Ұлтаралық қатынастарға әсер ететін факторлар

№28 жалпы орта мектеп
Шымкент қаласы
тарих пәні мұғалімі:
Муратбаева Г.Р.


Ұлтаралық қатынастарға әсер ететін факторлар
Кей адамдардың достығы бейіл емес, алдану, келісімге келе алмағандық екендігін, кезінде қазақтың ұлы ойшылы Абай айтқан. Осы жерде, біздің планетадағы белгілі бір саяси немесе әлеуметтік проблемалардың түпкі себебінде қызғаныштың қаншалықты деңгейде қатысы барын болжау қиын. Алайда, бір шындықтың басы ашық - әр түрлі ендіктерде лаулаған , әлде тұтана бастаған сандаған шиеленістер мен теке тірестердің негізінде қарапайым ғана жарастықта өмір сүре алмаушылық жатыр. Сол икемсіздік те, сендіре алмаушылық та іске қатысы барларға байланысты.
Қазіргі тарихтың кестесі мейлінше тығыз. Бұрындары жүзжылдықтар мен онжылдықтарға созылатын іс – бүгіндері қас қағымда атқарылады. Қазір мемлекеттердің басшылары мен президенттері күн сайын кездесіп жатады, ал кезінде, тіпті, көрші державалардың билеушілері бір-бірімен кездеспеген немесе кездескен күнде де белгілі бір биліктің , яки мемлекеттің жаңғыруы себепші болып отырған. Осыдан біраз жыл бұрын БҰҰ Ассамблеясында БҰҰ-ның мүше мемлекеттеріне Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев тарапынан мәні мен рухы қарапайым ғана мынадай ұсыныс жасалған болатын: Келіңіздер күшімізді біріктірейік, ерікті ынтымақтастық қадамын жасап көрейік, сөйтіп дағдарыстағы өңірлер мен дамыған елдердің проблемаларын шешу үшін барлық елдердің әскери бюжетінен бір пайыз берейік. Бұл қайшылықты кемітуге, сөйтіп, мүмкіндігінше жаңадан бой көтеретін қайшылықтар мен шиеленісті жағдайлардан құтылуға мүмкіндік береді.
Ежелгі қазақ жерінде халықтардың, өркениеттердің, мәдениеттер мен алуан діни сенімдердің бір мемлекетке бейбіт қатар өмір сүруінің бай да бірегей тәжрибесі жинақталған. Бұл тәжрибе біздің бірлігіміздің түп – тамырын айқындайды және болашағымызды айқынрақ көруге мүмкіндік береді.
Қазақстандағы ішкі саяси жағдай бүгінгі таңда тұтас алғанда алуандылығымен сипатталады. Түрлі этникалық топтар өздері тұратын аймақтардағы ұлтаралық қатынастарды қанағаттанарлық әрі жарасымды деп бағалайды. Қазақстан қоғамының өзі тәрізді елдегі ұлтаралық қатынастарда соңғы жылдары айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Экономикалық және саяси реформалауды жүргізу барысында жаңа әлеуметтік топтар түзілді, қоғамда ой еркіндігі мен төзімділік орнығуда. Қоғамды демократияландыру Қазақстан халықтарының мәдениеті мен тілдерінің қайта түлеу және дамуы үшін жағдайды қамтамасыз етті. Бұл даму күллі Қазақстан этностарының азаматтық біртұтастық негізінде жүріп жатыр, мұның өзі ұлтаралық қатынастардың үйлесімділігіне ықпал етеді. Сонымен қатар, ұлтаралық қатынастардың жай – күйіне әсер ететін: өмір сүру деңгейінің төмендігі, жұмыссыздық пен қылмыстың орын алуы, құқықтық мәдениеттің жеткіліксіздігі, этникалық оқшаулану үрдістерінің көріністері сияқты бір қатар объективті факторлар бар.
Бүгінгі әлемде халықтардың өзара қарым – қатынасының қайшылықты процесі жүріп жатыр. Олардың арасында байланыстар кеңеюде. Сонымен бірге, әлемнің жекеленген аймақтарында өзге мәдениет және өркениет өлшемдерін қабылдамау орын алып отыр. Жасампаз ниетті әрі әділдікке ұмтылатын бірде –бір жан бұл жағдайды қанағат тұтып отыра алмайды.
Соңғы кезде ұлтаралық қатынастардың жай-күйіне әсер ететін мынадай да жаңа сыртқы факторлар пайда болды, бұлар:
Этноконфессиялық белгі бойынша геосаяси жікке бөліну ықтималдығы, сондай –ақ бұқаралық сана төзімділігінің төмендеуі;
Аймақта әскери-саяси тұрақсыздықтың қатері туындауы, гуманитарлық апаттардың мүмкіндігі және босқындардың бақылаусыз ағынының пайда болуы;
Діни идеяларды жамылған экстремистік, террорлық және радикалдық топтардың құқыққа қайшы әрекеті;
Шет елдік бұқаралық ақпарат құралдары , елдің заңдарын сақтамайтын діни бірлестіктер арқылы тобырлық мәдениет пен қазақстандық ділге жат мінез-құлықтардың таралуы;
Трансұлттық қылмыстардың өсуі;
Конфессиялар мен этнобағдарлы ұйымдардың саясаттануы.
Аталған факторлар ұлтаралық қатнастардың жай-күйіне тұрлаусыздандырушы ықпал етуі мүмкін. Сондықтан, мемлекеттік органдар, Қазақстан халқы Ассамблеясы мынадай проблемаларды шешуді көздейтін жұмыс жүргізу қажет:
Азаматтық біртұтастық, қазақстандық патриотизм, рухани –мәдени өзара іс-қимыл мен ұлтаралық қатынастардың үйлесімділігі негізінде қазақстандық сәйкестікті қалыптастыру және нығайту;
Азаматтық қоғамды кезең –кезеңімен әрі дәйектілікпен, демократияландыру, қалыптастыру және дамыту процесіне қоғамның қалың жігін тарту және жандандыру;
Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың жай –күйіне сыртқы қатерлер мен әсерлер ықпалын жою.
Қазақстан халықтар Ассамблеясы құрылған кезеңде оның алдына қойылған міндеттер бүгінгі таңда тұтастай орындалды. Елде күллі этностардың теңдігі, олардың тілдері мен мәдениетін қайта түлету мен дамыту қамтамасыз етілді. Экономикалық саладағы нарықтық реформалар негізінде аяқталды, саяси жүйені демократияландыру жүргізілді. Қазіргі уақытта Қазақстан халықтар Асамблеясының қоғам мен мемлекеттегі орны мен рөліне, біздің ішкі дамуымыздың сол сияқты сыртқы факторлардың да әсерінің нәтижесі болып табылатын міндеттерді шешуге жаңа көзқарас қажет. Мемлекеттік ауқымды әрі маңызды кез келген мәселені шешу геосаяси даму перспектикаларын алдын ала болжауды, мемлекеттің тәуелсіз даму жолының мүддесіне тарихи маңыздылық пен ғылыми негізділікті ескере отырып, айрықша қажырлылық пен табандылықты талап етеді.
Басым бағыттарын айқындай келе Қазақстан халқы Ассамблеясы өзінің алдына мынадай мақсаттар мен міндеттер қойды: қайта түлеген мемлекеттілікті нығайту, адам құқықтары мен бостандықтарын, халық пен мемлекет мүдделерін қорғау, өркениетті әлемдік қоғамдастықтың талаптарына жауап беретін дамудың сапалық жаңа деңгейіне өту. Осы мәселелерді шешу жүйелі және алдын ала сипатта болуға тиіс.
Жоғарыда аталған факторларды және қоғамдағы өз рөлінің маңыздылығын ескере отырып, Ассамблея мемлекеттілік ұлттық саясатты іске асыруға белсене қатысуға тиіс. Бұл ретте Ассамблеяның жаңа мақсаттары мен міндеттері мемлекеттің ішкі және сыртқы саясат саласындағы стратегиялық басымдықтарына сәйкес айқындалады және Ассамблеяның әрбір мүшесіне зор жауапкершілік жүктейді. Бұл қағидат мемлекеттің азаматтық қоғамды жан – жақты нығайту және оның мүшелерін мемлекеттік саясат процесіне бірте – бірте тарту жөніндегі жалпы стратегиясының арнасында өрбиді.
Стратегияны оның қағидалары негізінде іске асыру мақсатында Ассамблеяның жыл сайынғы іс-қимыл жоспарлары әзірленіп, іске асырылатын болады. Стратегияны іске асыру жөніндегі нақты іс – шараларды Ассамблеяның жұмыс органдары әзірлеп, Ассамблеяның Төрағасы бекіткен жыл сайынғы іс-қимыл жоспарында айқындалады. Тиісті іс-шаралар жоспарлы кіші ассамблея деңгейінде әзірленіп, оларды осы ассамблеялардың төрағалары бекітеді.Осы стратегияны іске асыру республиканың, облыстардың, Астана мен Алматы қалаларының бюджет қаражаттары, ұлттық – мәдени бірлестіктердің қаражаттары халықаралық ұйымдардың қаржы ресурстары гранттар мен Қазақстан Республикасының заңдарына тыйым салынбаған басқа да қаржы көздері есебінен көзделген. Сонымен қатар, осы стратегияны іске асыру аясында ассамблеяның жекелеген жобаларын қаржыландыруға қатысатын қор құру мүмкіндігін қарау орынды болмақ.
Бұрынғы КСРО – да жүргізіліп келген ұлттық саясатты зерттеу және ой елегінен өткізудің принципті маңызы бар. Егер бүгінгі таңда кеңестік заман бір жолата өткенге айналып, біз оны жеткілікті дәрежеде жақсы білеміз деп ойласақ, қателесер едік. Бұл системаның тарихи кемшілігі, тоталитарлық мемлекеттің аясында, оның үстіне пролетарлық интернационализм туы астында бүтіндей халықтардың күштеп көшірілуінде жатыр. Ал, іс жүзінде, бұл ұлттық сана –сезімнің серпінін ширықтыруға әкеп соқты.
Бүкіл кеңес халықтарының тарихы сан рет бұзылғанын және тікілей геноцит фактілерінің орын алғанын көрсетеді. Бұл миллиондаған азаматтар қаза тапқан 20-30 жылдардың аштығы. Қазақтардың саны жартысына дейін кеміді, орыс және басқа халықтар миллиондаған адал еңбеккерлерінен, білімді де кәсіпқой адамдарынан айрылды. Көптеген ұлттардың гендік қорына нұқсан келтірілді. Бұл халықтарды күштеп көшіру мен ұлттық құрылымдарды жою болды. Ойластырылмаған экономикалық саясаттың және ғасыырлар жобаларын жүзеге асырудың салдарынан шын мәнінде Қазақстанның бүкіл тереториясын қамтыған елеулі экологиялық апаттар орын алды. Әскери ведомстволардың қызметі зор зардаптарға әкеліп соқты. Мұның өзі біз үшін Семей полигонының проблемасына, Арал теңізінің, Возраждение аралындағы биополигонның, Батыс және Орталық Қазақстандағы полигондардың қасіретіне айналды. Мұндай саясат қәдімгі қарсылықты туғызды. Ол кей жағдайда қоғамдық игіліктің, ұлттық құндылықтарды қорғау жөніндегі ашық арекеттерге де ұласты. Бұлардың түпкі мақсаты шынайы ұлттық теңдікке жету болатын.
Ымрагершілік, мәмілегершілік өте күрделі жұмыс. Көптеген жанжалдардың саяси науқандар кезінде саяси ұпай жинау үшін кейбір жағдайларға барады. Егер сол уақытта қоғам оны берік сақтамай, белгілі бір топ оны құрыту керек, оны жою керек деп байбалам салып жатса, жанжалдың басы, міне, осыдан басталады. Сондықтан мұндай жағдайларды ой елігінен өткізіп, оның аяғы немен тынады деген салқынқанды ой бәріміздің де басымызда болуы керек. Жанжал болып жатқан жерлердегі ымыраға келе білу олардың көсемдері, шешендері, батырларына көп байланысты. Ең алдымен олар өздері ымыраға келе білуі керек. Егер халықтың басқа бір тобы қарсылық білдіріп жатса, солардың да, мүддесін ескеруі керек деген сөз. Мәселен, Тәжікстандағы қақтығысты алайық. Олардың басқа бір тобы басқа оймен жүр. Бірақ, сол екі жақты бір – бірімен татуластыра білетіндей, біркелкі қамтамасыз ететіндей жол таба білу керек. Жанжалдың қызып тұрған кезінде ымыраға келу оңай емес. Мәселен, басқаны былай қойғанда көшедегі кішігірім жанжалдың арасына түсіп, тоқтата салу әркімнің қолынан келе бермейді. Ал енді, қан төгіліп жатқан жерде бұл тіптен қиын. Дегенмен, көптеген жағдайда қақтығысушы топтар басшылырының шын пейілділігі бейбітшілікке жету ниеті барма - жоқпа, көбінесе соған байланысты. Ұлтаралық қатынастар қоғамдағы саяси құбылыстардың өзгеруіне басты себеп болып келгендігі тарихтан белгілі. Елімізде жүзеге асырылып жатқан ұлтаралық қатынастарды реттеуге бағытталған іс-шаралар Қазақстан халқы Ассамблеясы арқылы нақты көрінді және жаңа деңгейге көтерілді. Қоғамдық өмірде ауқымды жұмыстар атқарылып, барлық ұлттар мен ұлыстардың мүддесін ескеретін қоғамдық келісімді қамтамасыз ету Қазақстан халықтар Ассамблеясының басты мақсаты болып табылады.