Ұмыт болған салт-дәстүрлер

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Сандық медиадағы драматургия, 1 курс студенттері

Жетекші: PhD, аға оқытушы Әлтаева Н.С.

www.kaznu.kz

Ұмыт болған салт-дәстүрлер

Қазақ халқы салт- дәстүр әдет- ғұрыптарға бай халық. Өмірімізді дүниеге келгеннен бастап, өмірден өткенге дейінгі кезеңдерде жасалатын жоралғылар қамтылған. Сан алуан салт тәстүрлеріміздің өзіндік мағынасы, ырымы бар. Сондықтан оларға аса мұқиятпен қараған жөн. Дегенімен, қазір ұрпақтан ұрпаққа берілу барысында салт- дәстүрлеріміз азаюда. Оның бастылары ғана орындалып, қалғаны ұмыт болуда. Осыған байланысты ұмыт- болған салт дәстүрлерімізді сіздерге ұсынамыз.

Сыралғы дәстүрі

Қазақта аң аулау – үлкен мереке болған. Бірақ аң аулаудың қанша қызығына түскенмен, ерекше белгілері байқалған аңдарды атпаған. Әсіресе, мола басына жақын жерде жүрген жан-жануарларға тиіспеген. Өйткені әр аңның киесінен қорыққан. Ал қанжығаларын майлап, аң аулаудан қайтқан аңшы өзіне «Майлансын» деп айтқан адамға ойланбастан атып алған аңын сыйға тартқан. Аңшының сыйын «сыралғы» деп атаған. Ал қақпанға түскен аңды алу ұрлыққа жатпаған. Бірақ орнына бір зат қалдырып кету керек екен.

Қазақ салт-дәстүрін зерттеушілер ұмыт болған салттардың қолданысқа қайта енуі екіталай дейді. Сондықтан сақталып қалған дәстүрді жоғалтып алмай, оны алдымен мектеп оқушыларына оқытып, бойларына сіңіру қажет. Ал тарих қойнауында қалған ескірген дәстүрлердің негізін сақтай отырып, заманауи үлгіге орай ұстанса, тез қолдау табады дейді зерттеушілер

 Мойнына бұршақ салу. Қазақтың ертеден келе жатқан ғұрпы, ырымы. Ертеде баласы жоқ адамдар немесе балаға зар болып жүрген адамдар мойнына көгеннің бұршағын салып Алла Тағаладан перзент сұрап жалбарынған, жылаған. Мойынға бұршақты бала тілегенде ғана салады.

Бұл естен шығып кеткен салт дәстүрдің бірі,себебі қазіргі кезде медицина дамып кеткен, бала көтере алмаса жасанда жолдар арқылы бала туады.

 Сүт ақы

Қыз ұзату тойы мерзімін қалыңдық құдаларымен келісе отырып белгілейді. Бұл тойға күйеу бас құда бастаған құдалар тобымен және өнерлі күйеу жолдастарымен келеді. Мұнда құдалық кәделері өте көп. Соның ішіндегі жолы бөлек, қымбат кәделердің үлкені "сүт ақы" деп аталады.

Сүт ақы – күйеу жігіт тарапынан қалыңдықтың анасына берілетін бір түйе немесе бір ат.

Сәлем салу

21 ғасырда қоғамдағы құндылықтар мен дәстүрлер өзгеріп отырады және олардың көпшілігі қазіргі ұрпақ үшін ескірген немесе маңызды емес болуы мүмкін. Мүмкін, кейбір адамдар "Сәлем салу" дәстүрі ескірген немесе жыныстардың теңдігі мен жеке тұлғаны құрметтеу туралы заманауи түсініктерге сәйкес келмейді деп санайды. Сонымен қатар, қазіргі әлемде мұндай дәстүрлерді ұстанбай-ақ өзін-өзі көрсету және басқаларды құрметтеу үшін көбірек мүмкіндіктер болуы мүмкін.

Аушадияр

Кезінде отау құрып, үйленген екі жұпқа айтылатын ән, жыр болған.

Беретін өзіндік тәрбиесі бар, әр сөзін астарлай ой тастайтын бұл дәстүрдің бізге жетпей жоғалып кетуі өкінішті. Бұл дәстүр туралы шетелдегі отандастарымыздың арқасында танып отырмыз. Дегенмен қазақ дәстүрлерін қайта жандандыру, зерттеу, сақтау әліде кеш емес.

Аушадияр бір болар, 

Жаманның көңілі кір болар.

Ата-анасын сыйлаған,

Ақ шалмалы би болар.

Аушадияр екі дер,

Ержеткеннің еркі дер,

Омырауы толған он түйме,

Қыз баланың көркі дер.

Аушадияр төрт болар,

Қыздың қойны өрт болар.

Екі жақсы қосылса,

Өле өлгенше серт болар.

Сыйыт. Қайғылы хабарды көтерген шаңырақта болатын дәстүр. Қайтыс болған адамның денесін жууға жәрдемдескен немесе халық тілімен айтқанда “өлікке түскен” адамдарға ақ ниетпен, ырымдап марқұмның киімдер үлестіретін болған. Бас жағына түскенге бас киімі, ортасына түскендерге шапаны, аяғына түскендерге етік, киілмеген және басқа киімдерін барлығына тарататын болған. Жаны қайтқан кісінің киімі берілмей, үй-іші қараулық жасаса, марқұмның тәні о дүниеде жабына алмай қиналады деген наным бар 

Үме. Қазақстанның кей жерлерінде, көбіне маусымдық шөп шабу кезінде үмеге шақыру дәстүрі болған. Көмекке келгендерге берілетін ас «үме» деп аталған. Үмеге жақын туысқандар да мал беріп, қымызын әкеліп, тағы басқа көмек көрсеткен. Үме кезінде ұйымдастырушылар тарапынан шөп шабындығына үй тігіледі де, ас әзірленеді. Ас ішіліп, желінгеннен кейін аяқ жағы той-думанға ұласқан. Кейде үлкен үмелерде жігіттер күреске түсіп, қара жарыстар ұйымдастырылған.Ата-бабамыздан «Үмеге келген үндемей қалмайды» деген тамаша нақыл қалған.Үлкен, ауыр, көлемді жұмыстарды ауыл, ру адамдары «бір жеңнен қол шығарып» бас қосып, көпшілік болып, бірігіп атқарады. Соның бірі — үме. Әсіресе, қысқы мал азығы үшін жемшөп дайындағанда мал иесі жігіттерді үмеге шақырады. Қарулы азаматтар бел орақтарын шыңдап, қайрап іске кіріседі. 20-30 жігіт қатарласа тұрып орақ тартады. Бір күн ішінде бірнеше тонна шөп шабылып, әрі жиналып алынады. Үмеге ет асаймыз деген бала-шағалар да, көңіл көтеретін әнші, күйші, жыршылар да келіп, өнер көрсетіп, жүрт бір серпіліп қалады. Үме — ұжымдасқан еңбек тойы. Мұндай істен ауыл азаматтары ешқашан шет қалмайды.

 Әмеңгерлік

Қайтыс болған күйеуінің ағасы жесірін әйел етіп алуымен сипатталатын левираттың әдет-ғұрпы ежелгі уақытта айтарлықтай маңызға ие болды. Алайда, қазіргі қоғамда бұл әдет өзектілігін жоғалтады. 

Әмеңгерлік әдет-ғұрпы туыстық қатынастардың бір түрі ретінде ежелгі мәдениеттер қоғамының құрылымында маңызды рөл атқарды. Алайда, қазіргі қоғамда бұл әдет сирек болды және оның мағыналары айтарлықтай өзектілігін жоғалтты. Бұл мақалада біз қазіргі қоғамдағы әмеңгерлік маңыздылығын жоғалту себептерін қарастырамыз және талдаймыз.

Әмеңгерлік -ежелгі қоғамдарда терең тамырларға ие болды, мұнда тұқым мен ұрпақтың жалғасы өте маңызды болды. Бұл әдет күйеуі қайтыс болғаннан кейін жесір әйел мен оның балаларын қорғауды және қамтамасыз етуді қамтамасыз етті. Әр түрлі мәдениеттерде оның әртүрлі формалары мен ережелері болған, бірақ оның мәні өзгеріссіз қалды.

Қазіргі қоғамда левираттың әдет-ғұрпы бірнеше себептерге байланысты өзектілігін жоғалтты. Біріншіден, қоғамның құндылықтары мен құрылымының өзгеруі отбасылық қатынастарды қалыптастырудағы туыстық рөлдің төмендеуіне әкелді. Екіншіден, құқықтық және әлеуметтік өзгерістер әйелдердің құқықтарын нығайтты және жесірлер мен олардың балаларын қолдаудың балама тетіктерін орнатты. Сондай-ақ, жесірлердің қайтыс болған күйеуінің туыстарына байланбай өмір сүруін қамтамасыз ету үшін кең мүмкіндіктер бар.

Маңыздылығын жоғалту себептері:

Әмеңгерлік өз маңыздылығын жоғалтудың негізгі себептерінің бірі-әлеуметтік-мәдени контексттің өзгеруі. Қазіргі қоғам индивидуализм мен өзін-өзі анықтауға ұмтылады, бұл туыстық қатынастардың дәстүрлі түрлеріне аз қажеттілік тудырады. Сонымен қатар, әйелдердің құқықтарын нығайту және жесірлер мен олардың балаларын қолдаудың әлеуметтік бағдарламаларын кеңінен қолдану  оның қажетсіз және маңызды емес етеді.

Қорытындылай келе ежелгі қоғамдарда маңызды болғанымен, қазіргі әлемде өзектілігін жоғалтты. Құндылықтардың өзгеруі, құқықтық және әлеуметтік өзгерістер, сондай-ақ әлеуметтік-мәдени контексттің өзгеруі бұл әдет-ғұрыптың сирек кездесуіне және қазіргі қоғамда.

 Бәсіре - бұл қазақтың бұырннан келе жатқан ғұрыптарының бірі.Дана халқымыз жас отбасы да немесе отбасында ұл бала дүниеге келсе, сол күндері туған құлынды немесе ботаны бәсіресі деп атау салты.Қазақ халқының ұғымы бойынша, дүниеге келген баланың болашағы осы өзіне атаған бәсіремен тығыз байланысты. Оны «бәсіре тай» дейді. Бала оны ерекше күтімге алады, бағады, үйретеді. Және сол арқылы мал бағуға, еңбекке үйренеді. «Бәсіре» атау баланың көңілін өсіреді, өмірге бейімделе бастайды. Өз қатарына «бәсіре тайым бар» деп мақтанып жүреді. Мұның бәрі баланың көңілін өсіріп, ынталандырып тәрбиелеудің бір жолы. Сондықтан оны мінбейді, сатпайды. Бәсіре мейлінше  жүйрік,жорға және  біреу болғаны дұрыс. Бәсірені баламен бірге қадағалайды, бұла қып өсіреді. Есейе келе бәсіресі бар баланың да малға деген ықыласы пейілі түзу болады.

Өңір салу, отау көріктеу - Отқа шақырумен бірге болып жататын кәденің бірі.

«​"Мұнда ылғи бәйбішелер келеді. Ниеттері - келінге шашу шашып, құтты болсын айту. Шашудың сыртында өңір әкеледі. Өңір - киім, бұйым деп ең құрығанда терме бау немесе жас төсекті басқалар басынбасын деп бүркіт тұяғы, үкі, сырмақ, ожау, қазан, бақыр, қасық, саба, арқан-жіп әкеліп, отауды көріктеп өз қолдарымен тағады. Бұлардың бәрі отау үйге қажетті, өңін ашатын нәрселер. Келін түскен үй өңір сала келген әйелдерді, отау иесі ақсарыбас қойын сойып, асты-үстіне тұсып күтеді, дән риза етіп қайтарады, келіннің қоржынындағы аспен бірге келген бұлдардан алады" (А. Жүнісұлы).​»

Өңір салу - жас шаңыраққа құрмет және жәрдем десе де болады. Мұны соңғы кездерде үлкен адамдарыдң өзі естен шығарып алды.

 Ерулік. «Көрші ақысы – тәңір ақысы» деген сөз бар.  Ерулік бермесе,  дән қысырайды, босаға сөгіледі, жер жериді деп ырымдайды ЕРУЛІК 

дәстүрлі ортада жаңадан көшіп келгендерге берілетін қонақасы. Асты, әдетте, көшіп қоныстанғандарға апарады. Ерулік беру жаңадан келген көршілерді бөтенсіретпей сыйлап, өз ортасына тартудың белгici. Кейде ерулікке шақырғанға дейін-ақ жаңадан көшіп келген үйдің отын-суы болмайтынын ескере отырып, алғаш келген күні сабамен қымыз, ет алып келеді. Сондай-ақ үйін тігіп, жиналып, әбден орналасып болған соң ерулікке шақырады. Ерулікке шақырып қана қоймай, олар ортаға әбден үйреніп кеткенше отын-суына дейін көмектеседі.     Ерулік апару салты қазақ ұғымында дәмдес, сыйлас болуға бағытталған, көршілік қарым-қатынасты реттеуге негізделген сыйластық көрінісі болып табылады. Бұл жосында дәмнің танысып-білісуге, араласуға жанама түрде қызмет етіп отырғанын аңғаруға болады. Қазақ ерулік берілмесе  «Дән қысырайды, босаға сөгіледі, жер жериді»  деп ырымдаған. Ерулік берген үйге риза болған жаңа көрші  «Тәңір жарылқасын»  айтып, ықылас-тілегін білдіреді.                                                                     

 Қазақтың жалпы ауыл тұсынан өтіп бар жатқан жүргіншілерге танысын-танымасын дәм алып шығатын жомарттығы, мәрттігінің бір айғағы – қазақ даласын отарлауға келген Ресейлік басқыншыларға, яғни ауыл тұсынан өтіп бара жатқан орыс әскерлері жасағының генералы Николай Павлович Ломакинге (1830-1902) ауыл ақсақалдары айран алып шыққаны туралы тарихи мәлімет сақталған.

Асар — қазақы ортада ауқымды да күрделі жұмыстарды ауылдас-руластарының - жетіаталық экзогамиялық ру-қауымның негізгі құрамдас бөлігі біраталардың бірлесе атқару харекетінің атауы. Мысалы, егіншілік дамыған өлкелерде арық, кәріз қазу, тазалау секілді суландыру жүйесіндегі жұмыстарды, сондай-ақ, үй тұрғызу, қора-қопсы салу сияқты құрылыс жұмыстарын асар жасау арқылы атқарған. Қазақ ауылында бір отбасының қолынан келмейтін күрделі, көлемді жұмыстарды атқару үшін бірнеше ауылдың адамдары асарға шақырылады. Асарға шақырылғандар еңбегі үшін төлемақы талап етпейді, асарға шақырушы адам оларға жақсы ас әзірлеп, дастарқан жаяды

Бұл дәстүрдің ерекшелігі сол, адамдар бірлесіп үй салып, басқа да игі мақсатта бір-біріне көмектесу арқылы ынтымақ пен бірлігін жарастырады. Мұндай дәстүрді ауыл адамдары кәдеге жаратып, оны тек жұмысты бітіру тұрғысынан ғана емес, туған-туыс, дос-жаранмен бір уақыт кездесу, сырласу мақсатында қолданған. Тіршілік қамымен жүріп бастары қосыла бермейтін ағайын асарда кезігіп мәре-сәре боп қалады. Екіншіден, не үй, не әлдебір іргелі шаруа бастаған туыстың да жұмысы бітіп, жеңілдей түседі. Әлбетте, асарға келген адам ақша алмайды. Оларға арнап үй иесі бір қойын сойып, қазан асып, дастархан жаяды. Қазақтың "көп түкірсе – көл" деген аталы сөзі де осы асармен байланысты. 

Шыны керек, қазір асарлатқан ағайынды көп кездестіре бермейміз. Оның себебі де алуан түрлі. Заман өзгерді. Уақыт талабы басқаша өрілді. Қайда барсақ та уақытын жеткізе алмай, мұрнынан шаншылып жүрген азаматтарды көп көреміз. Өзгенің асарына бармақ түгілі, өзінің жұмысын бітіре алмай әуре болып жүр. Үй құрылысын бастағандар да көпшілікті асарға шақырғанша, ақысын төлеп жауапты маманға тапсыра салғанды жөн көреді.

Деңгене ( дәстүр). Яғни соңғы жылдарда ұмытылып бара жатқан дәстүрдің бірі. Жалпы бұл дәстүр бойынша екі немесе үш жігіт басын қосып ауқатты үйге «деңгене» жеуге келдік дейді. Оның шарты мынадай: үй иесі бір семіз қойды сояды да әлгі екі не үш жігіттің алдына қояды. Олар бір қойдың етін сорпасымен ішіп, жеп кетуі керек. Егер олар қойды жеп кетсе, қойдың құны сұраусыз, егер етті тауыса алмаса, олар үй иесіне екі қой төлеуге тиіс. Кей жерлерде мұны «сірне» деп те атайды. Тағы бір қызығы ел арасында бұрын бір қойды бір өзі жеп кететін мешкейлер көп болған.Қазақстанның оңтүстік жағында «деңгенені» қолданылуы басқаша. Бұл жақта 4-5 үй бірігіп бір малды ортақтасып сойып алады. Ол біткен соң тағы бір малды ортақтасып сояды. Сөйтіп кезектесе береді. Бұл негізінен қыста күн жылы болғандықтан соғым еті көп сақтауға келмейтіндіктен болар.

Қорғолтай. Қазақстан түрлі дәстүрлерге бай, олардың көпшілігі ғасырлар бойы еніп келген, кейде ұмытылып немесе қазіргі заманның ықпалымен артта қалуы мүмкін. Осындай ұмытылған дәстүрлердің бірі - "қорғолтай". Бұл қонақтарды мерекелік дастарханға шақыруда көрінетін қазақтың дәстүрлі салттық қонақжайлылығы."Қорғолтайдың" бір бөлігі ретінде үй иелері қонақтарды мерекелік кешкі ас немесе түскі аспен бөлісу үшін жиі кенеттен шақырады. Бұл әдет-ғұрып қазақ халқының қонақжайлылығы мен достық рухын білдіреді. Қонақтар өз кезегінде шақыруға ризашылық білдіру үшін үй иелеріне сыйлықтар әкеледі деп күтілуде.Қазіргі кездің салты осы дәстүрлердің кейбірінің артта қалуына әкелуі мүмкін болса да, Қазақстандағы көптеген адамдар қорғолтайды өз мәдениетінің маңызды бөлігі ретінде бағалайды және оны сақтап, болашақ ұрпаққа беруге тырысады

Сонымен, жаза кеткен әрбір салт- дәстүріміздің өзіндік ерекшеліктері мен мағынасы бар екенін білдік. Барлық әдет- ғұрыптарымызды ұмытпай, атадан балаға мұра етіп қалдыру парызымыз деп білеміз.