Ұлттық тәуелсіз мемлекет құрудағы Алаш зиялыларының қызметі

Алаш мұраты: ұлттық тәуелсіз мемлекет құрудағы идеялар

Алпысбаева Г.Б.

Қазақ халқының тарихында елдің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрес ешқашан тоқтаған емес. ХХ ғасырдың басындағы халықтың болашақ дамуының тағдырлық мәселелерін шешуде ұлттық интеллигенция өкілдері маңызды рөл атқарды. Ол Алаш қозғалысы мен алғашқы саяси партиясының пайда болуы, Алашорда үкіметінің кемелденуі және қалыптасқан қазақ саяси элитасының жоғары әлеуетінен көрінеді.

Халқымыз жүріп өткен ұзақ жолдың шежірелі күндеріне көз салсақ, тарих ата жадына тоқыған талай тағылымды істерді көрер едік. Қазақ тарихының осындай белесті асуларының бірі – Алаш қозғалысы. Бүкіл қазақ даласын азат ету идеясына жұмылдырған осы ұлы қозғалыстың тарихы мен сабақтары уақыт өткен сайын айқындала түсуде.

Алаш қайраткерлері мен қазақ басқарушы элитасының, ғылыми және шығармашылық интеллигенция өкілдері қазақ мемлекеттілігінің іргетасын қалады. Алаш зиялылары Орта Азияның ұлттық-аумақтық межелеу процесіне және қазақ жерлерінің қайтарылыуына белсенді қатысты. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, А.Бірімжанов, М.Шоқай, Ж.Ақпаев, М.Тынышпаев, А.Ермеков, сондай-ақ Ұлттық коммунистер С.Ходжанов, Т.Рысқұлов, С. Меңдешев, С.Сейфуллин, С.Асфендияров, С.Сәдуақасов, Н.Нұрмақов және басқалары қазақ аумағының тұтастығын қамтамасыз ету үшін бар күшін салды. Бүгінгі таңда еш күмәнданбастан, 1920 жылдардың басында Алаш Орда қатысушыларымен шекаралары белгіленген мемлекетте өмір сүріп жатырмыз. Осыдан «Алаш идеясының» - қазақтың мемлекеттік, елдің ұлттық идеясы екенін көруге болады [1, 164 б.].

«Алаш» атауын зиялы қауым кездейсоқ таңдаған жоқ. Алаш - жаңа еліміздің, ежелгі өлкеміздің символы болды. ХХ ғасырдағы қазақ бодандығы тарихындағы ең ұлы идея Алаш идеясы болып табылады. Бұл идея бүгінде біздің тәуелсіздігіміздің негізі. Алаш қозғалысының кезеңі ХХ ғасырдың басынан бар болғаны 30 жылдай уақытқа созылды. Сол жылдары Алаш зиялыларының жетекші толқыны саналған зиялылардың әрқайсысы мемлекетті басқару қабілетін көрсете алды. Алаш арыстары Қазақ тарихындағы көпғасырлық тәжірибені және қазақ халқының дамуын революциялық жолмен түбегейлі өзгерткісі келмеді, өркениетті елдердің өмірлік тәжірибесін ескере отырып, оларды одан әрі дамытып, білім алып, терезелерді теңестірді. Бірінші кезекте қазақтардың өз Отаны болғанын қалады.

Алаш зиялылары-Елшілік пен Отанға адал қызмет етудің нышаны. Алаш қозғалысының тарихи негізі қазақ жеріндегі орыс отаршылдығының ауыр кезеңінен бастау алады. Өйткені Алаш қозғалысы прогреске ұмтылған қазақ қауымындағы отаршылдыққа қарсы жалпыұлттық демократиялық қозғалыс болды.

Ұлт-азаттық қозғалыстың көшбасшылары жалпыұлттық саяси трибунаны иеленген Қазақ газетінің төңірегіндегі өз топтарын бұрынғыдан да белсендендіре түсті. 1910 жылы Ә.Бөкейханов қазақ тілінде кітап шығаратын баспаның немесе газеттің жоқтығына назар аударды. Қазақ халқын саяси күреске жұмылдыруда маңызды рөл атқарған Қазақ газеті Алашорда үкіметі мен партиясының орталық органы болды. Қазақ газеті қазақ қоғамының саяси күштерін шоғырландырып қана қоймай, қазақ құрылтай съезінің штаб-пәтеріне айналды. Ол талқылауға шығарылған саяси-құқықтық мәселелерді кеңінен насихаттап, халықтың құқықтық сауаттылығын ашты. Ол осы саладағы алғашқы талдаулар мен зерттеулердің орталығы болды [2, 14 б.]. Ә. Бөкейхановтың, М. Дулатовтың, Ж. Сейдалин мен Шәкәрім саяси күрес, Қазақ мемлекетінің жаңа әкімшілік бөлінуінің зиянды салдары, сот процесі, Мемлекеттік Думаға сайлаудың жай-күйі талқыланды. Мұндай мақалалар халықтың құқықтық сауаттылығын ашып қана қоймай, саяси күрестің насихаттық құралы болды.

Философ А.Қасабековтың түсігінше: «XX ғасырдың басындағы қазақ ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті қайраткерлері А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев және басқалары өмірдің обьективті жағдайларын өзгертуді күшпен емес, сананы сол процеске енгізу арқылы өзгерту керек деп уағыздады. Олардың негізгі идеялары-бостандық, тәуелсіздік, отаршылдық езгіден құтылу жолдары және қазақ халқын жалпы адамзаттық құндылыққа жақындастыру болды» Алаш басшылары болыпевиктердің таптық жіктеу саясатына ұлттық тұтастық, бірлік саясатын қарсы қойды. Мәселен, Ә.Бөкейханов: «Біз қарап отырсақ қосақ арасында бос кетеміз. Қазақ жұрты болып бас қамын қылмасақ болатын емес. Есік алдынан дауыл, үй артынан жау келді. Алаштың баласы ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан соң, 200 жылда басыңа бір қиын іс келді. Ақсақал аға, азамат іні, отбасы араздықты, дауды қой, бірік, жұрт қызметіне кіріс! Алаштың басын қорғауға қам қыл» [3, 73 б.].

Кейін Алашорда көшбасшысы Әлихан Бөкейханов былай жазған: «Мен өз Отанымның ішкі істерімен өмір сүремін, тыныс аламын, Мен үшін оның тағдыры барлық игіліктерден асып түседі... егер оның қандай жағдайда екенін білмесем, мен тыныш ұйықтай алмаймын». Алаш қайраткерлері қазақтардың мемлекеттілігін алуына күресті. «Біздің мақсатымыз-халықтың өзіне өз тағдырын шешуге мүмкіндік беру. Автономияға қол жеткізгеннен кейін ғана халық тағдырды өз қолына алады», - деп атап өтті Жанша Досмұхамедов.

«Алаш партиясын құрудағы басты мақсат қазақ халқының тағдыры, аумағы мен мемлекеттілігі бай басқа да дамыған жоғары мәдениетті халықтармен тең дәрежеде тәуелсіз мемлекет құру болды», - деп жазды Әлімхан Ермеков.

Қазақ зиялылары Жапония сияқты Азияның озық елдерімен қатар халықтың даму деңгейін көтеруге ұмтылды. Сондықтан оларды кейіннен жапондық тыңшылық жасады деп айыптап, «жапон агенттері» деп жариялады. 1904 жылы 23 қазанда Санкт-Петербург әскери-медициналық академиясының студенті Халел Досмұхамедов өзінің жерлесі, Гурьев уезінің тумасы, Қазан ветеринарлық институтының студенті Губайдолла Бердиевке былай деп жазды: «...сенен басқа ондаған, тіпті жүздеген қырғыз жоғары білім алып жатыр деп ойласаң, бұл халық та жоғары білім алуға қабілетті деген қорытындыға келеді. еңбек, прогресс, ол, мүмкін, бір күні алады әлемдік үстемдік бір құрметті орын, ол екінші Жапония...».

Алаш қайраткерлері халықтың ұлттық сана-сезімін мемлекеттік деңгейге көтерді. Алаш партиясы сол кездегі қоғамның проблемаларын шешу үшін шаралар кешенін әзірлеген қазақтардың алғашқы саяси ұйымы болды. Алашордашылардың негізгі идеясы халықтың бірлігі болды, бұл ұран бүгінгі күнге дейін өзекті.Сол кездегі төтенше жағдайларда алашордашылар ерекше икемділікті көрсетті, сонымен қатар олар принципті саясаткерлер болды. Алаш қозғалысының негізгі мақсаты мемлекеттік өзін-өзі басқару жүйесін құру, халықтың ұлттық өзін-өзі билеу құқығын қорғау, озық әлемдік тәжірибені пайдалана отырып, қазақ қоғамын жаңғырту болып табылады.

Қазақ халқының үздік білім алған, кең ойлы патриот саңлақтарының пайда болуымен тұңғыш ұлттық Алаш үкіметі құрылып, қазақтың саяси идеясының негізі қаланды. Алаш қозғалысының лидері халықтың өзіндік санасын жоғары көтеріп, ұлттық бостандық идеясын ұсынды, қазақ халқының ұлттық мүддесін қорғау бойынша бірізді бағыт ұстанды. Алаш жетекшілерінің ұлт – азаттық ұрандары сол дәуірдің оқыған талаптары, талантты жастарын баурап алды. Туған халқының халін сезіп, біліп өскен өрелі жас буын өкілдері ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің идеялары қолдап, солармен бірге қимыл жасады. Қозғалысқа қатысты құжаттардан Алаш қайраткерлерінің оларды іске жұмылдырып, қажет жерінде тиісті тапсырмалар беріп отырғандығын байқауға болады. Алаш қозғалысына қатысқан 17-25 жас аралығындағы жастардың ішінен кейін көптеген мемлекет, қоғам қайраткерлері, ақынм – жазушылар, ғалымдар шыққаны белгілі [1, 16 б.].

Алғашқы қозғалысы совет үкіметі тарапынан терістелгенімен, оның идеялары ұлтжанды азаматтардың жүрегі мен санасында өмір сүріп келді. Оның жарқын әрі бүртұтас мысалы – тәуелсіздіктің қарсаңында Алаш идеясының қайтадан жаңа күшпен жаңғырылуы.

Алаш қозғалысының, Алашорда жетекшілерінің аса ірі тарихи еңбегі қазақ жерін сақтап қалумен байланысты. Кеңес үкіметінің басшыларымен келіссөздері, әсіресе Ахмет Байтұрсынұлының осы бағыттағы қажырлы еңбегі кейін, Қазақ автономияның аумағын белгілеуде шешуші маңызға ие болған. Қозғалыс көшбасшысы Ахмет Байтұрсынов: «басқалардан кем болмас үшін біз білімді, бай һәм күшті болуымыз керек. Білімді болуға – оқу керек! Бай болуға - кәсіп керек! Күшті болуға – бірлік керек! Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек!» деген еді. Әлихан Бөкейхановтың жобасы бойынша, қазақтың жерінде өндірілген бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып тоқылып, киілуі керек. Яғни мемлекет толықтай экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізілуі тиіс болған. Алаш алыптарының бірі Міржақып Дулатов « Оян, қазақ» деп жар салса, Алаштың тағы бір қайраткері Халел Досмұхамедов «Өз тілін өзі білмеген ел – ел бола алмайды. Тілінен айрылған жұрт – жойылған жұрт» дейді.

Қорытындылай келе, уақытынан оза туған Алаш қайраткерлерінің идеялық мұрасын терең зерттеп, бүгінгі күннің қажетіне жаратып, олардың ісін жалғастырған абзал. « Алаш» партиясының, Алашорда үкіметінің құрылуы мемлекет үшін қажетті саяси, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық атрибуттарды қалыптастыруды қажет етті. Алаш қайраткерлері бұл салада өнімді еңбек етті. Зиялылардың қазақ ұлтын ұйыстырудағы, оятудағы бірнеше жылдық пәрменді әрекеттерінде қажеттіліктер көрініп жатты. Мемлекеттің іргесін қалау мәселелері жазған еңбектері мен атқарған істерінен айқын аңғаруға болады. Еліміздің болашағы жарқын, келешегі кемелді болуы үшін алға қойған міндеттер аянбай еңбек етуді талап етеді. Болашаққа үлкен сеніммен қадам басу – өткенді саралап, сабақ алудан басталады. Тарих тағылымы – дамуымыздың басты факторларының бірі. Дамуымыздың барысының өзі бізді бабаларымыздың өмірі мен ісіне байыппен үңіліп, олардың жетістіктерін бағалап, жеңілістерінен сабақ алу, даналығын бағамдап, олар ашқан ақиқатты пайымдау қажеттігіне әкеліп тірейді. Еліміздің өткенінен сабақ ала отырып, біз бүгінгі жаңаруларда жаңылыспауға тиіспіз. Еліміз тәуелсіздік алып жариялық самалы ескеннен бері төл тарихимызда да жабық тақырыптарға жол ашылып, бұрынғы тоталитарлық жүйенің кейде айла-шарғысымен, кейде күштеп таңуымен мызғымастай орнығып келген қатаң тарихи әдіснаманың көбесі сөгілді. Қиғаш пікір, оғаш ойлардың бұрыстығы дәлелденіп, бір саусағын ішіне бүккен зымиян саясаттың бет пердесі сыпырылды [4, 12 б.].

Тарихымыз үшін бір ауыз сөз айту қиынға соққан бір дәуір тарихы қайта қаралып, бірте-бірте ақтаңдақтардың да орны толтырылуда. Алаш арыстарының ұлттық мемлекет құруды көздеп, елді бірлікке шақыруы – бүгінгі ең қажетті құндылық. Ол қазіргі тәуелсіз Қазақстанның мемлекетінің саясатымен үндесіп жатыр. Халқының азаттығы мен бақыты жолында жан сала күрескен, сол жолда құрбан болған Алаш ардақтыларының сан салалы асыл идеялары бүгінгі Тәуелсіз Қазақстан жағдайында бірте-бірте жүзеге асуда. Кезінде Алаштың арыстары атанған ұлтымыздың ұлы перзенттерінің халқына жасаған ұшан-теңіз еңбектері, рухани асыл мұралары қазақ өз елінің иесі болып тұрғанда мәңгі жасай бермек. Тарих тағылымына терең бойлаған сайын біз бүгінгі тәуелсіз бейбіт күннің қаншалықты ауырлықпен келгенін түсінеміз.

Шын мәнінде, қазақ зиялыларының көшбасшылары Сталиндік идеология түсіндіргендей, өз халқына қарсы жаман ойланған жоқ, керісінше қарапайым адамдардың жағдайын жеңілдетуге ұмтылды. Міржақып Дулатов өзінің хатында анық айтқан: «Мен өзімнің құлдықта болған, езілген халқыма осы құл жағдайынан құтылуға көмектесуді өзімнің парызым деп санадым... Мен саяси саладағы оқиғаларды уақытында болжай алдым деп ойламаймын, менің қазақ ұлтын дербес, тәуелсіз, бақытты көруге деген ниетім ғана болды» [5, 62 б.].

Бүгінде Алаш басшыларының армандары орындалды. ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларының ұрпағы ұсынған идеялар мен идеалдар, ережелер мен қағидаттар бүгінгі күнге дейін өзінің маңыздылығын сақтап келеді және сұранысқа ие. Өркениет құндылықтарының ішкі және сыртқы қатерлері, дағдарысы жағдайында уақыттың жаңа сын-тегеуріндеріне қарсы тұру, ұлттың мүдделерін қорғау-қазіргі ұрпақтың міндеті. Әр уақыт жаңа міндеттер қойса да, Алаш идеялары өмір сүруді жалғастырады және елдегі түбегейлі өзгерістер кезеңінде өзін қайта еске түсіреді. Олар: теңдік, қоғамдық келісім және бейбітшілік, ұлттың мәдени прогресі, меритократия, мемлекеттік тіл, тек элитаны ғана емес, сонымен бірге қалың бұқараны да мемлекетті басқару істеріне тарту. Алаш көшбасшылары өз дәуірінің озық талаптары, еуропалық либералдық-демократиялық құндылықтар деңгейінде демократиялық, құқықтық, зайырлы, әлеуметтік мемлекеттің қағидаттарын, мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару жүйесі, президенттік, парламентаризм институттары, қоғамды экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғырту идеяларын ұсынды. Өз заманының мәнмәтінінде олар ұлттың сапалы жаңаруына, прогреске ұмтылуға шақырды. Бүгінгі таңда өткен ғасырдың 20-30-шы жж.тарихқа белгілі зиялы қауым ұрпағының абыройы мен батылдығы сұранысқа ие. Қазіргі қоғамға инновациялық идеялар мен дүниетанымдық бағдарлар, түпнұсқа ойлауға және қораптан тыс әрекет етуге қабілетті көшбасшылар қажет.

Қазіргі кезде, тәуелсіздік жағдайында, біз өткен ғасырдағы алғашқы қазақ зиялылары мен қазіргі заман идеяларының арасындағы өзара байланыстың сабақтастығын байқаймыз. Ұлттық серпіліс стратегиясы тәуелсіз Қазақстанның Тұңғыш Президентінің бастамаларында, идеялары мен қызметінде жалғасады және қоғамдық өмірдің, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының барлық салаларын қозғайды. 1990-шы жылдардың басынан бастап Орталық Азия одағын құру идеясын ұсынған Н.Ә.Назарбаев Орталық Азия мемлекеттерінің бірлігі идеясын алғаш рет Мұстафа Шоқай ұсынғанын атап өтті. Ата-бабаларымыздың түркі халықтарының бірлігі туралы идеясы бүгінде 2009 жылы құрылған түркітілдес мемлекеттер Кеңесінің қызметінде көрініс тапқан.

Алаш қайраткерлері Білімді ұлт туралы армандады. Бүгінде бұл идеялар отыз жылға жуық «Болашақ» президенттік бағдарламасын іске асыруда көрініс тауып келеді.

Алаш қайраткерлері туралы неғұрлым ұзақ есте сақтайтын болсақ, әділдікке, аяушылық пен мейірімділікке, әрқайсымыздың айналамызда болып жатқан оқиғалар үшін жеке жауапкершілікті көрсету, өтірікке, арандатушылыққа қарсы тұру, өзімшілдік пен ашкөз баюды, айналадағылардың есебінен азғыруға бой алдырмау қабілеттеріне деген сынақтарда соғұрлым аз сезінетін боламыз.

ХХ ғ. басында туған Алаш идеясы Тәуелсіз Қазақстанның мүддесіне қызмет етуді жалғастыруда. Уақыт өтеді, жаңа ұрпақтар келеді, бірақ келесі онжылдықтар мен жүзжылдықтарда Алаш зиялыларының қоғамдық ойы мен рухани тәжірибесінің лайықты мұрасы Қазақстан халқын тарих толқынында қолдайтын болады.

1. А.Әбілдаев «Алаш» идеясының өзектілігі және XXI ғасырдағы қазақ қоғамында жаңғыртылуы. Ана тілі газеті 2012. 14 – 20 желтоқсан.

2. Ш. Байділдин “Азаттық үшін алысқан Алаш ” Мәдени мұра 2011жыл № 6. 71 – 75б.

3. М. Кенемолдин « Алаш идеясы - бүгінгі Тәуелсіз Қазақстан». Абай 2011.№ 5 – 6.

4. Б. Сайлан «Алаштың алғашқы жастары» Абай 2011. №3. 26 – 29б.

5. Ж. Өміржанова «Қазақ зиялылары» Ұлағат журналы 2012. №1.3 – 8б.

6. Р. Сәулебекова «Ұлт азаттық көтеріліс басшылары және Алаш қозғалысының жетекшілері» Қазақстан тарихы әдістемелік журнал 2011. № 9. 75 – 87б.

7. К. Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: “Ататек”, 1995.