Тұтықпасы бар баламен психологтың жасалатын жұмысы.

Мектепке дейінгі жастағы баланың тұтығуы – психологиялық мәселе ретінде.

Тұтығу – сөйлеудің қызметтік бұзылысы, ол сөйлеу әрекетіне қатысатын дене мүшелерінің бұлшықеттерінің (тіл, ерін, көмей, кеуде бұлшықеттері, диафрагма, іш бұлшықеттері) құрысуында көрінеді. Сөйлеу кейбір дыбыстар мен сөздердің кешігуіне байланысты үзіледі.

Тұтығу мәселесі сөйлеу бұзылыстары туралы ілімнің даму тарихындағы ең көнесінің бірі деп санауға болады. Оның мәнін түсіну әр түрлі ғылымның даму деңгейіне және авторлардың осы сөйлеу бұзылысын зерттеуге арнаған ұстанымдарына байланысты болды. Тұтығу баланың тұлғалық қалыптасуын бұзады, тәрбие мен оқытудың дұрыс жүруін тежейді, мектеп жасына дейінгі баланы ұжымға қалыпты түрде қосылуын қиындатады. Сондықтан балалардағы бұл кемшілікті жою құралдары туралы байыпты ойлану керек.

Тұтықпаның табиғатын түсініп, жеке тұлғасын зерттеп және қолжетімді арнайы педагогикалық әдістерді меңгеру қажет. Ақаулықтың күрделілігі мен гетерогенділігіне байланысты тұтығу мәселесі (әсіресе мектепке дейінгі жаста) бөлек тұрады және әртүрлі профильдегі мамандар тарапынан тереңірек және жан-жақты зерттеуді қажет етеді.

Тұтығу жаңадан қалыптасып келе жатқан тұлғамен тығыз байланысты болғандықтан, оны жеке тұлғаның ерекшеліктері мен оның қызметінің құрылымында қарастыру керек. Бұл жағдай тұтығу кезінде жеке тұлғаның дамуы қиын, күрделі, мәселелік жағдайда жүреді және бұл көбінесе баланың дамуының деформациясына әкеледі. Тұтығу кезінде қарым-қатынасты қиындататын жетілмеген конвульсиялық сөйлеумен байланысты дамудың ерекше әлеуметтік жағдайы қалыптасады. Бұл фонда қарым-қатынасқа түсу мәселесімен байланысты әлеуметтену қиындығы туындайды, ол логофобияға ұласады. Мұндай жағдайда, ақауды тұлғалық ресрурстардың компенсациясын және онымен байланысты әлеуметтендірудің бұзылысын белсендендіру маңызға ие.

Тұтығу баланың тұлғалық және мінез-құлықтық бұзылыстардың тығыз өзара әрекеттесуімен дами ды, әсіресе баланың жүйкелік-психикалық жағдайына байланысты, ал ол күрделі симптомдарды және сөйлеу бұзылыстарын анықтайды.

Баланың жүйкелік-психикалық жағдайындағы өзгеріс тәрбиелеу кезінде жіберілген қателіктерге: баланы тым еркелету және болмашы қате әрекетін қатаң жазалауға байланысты. Сонымен қатар, баланың отбасындағы отбасылық шиеленістердің салдарынан, отбасы мүшелерінің біреуінде кездесетін тұтықпалық та баланың тұтығуына әкеледі.

Тұтығу мәселесін психологиялық аспектіде шешу маңызды. Тұтықпасы бар баланың зейінін, есте сақтау қабілетін, ойлау мен психомоторикасын зерттеу кезінде олардың психикалық әрекетінің және өзін-өзі басқару құрылымында өзгеріс болатыны анықталды. Олар жоғары деңгейде автоматтандыруды қажет ететін әрекетті қиын орындайды. Психомоторлы іс-әрекетті сау бала ырықты басқаруды қажет етпей-ақ автоматты орындайды, ал тұтықпасы бар бала күрделі тапсырманы орындауда өзідігінен ырықты бақылауды талап етеді.

Кейбір зерттеушілер тұтықпасы бар бала, сау балаға қарағанада жүйке жүйесінің қозғалмалылығымен байланысты персеверация құбылысына тән психикалық процестерінің үлкен инерттілігімен ерекшеленетінін айтады.

Клиникалық бақылаулар мен эксперименттік-психологиялық әдістерді қолдану арқылы да тұтықпаның жеке ерекшеліктерін зерттеу тиімді. Олардың көмегімен мазасыздық, күдік, фобиялық жағдайлар; сенімсіздік, оқшаулану, депрессияға бейімділік; ақауға пассивті-қорғаныс және қорғаныс-агрессивті реакциялар анықталды.

Көптеген авторлар балаларда әртүрлі дәрежеде айқын психологиялық ерекшеліктерді атап өтеді (Х.Лагузен, және. А. Сикорский, Г. Д. Неткачев, И. Тартаковский, Э. Фрешельс, Ф. г. Стоккерт, Ю. А. Флоренская, М. Е. Ұстцев және т. б.). Соңғы жылдары логопедиялық жұмыстың психотерапиялық бағытын негіздеу мақсатында тұтықпаның психологиялық ерекшеліктерін тереңірек зерттеуге ғана емес (С. С. Ляпидевский, С. и. Павлова, В. И. Селиверстов, В. М. Шкловский, Ю. Б. Некрасова, г. И. Ангушев, Л. З. Андронова, Э. М. Кулиев және т. б.), сонымен қатар оларды психологиялық ерекшеліктері бойынша саралауға қадам жасалынуда. Логофобиялардың болуы (С.С. Ляпидевский, С. и. Павлова), тұтықпаның әр түрлі дәрежеде көрінуі (В. И. Селиверстов, В. М. Шкловский және т. б.) негізге алынады. Соңғы жылдары балаларда тұтығу жиілігінің артуы баланың жетілмеген жүйке жүйесіне аудиовизуалды деректердің үлкен көлемде жүктеме түсіретін электронды бұқаралық ақпарат құралдарының, бейне ойындардың күнделікті өмірге қарқынды енгізілуімен байланыстылығы байқалды.

Тұтығу ерте жастағы балаларда, сөйлеуі мен жеке тұлғасының белсенді қалыптасуы кезеңінде пайда болады және болашақта баланың көптеген жеке сипаттамаларының дамуына кедергі келтіреді, оның әлеуметтік бейімделуін қиындатады.

Тұтықпасы бар балада мүмкін болатын психологиялық ауытқуларды жоюдағы негізгі міндет - тұтығуға, өзіне, ұжымдағы орнына дұрыс көзқарасты тәрбиелеу, сондай-ақ олардың интеллектуалды қабілеттерін, этикалық және моральдық идеяларын дамыту.

Мұғалім - тәрбиеші, ең алдымен, түзету бағдарламасында қарастырылған білім мен дағдыларды қалыптастырады, әр баланың сөйлеу мүмкіндіктеріне назар аударады, сөйлеу жетістіктерін үнемі өз сабақтарында және барлық режимдік сәттерде бекітеді.

Үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыруға бағытталған тәрбие іс-шараларында тәрбиеші баланы еңбекке және ұжымға деген көзқарасына байланысты белгілі бір адамгершілік түсініктер мен ұғымдарды, мінез-құлық белгілерін, дағдыларды, әдеттерді қалыптастырады, бәрін өз бетімен жасауға деген ұмтылысты, достық серіктестігін түсінуді дамытады.

Қазіргі уақытта тұтығу пайда болған сәтте бірден жою керек деген жалпы қағида қалыптасты. Тұтығу пайда болғаннан бастап көп уақыт өтсе, оны емдеу, жою соғұрлым қиын және тұрақты тұтығуға айналады, баланың психикасындағы өзгерістерге әкеледі. Сонымен қатар, тұтығу баланың қалыпты қарым-қатынас түсуден және оқуда жетістікке жетуіне жол бермейді.

Сондықтан баладағы бұл өзгерісті баланың мектепке бармай тұрып алдын алып, емдеп, айықтырған жөн.баланың сөйлеуіне ғана емес, тұлғасы мен жалпы мотрикасына да әсер ету керек. Тұтықпаның ағзаның, сөйлеудің және жеке басының әр түрлі бөліктеріне әртүрлі тәсілдермен әсері біздің елімізде тұтықпаны жеңудің кешенді әдісі деп аталды. Тұтықпаны жеңудің кешенді әдісі - әртүрлі мамандардың әртүрлі құралдары мен күш-жігері арқылы баланың психофизикалық жағдайының әртүрлі аспектілеріне емдік-педагогикалық әсерді білдіреді. Зерттеудің мазмұны анамнестикалық мәліметтерді, педагогикалық, психологиялық және медициналық құжаттаманы зерттеуді және кекешті зерттеуді қамтуы мүмкін. Бұл тұтығудың барлық белгісін толық анықтауға мүмкіндік береді, оның ешқайсысы түзету жұмысы кезінде назардан тыс қалмауы керек. Бұл сөйлеу бұзылысын жеңу жолында алдын-алу шарасы үлкен рөл атқарады: ата-анамен әңгімелесу арқылы отбасында болған ең маңызды оқиғалар анықталады және осыған байланысты баланың жалпы, моторлы және сөйлеу дамуының ерекшеліктері нақтыланады. Тәрбие мәселелерін зерттеуге баса назар аударылады.

Тұтықпаны жеңудің кешенді әдісінің басым бағыттарының бірі - басқалардың тұтыққан баланың жеке басына, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасына, оның эмоционалды-ерікті саласына әсері. Айналадағы адамдар баланың өзіне деген сенімділігін, өзінің толыққанды саулығы туралы санасын, сөйлеу кемістігіне салауатты көзқарасын, одан құтылуға деген ұмтылысын тәрбиелеуі керек: сөйлеу бұзылыстарын жеңудің әр кезеңінде сәттілік санасын үнемі ұстап тұру және ақыр соңында сәттілік толық болады деген сенім. Мектеп жасына дейінгі тұтықпасы бар балалармен жұмыс жасау процесінде басқалардың сөйлеу түрі үлкен маңызға ие – жәй, қалыпты, тыныш, жайбарақат. Содан кейін тұтықпасы бар бала айналадағы адамдардың осы сөйлеу тәсіліне еліктей бастайды. Балаларға деген қарым-қатынас мейірімділік шеңберінде орын алуы керек. Баланың әр жетістігі мадақталып, мақталып, үнем көтермеленіп отырылуы керек.

Мектепке дейінгі кезең – 3-7 жас арасындағы, әрекеттін ең бастысы – ойын түрінде болатын психикалық даму кезеңі. Ойын барысында құрал-саймандар мен әлеуметтік мінез-құлық нормаларын игеру жүреді. Сондықтан, мектеп жасына дейінгі балаларға арттерапия арқылы: сурет салу, ойын психотерапиясының, ертегі терапиясының және психотерапияның арнайы әдістері практикаға көбірек енгізілуде. Тұтығу - одан әрі терең зерттеуді қажет ететін күрделі сөйлеу бұзылысы. Көптеген сөйлеу бұзылыстарының ішінде бұл толық ашылмаған бірнеше бұзылулардың бірі. Кекештенуді жеңудің заманауи тәсілі осы сөйлеу патологиясын түзетудің сараланған әдістерін әзірлеуді және қолдануды талап етеді. Бұл баланың қалыпты қарым-қатынас жағдайынан айыратынын және көбінесе оның сәтті әлеуметтенуіне жол бермейтінін есте ұстаған жөн. Түзетудің ұтымды жолдарын таңдау тұтығудың дамуының бастапқы кезеңінде ерекше маңызға ие, өйткені ол баланың жеке ерекшеліктеріне, тұтықпаның ауырлығына, бүкіл емдеу-педагогикалық кешеннің ерекшеліктеріне, логопедиялық жұмыс әдістемесіне, тіпті осы жұмыстың нәтижелерін бағалаудың таңдалған жүйесіне байланысты.

Мәселені сәтті жеңу мамандар мен баланың күш-жігерін және жүйелі, мұқият және өте ұзақ жұмысты қажет етеді. Осындай бірлескен, бағытталған жұмыстың нәтижесі баланың тұтықпаны жеңу мүмкіндігіне белсенді көзқарасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.