ўт ёқиб, чўчқа боқаётганини эшитди. Эшитди-ю, биродарларига хитоб
қилди:
-Эй ор-номусни сақлашда тўнғизлардан ҳам баттар бўлган кишилар! Шайх сизнинг пирингиз
эдилар, сизлар ул зотга мурид эдингизлар. Пиримизнинг иршодларидан барчага умид нажоти
етарди. Фақр аро муридлик қилиш шарти шундай: агар кимки қутлуғ табиатли бўлиб, муршид