Материалдар / Ыбырай Алтынсарин
2023-2024 оқу жылына арналған

қысқа мерзімді сабақ жоспарларын

жүктеп алғыңыз келеді ма?
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен 2022-2023 оқу жылына арналған 472-бұйрыққа сай жасалған

Ыбырай Алтынсарин

Материал туралы қысқаша түсінік
Ыбырай Алтынсарин - ұлағатты ұстаз.
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ
17 Мамыр 2020
169
0 рет жүктелген
Бүгін алсаңыз 25% жеңілдік
беріледі
770 тг 578 тг
Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
logo

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Ұлы ағартушы
Ыбырай Алтынсарин
(1841—1889)

Ыбырай Алтынсарин (шын аты —
Ибраһим, 1841—1889) — қазақтың аса
кӛрнекті ағартушы-педагогы, жазушы,
этнограф, фольклоршы.
Туып-ӛскен жері — Қостанай облысының
Қостанай ауданы, Арқарағай ауылы. Осы
ӛңірде, Тобыл ӛзенінің жағасынан
топырақ бұйырған.

Ыбырай Алтынсариннің шежересі
Балғожа би Балғожа Жаңбыршыұлы (туған жылы белгісіз - 1860) - би.
Ыбырай Алтынсариннің атасы. Орта жүздің Қыпшақ тайпасының Ұзын руынан
шыққан. Қазіргі Қостанай облысының Қостанай ауданында дүниеге келген. 1824
жылы хандық жойылып, Орынбор генерал-губернаторлығы үш аға сұлтандыққа
бӛлініп, әр сұлтандық дистанцияларға, дистанциялар бӛлімшелерге бӛлінген
кезде Балғожа би Жаңбыршыұлы Ұзынқыпшақ бӛлімшесін басқарған. Балғожа
Жаңбыршыұлы 1839 жылы хорунжий, 1848 жылы жүзбасы «сотник», 1850 жылы
старшина әскери лауазымын алған.
Ресей ӛкіметі тарапынан «Ынталылығы үшін» («За усердие») деген алтын
медальмен марапатталған. Сонымен бірге патша ӛкіметі оған аты жазылған екі
тапанша мен қосауызды мылтықты сыйға тартқан. Балғожа Жаңбыршыұлы жүзбасы, Қыпшақ руының ұзын тармағын басқарған. Торғай, Тобыл және Әйет
ӛзендері аралығында кӛшіп-қонған Орынбор шекара комиссиясының пікірінше
ол «адамдарды басқару жағынан да, жалпы орда істері жӛнінен де, ӛз
руластары алдында ӛте беделді болған. Ол би ретінде Шығыс ордада ғана емес,
ӛзге ордаларда да істі қарауға шебер, білгір адам саналған».

Ыбырай 1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан
мектебіне оқуға түседі. 1857 жылы ол Орынбор шекара комиссиясы жанындағы
мектепті алтын медальмен бітірді. Ыбырай орыс, араб, татар және парсы
тілдерінде еркін сӛйлей білді. Дүние жүзі әдебиетінің классиктері
В.Шекспирдің,
И.Гетенің,
Д.Байронның,
А.Пушкиннің,
Н.Гогольдің,
М.Лермонтовтың, Ғ.Низамидің, А.Фирдоусидің, Ә.Науаидың шығармаларын зор
зейін
қойып
оқыды.
Ы.Алтынсариннің
педагогикалық
кӛзқарасының
қалыптасуына орыс педагогы К.Ушинскийдің және чех ойшылы Я.Коменскийдің
еңбектерімен таныс болуы игілікті әсерін тигізді. Ы.Алтынсарин орыстың
кӛрнекті
демократтары
Н.Г.Чернышевскийдің,
Н.А.Добролюбовтың,
А.И.Герценнің және басқалардың шығармаларымен де таныс болды.
Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара комиссиясында әскери старшина болып
қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының хатшысы болады
(1857—1859). Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады.

Ұстаздық-ағартушылық қызметі
Ыбырай тікелей ӛзінің араласуымен халықтан жинаған қаржыға мектеп
үйін және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің жаңа
ғимаратын салтанатты түрде ашады.
Ұстаздық-ағартушылық қызметке қоса Ыбырайға басқа да жұмыстарды
атқару жүктеледі. Орынбор генерал-губернаторының тікелей тапсыруы
бойынша Торғайда тӛрт рет уездік судья болып (1868—1874), Торғай
уездік бастығының аға жәрдемшісі (1876—1879) қызметін атқарады.

Торғайда ашқан ең
алғашқы мектеп

Қостанайда ашқан
орыс-қазақ мектебі

Ыбырай инспекторлық қызметке кіріскен соң оқу-ағарту жұмыстарын
одан әрі жандандырып, Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде бірбірден екі кластық орыс-қазақ мектептерін ашады, оларды қажетті
кітаптармен жасақтайды. Әсіресе, елді кӛшпелі ӛмір салтын ескеріп,
Ресейдің халық ағарту жүйесіне жаңа үлгілі білім беру тәсілін ұсыныс
етеді.

2 класстық орыс-қырғыз
училищесі

1888 жылы 10 сәуірде Орскіде бастауыш мектептер үшін қазақ жатарынан
оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі ашылады. Ыбырай мұнан әрі
қазақ жастары арасынан экономика, ауыл шаруашылығы, қол ӛнер
кәсіпшілігі салаларына қажетті мамандар даярлайтын училищелер ашуға
кӛп күш жұмсайды. Тіптен, Қостанайдан ашылатын ауыл-шаруашылық
училищесіне
ӛзінің
иелігіндегі
жерін
беретіні
туралы
ӛсиет
қалдырады. Ыбырайдың қазақ қыздары үшін Торғайда, Қостанайда,
Қарабұтақта, Ақтӛбеде мектеп-интернат аштыруының тарихи мән-маңызы
зор болды.
Ыбырай орыс-қазақ мектептері үшін арнаулы оқу құралдарын шығару қажет
деп санады. Оқыту әдістерін жаңа бағытта, ана тіліне үйретуде
К.Д.Ушинскийдің ойларына жүгінді. Қазақ балаларының таным-түсінігіне
лайықты оқу құралын құрды, оқуға деген баланың ынтасы мен
қызығушылығын арттыруды кӛздеді, оқуды ана тілінде жүргізді. Мектеп
оқуында, әсіресе әдістемелік құралдар жазды. Ол орыс-қазақ училищесінде
Ушинскийдің «Балалар дүниесін», Л.Н.Толстойдың «Әліппе және оқу
құралын», Д.И.Тихомировтың «Грамматиканың қарапайым курсын» оқу
құралы ретінде ұсынды.

Ыбырай – жаңа дәуірдегі қазақ әдебиетінің қалыптасуына қомақты үлес
қосқан.
Ол қазақ жастарын ең алдымен оқу, ӛнер-білім, техниканы игеруге
шақырады («Оқысаңыз, балалар, Шамнан шырақ жағылар. Тілегенің
алдыңнан, Іздемей-ақ табылар»).
Автор оқу-білімнің тек ізденіс, еңбекпен табылатынына мән берді.
Ыбырай
Ушинский,
Л.Н.Толстой,
И.А.Крылов,
И.Паульсон
шығармаларын қазақ тіліне тәржімалап, қазақ әдебиетінде кӛркем
аударма жанрын қалыптастырды.
Ыбырай оқу-ағарту жұмыстарына ӛз заманының ең озық әдістемелерін
қолдана отырып, білімнің балаларға ана тілінде берілуіне айрықша мән
береді. «Қазақ хрестоматиясы» атты оқулық, «қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы» атты дидактикалық оқу құралын жазды.

Ыбырайдың пікірінше, мектептерге арналып жазылатын оқу кітаптары ӛзінің
идеялық мазмұны және нақты материалдары жағынан ана тілінің және халық
даналығының бай қазынасына негізделуге тиіс болды. 1879 ж. оның «Қазақ
хрестоматиясы» атты оқулығы және дидактик. оқу мәселесі жӛнінде «Қазақтарға
орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» жарық кӛрді. Бұл екі кітап та қазақ
балаларын кириллица негізінде оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары болды.
Ы.Алтынсариннің қаламынан туған аудармалар, ӛлеңдер, әңгімелер, мысалдар,
этнографиялық очерктер мен ертегілер оқырман жүрегіне жол тапты. Оның
шығармаларының тақырыбы да әр алуан. Ы.Алтынсаринді қазақ балалар
әдебиетінің негізін қалаушы деп айтуға болады.

Ыбырай Алтынсарин тамаша ақын да еді. Оның «Азған елдің билері»,
«Әй, достарым!», «Әй, жігіттер!», «Ана» атты ӛлеңдерінің
адамгершілік-ғибраттық сипаты басым. Ақынның бұл ӛлеңдерінен
қазақ жастарының талай ұрпағы үлгі-ӛнеге алып, тәрбие кӛрді. «Кел,
балалар, оқылық!» деген ӛлеңінің:
«Бір Құдайға сиынып,
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ыкыласпен тоқылық!
Оқысаңыз, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар...» —
жас ұрпақты тәрбиелеуде маңызы ӛте зор.

1868 жылы Ы.Алтынсарин Торғай уездік басқармасына іс жүргізуші
ретінде қызметке орналасты. Содан соң уезд бастығының аға кӛмекшісі
және уақытша уездік судья міндеттерін қатар атқарды. Қызмет
бабымен қазақ ауылдарында жиі болып тұрды. Ӛз халқының аса қажетті
мүдделері неде екенін жақсы білді. Болыс басқарушылары мен ауыл
старшындарының сайлауына қатысып жүрді. Ол сайлау кезінде
дауысты сатып алудың, парақорлық пен қиянат жасаушылықтың орын
алуына жол бермеуге тырысты. Бұған риза болмаған байлар оның
үстінен облыстық басқармаға, әскери губернаторға және одан әрі Ішкі
істер министрлігіне шағым жасады. Оны 1868 жылғы «Уақытша
ережеде» белгіленген сайлау тәртібін бұзды деп айыптады.

Ы.Алтынсарин қарапайым халықтың қамын ойлады. Ол ӛзінің парасатты
мінез-құлқы және барынша адалдығы, халық алдындағы атағы мен
беделінің аркасында ақталып шықты. Ол ӛзінің халық алдында
сӛйлеген сӛздерінде патша үкіметінің отаршыл аграрлық саясатын
ашық сынады. Патша үкіметі шенеуніктерінің озбырлық іс-әрекеттерін,
олардың жергілікті қолшоқпарларын айыптады. Мәселен, ол 1864
жылғы хатында былай деп жазды: «Қызмет бабы бойынша мен
байлармен жиі қақтығысып қаламын. Маған жамандық ойлайтындар
лауазымды адамдар арасында да бар. Олар қорғансыз кедейлерді
арсыздықпен талап-тонауда...»

Ы.Алтынсаринге қатысты сөздерді талдау








«Ыбырай Алтынсарин –қазақ арасынан шыққан тұңғыш кемеңгер адам еді,
ол ӛзінің қараңғы, кӛшпелі халқының ішіне еуропалық мәдениеттің жарық
сәулесін таратты».
«Оренбурский листок» газетінен
«Қазақ халқы қарапайым, ӛнері жоқ халық, бірақ біз қарапайымдылықтың
ӛзінен де кӛп жақсылық табамыз».
Ы.Алтынсарин
«Халық мектептері үшін ең керектісі – оқытушы. Тамаша педагогика
құралдары да, ең жақсы үкімет бұйрықтары да, инспектор бақылауы да
оқытушыға тең келе алмайды».
Ы.Алтынсарин
Қазақтарға – осы дарынды, ақыл-есі мол халыққа кешікпей рухани және
қоғамдық даму жолына түсетін дұрыс бағыт беру қалай дегенмен де қажет
болып отыр».
Ы.Алтынсариннің (губернаторға жолдаған баяндамасынан)

Ыбырай Алтынсариннің ұлағатты сөздері:
• Мен үшін жақсы мұғалім бәрінен де артық,ӛйткені мұғалім-мектептің
жүрегі.
• Қазақтың тілі соншалықты мол. Ләкин қазақтың тіліменен қандай кітап
болса да жазуға болады. Қазақ тілі мұншалықты жатық әм анық болар
еді, егер де біздің қазақтар аңғарып, бӛтен тіл араластырмастан ілгері
бастырып сӛйлесе.
• Аз жұмысты қиынсынсаң — кӛп жұмысқа тап боласың. Азға қанағат
қылмасаң — кӛптен құр қаласың.
• Қашанда бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуелі ақылыңызды, одан соң
қолыңызды жұмылдырыңыз, егер де ақылыңыз дұрыстаса, кӛзіңіз
кӛріп, жӛнін тауып мақұл кӛрсе, тіліңіз бен қолыңызға ерік беріңіз.

Ыбырай Алтынсариннің ұлағатты сөздері:










Еңбек пен табылған тамақ тәтті әрі сіңімді болады.
Алдыңа келсе, әділдігіңді аяма.
Байлық — қанағат пен еңбекте.
Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды
кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған ӛзін кінәлауға
тиіс.
Оқыту процесінде қалай болса солай оқытпай - ғылым, білім беру
жүйесі сақталу керек.
Педагогикалық жұмыстағы шешуші нәрсе - ең жақсы оқыту әдістерін
таба білуде.
Мектеп қабілетсіздік пен жалқаулықтың ұясына айналмауы тиіс.
Ӛнер, білім - бәрі де оқуменен табылған.

Кітапхана қорындағы Ы.Алтынсарин
туралы жазылған жазбалар:

Назарларыңызға рахмет!
Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!
Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды
Ресми байқаулар тізімі
Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!