ЗИЯТ БҰЗЫЛЫСТАРЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ТҰРМЫСТЫҚ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ ТАБЫСТЫ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ

ЗИЯТ БҰЗЫЛЫСТАРЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ТҰРМЫСТЫҚ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ

ТАБЫСТЫ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ

Ә.Н. ТАЙБЕК

Педагогика және психология жоғары мектебі,

«Дефектоллогия» мамандығының 1-курс магистранты

Қазақ Ұлттық қыздар педагогикалық университеті

АНДАТПА. Бұл мақалада зият бұзылыстары бар балалардың әлеуметтік – тұрмыстық дағдыларды игеру сипаты мен оларды қалыптастыру бойынша мәліметтер қарастырылған. Зият зақымдануы бар балалардың аталмыш дағыдыны игеруінің маңыздылығы түсіндіріледі. Бірнеше авторлардың әдістерінен мысалдар қарастырылып, әлеуметтік – тұрмыстық дағдыларды зерттеуге талпыныс жасалады.

ТҮЙІН СӨЗДЕР: зият зақымдануы бар балалар, әлеуметтік – тұрмыстық дағдылар, педагогикалық – психологиялық әдістер.

АННОТАЦИЯ. В данной статье рассмотрены данные по характеру приобретения социально – бытовых навыков детьми с нарушениями интеллекта и их формированию. Объясняется важность усвоения данного навыка детьми с интеллектуальными нарушениями. Рассматриваются примеры из методик нескольких авторов, предпринимаются попытки изучения социально-бытовых навыков.

КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: интеллектуальное нарушение, социально-бытовые навыки, педагогико-психологические методы.

ANNOTATION. This article examines data on the nature of the acquisition of social and household skills by children with intellectual disabilities and their formation. The importance of learning this skill by children with intellectual disabilities is explained. Examples from the methods of several authors are considered, and attempts are made to study social and everyday skills.

KEYWORDS: intellectual disability, social and everyday skills, pedagogical and psychological methods.

Зият бұзылыстары бар балаларда әлеуметтік – тұрмыстық дағдыларды қалыптастыру және дамыту-бұл қалыпты интеллектуалды дамуы қалыпты балалармен салыстырғанда айтарлықтай ерекшеленетін өте күрделі процесс.

Әлеуметтік-тұрмыстық дағдылар – бұл қоғамның әртүрлі жағдайларда адамға міндетті болып табылатын нақты дағдылардың жиынтығы.

Баланың қоршаған ортамен практикалық өзара әрекеттесу қажеттілігіне байланысты әлеуметтік бейімделуге ерекше назар аударылады. Әлеуметтік бейімделуді біз тұрмыспен өзара байланыста қарастырамыз. Тұрмыстық еңбек - адам қызметінің қарапайым түрлерінің бірі. Бала өмірінің алғашқы күндерінен бастап күнделікті және барлық жерде онымен кездеседі. Өмірде сіз өз бетіңізше (немесе ең аз көмекпен) тамақ ішіп, ыдыс жуып, киініп, бөлмені тазалай білуіңіз керек. Әлеуметтік бейімделу шараларын дұрыс ұйымдастыру және өткізу арқылы балалардағы бұзушылықтарды жеңу үшін қолайлы мүмкіндіктер пайда болады.

Әлеуметтік – тұрмыстық дағдыларға мыналар жатады: өзіне-өзі қызмет көрсету, мәдени-гигиеналық дағдылар және тұрмыстық дағдылар: киіну, тазалау және басқалар [1, 56 б.].

Зият бұзылысы бар балаларда әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды қалыптастыру және дамыту олардың психикалық процестерімен, моториканың дамуымен және қозғалыс белсенділігімен тікелей байланысты.

Әртүрлі авторлардың ақыл-ой кемістігі ұғымын анықтауға деген көзқарастарын зерттей отырып, ақыл-ой кемістігі деп тұқым қуалайтын немесе сол факторлардан туындаған мидың органикалық зақымдануынан алынған танымдық белсенділіктің тұрақты бұзылуын түсіну керек деген қорытындыға келуге болады.

Дефектология және арнайы педагогика, сондай-ақ денсаулық сақтау ұйымдарының тәжірибесінде зият бұзылысының төрт дәрежесі бар: жеңіл, орташа, ауыр, терең. Ақыл-ой кемістігін анықтауға сүйене отырып, оның негізгі белгілері танымдық белсенділіктің бұзылуының тұрақтылығы, психикалық процестердің бұзылуының қайтымсыздығы және олардың қайта қалпына келмеуі болып саналады.

Зият зақымдануы бар балалармен арнайы түзету-тәрбие жұмысы, әлеуметтік – тұрмыстық дағдыларды дамыту-олардың белгілі бір әлеуметтік функцияларды орындауға қабілетті болуының кепілі. Сондықтан әлеуметтік дағдыларды дамыту қоршаған ортадағы балаларды әлеуметтік оңалтумен тікелей байланысты.

Арнайы педагогиканың теориясы мен психологиялық-педагогикалық практикада зият зақымдануы бар балалардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларын дамытуды зерттеудің әмбебап әдістері жоқ. Мұндай балалардағы олардың даму дәрежесін анықтау критерийлері өте әркелкі және баланың жасына ғана емес, аурудың сипатына да байланысты сипатқа ие болады.

Зият бұзылысы бар балалардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдылары жалпы психикалық дамымау немесе деменциямен байланысты танымдық іс-әрекеттің жеткіліксіздігіне байланысты айтарлықтай қиын. Қалыпты дамып келе жатқан оқушылар ата-аналарының немесе отбасының басқа мүшелерінің мінез-құлқын бақылап, оларға еліктеп, сынақтар мен қателіктер арқылы әлеуметтік дағдыларды игереді. Зият бұзылысы бар балалар еліктей алмайды және өзін-өзі күту дағдыларын өздігінен игере алмайды. Зияткерлік бұзушылықтары бар балалардың әлеуметтік даму мәселелері түзету мектептерінің оқу-тәрбие процесіне әлеуметтік-тұрмыстық бағдар бойынша сабақтарды енгізу қажеттігін анықтады.

Балаларды толыққанды әлеуметтік-тұрмыстық даярлау тек мақсатты оқыту мен тәрбиелеу жағдайында жүзеге асырылады. Балалардың әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлау түзету курсын сәтті меңгеруі үшін оны мүмкіндігінше көрнекі ету керек. Суреттерді, схемаларды, ойыншықтарды, заттарды пайдалану; экскурсия барысында қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді кеңейту; өмірлік жағдайларды модельдеу және рөлдік ойындар процесінде осы жағдайлардағы адамдардың іс-әрекеттерін бағалау. Әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлау кабинетін дұрыс ұйымдастыру оқушылардың тәуелсіз өмірге дайындалуына айтарлықтай әсер етеді [2, 13 б.].

Әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды зерттеу үшін Л.М.Шипицинаның әдістемесі қолданылады, ол орташа және ауыр дәрежедегі зият бұзылыстары бар балаларды тексерген кезде әлеуметтік дағдылар мен эмоционалды-мінез-құлық реакцияларының жай-күйін зерттеуді ұсынады. Осы мақсатта келесі әдістерді қамтитын арнайы зерттеу схемасы жасалады: әңгіме және бақылау.

Сондай-ақ, ақыл-есі кем балалардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларын зерттеу үшін Г.Г.Зак пен В.В.Коркуновтың қолданбалы әдістемесі кеңінен пайдаланылады.

Әрбір дағдының қалыптасуы баланы белгілі бір өмірлік жағдайға қосумен, пәндік іс-әрекеттерді меңгерудің сөзсіздігімен, оларды жүзеге асыру үшін қажетті моториканың (ұсақ моториканың) даму деңгейімен байланысты болғандықтан, бұл әдіс әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды, балалардың өздері туралы және қоршаған әлем туралы білімдерін, сондай-ақ қолдың ұсақ моторикасын зерттеуге бағытталған.

Зият зақымдануы бар балалардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларын қалыптастыру және түзету арнайы психологиялық-педагогикалық әдістерді қажет етеді: Т.И.Пороцкая әдісі бойынша жүйелі практикалық-ойын жаттығулары, әңгімелер, рөлдік ойындар, Л.П.Уфимцева әдісі бойынша ситуациялық-көрнекі жаттығулар, дидактикалық ойындар, пәндік-практикалық сабақтар, Н.С.Холодова әдісі бойынша жағдайларды модельдеу, В.В.Боброва әдісі бойынша қағаз қуыршағын қолданумен ойын әдісі, Т.П.Мадеева әдісі бойынша түзету-дамыту сабақтары мен тренингтер және т.б.

Кеңес заманында көмекші мектептер мен мектеп-интернаттар жағдайында әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды үйретудің көрнекі және еңбек әдістері, ойын әдістері, бәсекеге қабілетті элементтерді қолданумен салыстыру әдістері қолданылды.

Үйде немесе арнайы мектептерде зият зақымдануы бар балаларды тәрбиелеу жағдайында әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды дамыту үшін Л.П.Уфимцева мен Л.М.Сафонова жасаған бағдарламаны қолдану тиімділігі жоғары деңгейдегі нәтижелігімен ерекшеленеді.

Н.С.Холодованың зерттеулері бойынша әлеуметтік тұрмыстық дағдыларды қалыптастыру мақсатында зият зақымдануы бар балаларға арналған арнайы мектеп-интернаттардағы тәрбиешілерінің жұмыс тәжірибесі келтірілген. Зият зақымдануы бар балалардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларын қалыптастыру және дамыту үшін бұл әдістемеде пәндік-практикалық сабақтар, экскурсиялар, сюжеттік-рөлдік ойындар, дидактикалық ойындар, әңгімелер, нақты жағдайларды модельдеу, көркем әдебиет туындылары сияқты әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлауды оқытудың көрнекі нысандары пайдаланылады [3, 258 б.].

В.В.Боброва зият зақымдануы бар мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш сынып оқушыларына өзіне – өзі қызмет көрсету бағытында әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды қалыптастыру және дамыту үшін дидактикалық құрал ретінде қолданылатын «қағаз қуыршақ» дидактикалық ойын әдісін қолдануды ұсынады. Сонымен қатар, дидактикалық ойындарды тұрмыстық бағыттағы тақырыптарды оқыту үшін де пайдалануға болатынын атып өткен болатын.

Зият зақымдануы бар балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларын қалыптастыру және бекіту бойынша Саха Республикасының (Якутия) тәжірибесі интернаттар мен арнайы түзету жалпы білім беретін мектептерге арналған Т.П.Мадеева (Якутск қ.) бағдарламасында шоғырландырылған.

Т.П.Мадееваның бағдарламасы бойынша тәрбиеленушілерді әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларға оқыту келесі бөлімдер бойынша жүргізіледі: өмір қауіпсіздігі, тұрғын үй-жайлар, мінез-құлық және қарым-қатынас мәдениеті, киім және аяқ киім, қоршаған ортаға бағдарлау, демалыс және бос уақыт (Мен және менің бос уақытым), денсаулықты қорғау және физикалық даму, тамақтану, табиғат. Зият зақымдануы балалардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларын қалыптастыру бойынша жұмысты ұйымдастыру мынадай нысандарда іске асырылады: түзету-дамыту сабақтары, дидактикалық, еліктеу және сюжеттік ойындар, әңгімелер, тренингтер, серуендер, жорықтар, экскурсиялар, практикалық сабақтар, байқаулар, кітап оқу, кино және бейнематериалдарды қарау, құрдастарымен қарым-қатынас жасау және конкурстарға қатысу. Тәрбиелік іс-әрекет әдістерінің ішінде түсіндірмелік-иллюстрациялық (әңгіме, кестелермен, тақырыптық суреттермен, тірек кестелермен, схемалармен, шаблондармен, буклеттермен жұмыс), репродуктивті (үлгілер бойынша жұмыс), ішінара іздеу (ребустар, кроссвордтар, жұмбақтар шешу, дамытушылық ойындарды пайдалану), пәндік-практикалық әдістер, арнайы түзету-дамытушылық әдістер жүйесі, сендіру әдістері (ауызша түсіндіру, сендіру, талап ету), іс-әрекетті ұйымдастыру әдістері (үйрету, жаттықтыру, жаттықтыру), жаттығу, мінез-құлықты ынталандыру әдістері (мадақтау, мадақтау, өзара бағалау) қолданылады [4, 85-91 б.].

Зият бұзылысы бар балаларда әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды қалыптастыра отырып, ата-аналар баланы күнделікті жаңа әрекеттерді (қарапайым болса да) игеруге, сәттілік жағдайын жасауға, баланың танымдық қызығушылығын арттыруға ынталандыруы керек. Ата-аналар бұл жағдайда отбасы үлгі болатынын түсінуі маңызды мәнге ие. Ата-аналар, жақын туыстардың баламен жиі сөйлесуі, мінез-құлық пен қарым-қатынастың оң үлгісін көрсетуі, баланы қарапайым үй жұмыстарына тартуы, әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды бекіту кезінде көрнекі мысалдар ретінде қызмет етеді.

Арнайы (түзету) мектептерде әрбір сынып үшін әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлау пәніне аптасына 2 сағат бөлінеді, бұл практикалық дағдыларды сәтті меңгеру үшін жеткіліксіз. Зияткерлік бұзылыстары бар оқушылардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларын табысты қалыптастыруға мектептің отбасымен өзара байланысы ықпал ететіні сөзсіз. Дағдылардың қалыптасуына ата-аналардың балаларға деген қарым-қатынасы әсер етеді, сондықтан отбасына барған кезде мұғалім ата-ана мен бала қарым-қатынасының түрін бағалай білуі керек. Ата-ана мен бала қарым-қатынасының түрін анықтау әдістемесін А.Я.Варга мен В.В.Столин ұсынды. Оның келесідей түрлері бар:

1. "Қабылдау-қабылдамау". Ата-ананың балаға интегралды эмоционалды қатынасы. Бір жағынан, ата-ана баланы сол қалпында мақұлдайды, екінші жағынан, оны жаман деп санайды, жетістікке жете алмайды.

2. "Кооперация". Ата-ана қарым-қатынасының әлеуметтік қалаулы бейнесі. Ата-ана әрқашан баланы қолдайды, оның қабілеттерін жоғары бағалайды.

3. "Симбиоз". Баламен қарым-қатынастағы тұлғааралық қашықтық.

4. "Авторитарлық гиперсоциализация". Бақылау, ата-ана үшін баланың мінез-құлқы мойынсұну мен тәртіпті талап етеді.

5. "Кішкентай жеңіліс". Ата-ананың баланы қабылдауы мен түсінуінің бұрмалануы. Баланы нақты жастан кіші ата-ана қабылдайды, бейімделмеген, сәтсіз. Ата-ана баланы қиындықтардан қорғауға және оның әрекеттерін бақылауға тырысады.

Көбінесе ата-аналар баласының сәтті болашағына сенімсіздік танытады, түзету және дамыту жұмыстарының нәтижелері ата-аналардың үміттеріне сәйкес келмейді. Алайда, көптеген ата-аналар балаларының дамуына қолайлы жағдай жасау үшін күш салуда. Олардың тиімді оқыту әдістері туралы білімі жеткіліксіз [5, 11 б.].

Әлеуметтік-тұрмыстық дағдылардың қалыптасу деңгейін арттыру үшін педагог баланың отбасымен жұмыстың мынадай нысандарын пайдаланады: жалпы мектептік және сыныптық жиналыстар, дәрістер, семинарлар, ата-аналарға арналған тренингтер, ата-аналар комитетімен жұмыс, жеке кездесулер, отбасына бару, консультациялар.

Мұғалім ата-аналарға зияткерлік бұзылыстары бар балаға туындаған қиындықтарды жеңуге қалай дұрыс көмектесе алатындығын түсіндіруі керек. Көбінесе ата-аналар өз балаларына өте қамқор болады, сол арқылы оның дамуын кешіктіреді және өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын қалыптастыруға зиян келтіреді. Ата-аналар балалармен қолөнер, жазғы коттеджде жұмыс жасау, кішігірім жөндеу және басқа да қарапайым физикалық жұмыстарды жасай алады. Ата-аналар балаларға ақша мен дүкенге баруға сенуі керек. Интеллектуалды бұзылулары бар балалардың үй тапсырмасы болуы керек, мысалы, гүл суару, бөлмені тазарту, қоқысты шығару. Мұндай бірлескен жұмыс ата-аналарға жеңілдік пен қолдауды сезінуге көмектеседі, олар балаға қалай көмектесу керектігін жақсы түсінеді, ең бастысы, мұндай жұмыс білім алушыларға мектептегі әлеуметтік-тұрмыстық бағдар бағдарламасын меңгеруге көмектеседі және әлеуметтік-тұрмыстық дағдылардың жақсы қалыптасуына ықпал етеді. Мектепте білім алушылар алған әлеуметтік - тұрмыстық дағдыларды, білімді, дағдылар мен мінез-құлық ережелерін үйде практикалық қолдану мұғалімдер жұмысының жоғары тиімділігіне ықпал етеді.

Әлеуметтік-тұрмыстық құзіреттілікті қалыптастыру процесінде келесі жұмыс әдістерін қолдануға болады:

* ересек пен баланың бірлескен әрекеттері;

* қимылдарды, әсіресе индексті қолдану ("қимыл нұсқаулары»);

* ересек адамның іс-әрекетіне еліктеу;

* үлгі және сөйлеу нұсқаулары бойынша әрекеттер;

* бағдарлаудың іздеу тәсілдері.

Әлеуметтік-тұрмыстық құзіреттілікті қалыптастырудың сәттілігі оқу бағдарламасының белгілі бір баланың қажеттіліктеріне бейімделуіне байланысты. Оқу-тәрбие процесінің әлеуметтік бағытына бағдарлану білім беру кеңістігін кеңейтуге, жеке тұлғаға бағытталған оқытуды жүзеге асыру мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге, бар кемшіліктерді түзетуге және әрбір баланың өмірлік қажетті білімін, іскерлігін, дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Басынан бастап оқушылардың осы жұмыс процесін құрайтын барлық операцияларды, әрекеттерді дұрыс орындауын мұқият бақылау қажет. Бұл мұғалімге уақтылы қажетті көмек көрсетуге, белгілі бір операцияның орындалуын тағы бір рет көрсетуге немесе оқушының сенімді әрекет етуін ұсынуға немесе қолдауға мүмкіндік береді. Оқушыларға аяқ киімді күтуге үйрету кезінде олар дұрыс тұрмыстық әрекеттер мен әдістерді ғана емес, сонымен қатар оларды белгілі бір ретпен орындай алады [6, 4-16 б.].

Педагогикалық ықпал ету жүйесі - бұл балалардың күнделікті өмірде қажетті білімдер мен дағдыларды игерудегі іс-әрекетін мақсатты ұйымдастыру. Әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлау курсы бойынша арнайы (түзету) сабақтар барысында зият бұзылысы бар оқушылар өмірдің әртүрлі салалары туралы білім алады, болашақта қоғамға сәтті бейімделуге мүмкіндік беретін практикалық дағдыларға ие болады.

Осылайша, әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды қалыптастыру және түзету бойынша психологиялық-педагогикалық тәжірибе жүйесінің мәні балалардың өмірде қажетті әлеуметтік-тұрмыстық білім мен дағдыларды игерудегі іс-әрекетін мақсатты түрде ұйымдастыру, визуалды-практикалық, дидактикалық, сюжеттік, ауызша сияқты әдістерді қолдану болып табылады.

Әдебиет:

1. Рүстемова Г. Ақыл-ойы артта қалған балаларға психологиялық-педагогикалық сипаттама. ҚР. Дефектология . – 2011- 13-15б.

2. Баряева Л.Б., Яковлева Н.Н. Программа образования учащихся с умеренной и тяжелой умственной отсталостью Санкт-Петербург ЦДК проф. Л.Б. Баряевой, 2011

3. Воронкова В.В. Программы специальных (коррекционных) образовательных учреждений VIII вида Москва, «Владос», 2010

4. Воронкова В. В. Социально-бытовая ориентировка учащихся 5–9 классов в специальной коррекционной общей образовательной школе. Пособие для учителя. Москва, «Владос», 2006

5. Дети с нарушением интеллекта: социально-трудовая адаптация Маллер А. Р. Самара, Современные образовательные технологии, 2010

6. Преподавание социально-бытовой ориентировки в специальных образовательных учреждений VIII вида Хилько А.А. Санкт-Петербург, «Просвещение», 2006