Ғылыми жоба "Махамбет поэзиясының тілі" 6-сынып оқушысы Ғалымбек Бақдәулет Тұрсынбекұлы

1 слайд
Махамбет поэзиясының тілі 29

1 слайд

2 слайд
№ 4 Х.ДОСМҰХАМЕДОВ АТЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕП КОММУНАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІНІҢ 6-СЫНЫП ОҚУШЫСЫ ҒАЛЫМБЕК БАҚДӘУЛЕТ ТҰРСЫНБЕКҰЛЫ Ғылыми жетекшісі: қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Алибаева А.А. 30

2 слайд

3 слайд
№ 4 Х.Досмұхамедов атындағы жалпы орта мектеп оқушысы Ғалымбек Бақдәулеттің “Махамбет поэзиясының тілі” тақырыбындағы ғылыми жобасы Махамбет поэзиясының тілі де, ділі де өзгеше. Махамбет батырлықты жырлауда өзіне дейінгі жыраулар қолданған дәстүрлі өрнектерді күрделі метафораларды, метонимия, синекдохаларды, эпитет, аллитерация, ассонанстарды қолдана білген. Ақын өлеңдерінің мағыналары түсінуге ауыр және көнерген сөздер, историзмдер көп. Қару – жарақ, жан – жануар, құс атауларының түрлері қолданылған.   32

3 слайд

4 слайд
Ж о с п а р ы: Кіріспе: 1 тарау Махамбет поэзиясының жиналып, зерттелуі Негізгі бөлім: 2 тарау Көнерген және көмескі сөздер, жауынгерлік лексика 2.1 Көнерген және көмескі сөздер жауынгерлік лексика 2.2 Зоонимдер 3 тарау Махамбет өлеңдеріндегі троптар мен фигуралар Қорытынды: 33

4 слайд

5 слайд
МАҚСАТЫ: Махамбет ақын өлеңдерінің тіліне: көнерген сөздер мен көмескі сөздер, жауынгерлік лексика, тіл көркемдегіш троптар мен фигураларға талдау жасау және ақын мұрасы жайлы жазылған бұрынғы зерттеу, мақалаларды оқып, ой түйіндеу МІНДЕТІ: Махамбет тілінің асқан көркемдігі, анықтығы, дәлдігі әр алуан поэтика тілдердің элементтерін (эпитет, теңеу, троп, фигуралардың түрлерін жеке де өзара байланыстыра қолдана білген ақын екендігін жас ұрпаққа таныту ; 34

5 слайд

6 слайд
Алайда, ақын туралы жинап, зерттеп, оқулықтарға енгізуде, өлеңдерінің құрылысы, тілі жайлы әр жылдары баспа беттерінде ғалымдарымыздың біршама еңбектері жарық көрген. Соның ішінде Алаш ардақтыларының бірі, энциклопедиялық білім иесі, «халық жауы» деген қаралы айып тағылған Халел Досмұхамедұлының еңбегін атап өту жөн. Сол сияқты Махамбеттануда зор үлес қосқан ағаларымыз Мұхтар Әуезов, Сабит Мұқанов, Қажым Жұмалиевтар есімін еске аламыз. Жазушылар Ә.Әлімжанов, Б.Аманшин, Т.Әлімқұлов және академиктер Салық Зиманов, Зейнолла Қабдолов, Рабиға Сыздықова және т.б. ақын мұрасын зерттеудің әр саласында аянбай еңбек етті. Сонымен қатар, О.Сүлейменов, Ф.Оңғарсынова, Ә.Кекілбаев, М.Шаханов т.б. ақын- жазушыларымыз көркем шығармалары мен монографиялық, публицистикалық ғылыми зерттеу еңбектерінің орнын ерекше атап өту керек К і р і с п е 35

6 слайд

7 слайд
Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку-еңку жер шалмай, Ерлердің ісі бітер ме? Алты құлаш ақ найза, Ұсынып шаншар күн қайда? Садақ толы сай кез оқ Масағынан өткізіп, Созып тартар күн қайда? Күн қақты ердің астында, Көп жүгіретін күлік бар. Көп садақтың ішінде, Көбе бұзар жебе бар . Белгілі туған ер едім, Беліме садақ асынған Махамбеттей мұңдыға, Енді келер күн қайда Ханға құрған шатырды Сүңгімен түртіп ашарғаКөнерген және көмескі сөздер, жауынгерлік лексика 36

7 слайд

8 слайд
Ортамнан ойран салар деп, Балағы түкті қоңыр қаз. Баттауыққа тоя оттамас, Сұңқарлар үлгі алар деп . Қоғалы көлдер, құм сулар, Кімдерге қоныс болмаған?! Саздауға біткен құба тал, Кімдерге сайғақ болмаған?! Қара бұланның терілік, Етік қылар күн қайда? Күдеріден бау тағып, Сауыт киер күн қайда? Туырлығы жоқ тұл үйге, Ту байласақ тұрар ма?! Ту түбінен тұлпар жығылса, Шаппаған нәмәрт оңар ма Қазақтан бір құнт кетті деп, Біздерге нәубәт жетті деп, Бұзылды көңілім жыларға-ай !Көнерген және көмескі сөздер, жауынгерлік лексика 37

8 слайд

9 слайд
Ханның киген кіреуке , Үстіме кисем деп едім. Қанікейдей көріктіңді Қалыңсыз құшсам деп едім. Исатай деген ағам бар, Ақ кіреуке жағам бар Бір ауыз айтқан сөзі үшін, Баданамды баса бөктеріп (“Айныман”) Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен, Атқан оғы Еділ, Жайық тең өткен, Атқанын қардай боратқан. (“Тарамыс”)Беркініп садақ асынбай Біртіндеп жауды қашырмай, Білтеліге доп салмай, Қорамсаққа қол салмайКиім және қару атаулары 38

9 слайд

10 слайд
Зоонимдер Күшіген жүнді жас жебе, Жауына қардай борай ма? Ел шетіне жау келсе, Азамат ердің баласы Намысына шыдай ма ? (“Әрайна”) Қалықпандай қомданып, Жау тоқтатып айқаста Құрбан болса елі үшін! (“Мен құстан туған құмаймын”) Толарсақтан саз кешіп, Тоқтамай тартып шығарға. Қас үлектен туған қатепті, Қара нар керек біздің бұл іске (“Толарсақтан саз кешіп”) Буыршын мұзға тайған күн, Бура атанға шөккен күн (“Мұнар да мұнар, мұнар күн”) Айырдан туған жампоз бар, Нарға жүгін салғысыз. Аруанадан туған мая бар, Асылын айуан десе нанғысыз . (“Тайманның ұлы Исатай”) 39

10 слайд

11 слайд
Арғымақ, сені сақтадым, Құлағың сенің серек деп, Азамат, сені сақтадым, Бір күніме керек деп, Жабыдан туған жаман ат. Исатайдың барында, Екі тарлан бөрі едім.“ Мен құстан туған құмаймын” 1. Тазының ең жүйрік, алғыр түрі; 2. Биік таулы жерлерді мекендейтін ірі жыртқыш құс;Тағыдай таңдап су ішкен, Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген, Тағы сынды жан едік. (“Тар қамау”) Зоонимдер 40

11 слайд

12 слайд
Қарағай шаптым шандоздап , Хан қарасын жоям деп. Жолбарысша жорыттым, Етіне құлан тоям деп... Баласы Исатайдың Жақия-ды, Жақия жауды көрсе ақияды. Түлейді түнде жортқан жолбарыстай , Алдырдың жолдасыңды қапияда-ай! (“Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай”) Мен Нарыннан кеткесін, Нарынды талақ еткенмін . Қуатымның барында, Ағыны қатты Жайықты, Тіземмен бұзып өткенмін.Мен –тауда ойнаған қарт марал, Табаным тасқа таяр деп, Сақсынып шыққан қиядан. (“Мен тауда ойнаған қарт марал”)Хан емессің – ылаңсың, Қара шұбар – жылансың . Хан емессің – аярсың, Айыр құйрық – шаянсың ! (“Жәңгірге”)Зоонимдер мен көнерген сөздер 41

12 слайд

13 слайд
Махамбет өлеңдеріндегі троптар мен фигуралар (метафора, метонимия, синекдоха, эпитет, аллитерация, ассонанс)   42

13 слайд

14 слайд
Күрделі мағынаға ие метафоралар Ағайынның басы еді, Алтын ердің қасы еді («Тайманның ұлы Исатай»). Еменнің түбі – сары бал , Еріскен көңіл бәрі – бал («Еменнің түбі сары – бал») Арғымақтың баласы, Арығанын білдірмес. Арқамнан қосым қалар деп, Ағыны күшті ақ дария , Қаһарланып толқиды . Қанатын күн шалмаған басығым, Ортамнан ойран салар деп («Арғымақтың баласы») Шамдансам жығар асаумын , Шамырқансам сынар болатпын , 43

14 слайд

15 слайд
Мен бір асарға ұстаған, Қара балта едім. Шабуын таппай кетілдім Мен ақсұңқар құстың сойы едім ... Мен кеспекті ердің сойы едім (Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны) Мен – кешкі қара бұлтпын (“Белгілі туған ер едім”)Мен - тауда ойнаған қарт марал , Табаным тасқа тиер деп, Сақсынып шыққан қиядан, Мен - қарақұстан туған қалықпан (“Ертекендей ер болса”) Метафоралар 44

15 слайд

16 слайд
Кермиығым, кербезім! Керіскедей шаңдозым! Құландай ащы дауыстым! Құлжадай айбар мүйіздім! Қырмызыдай ажарлым, Хиуадай базарлым. Теңіздей терең ақылдым! Тебіренбес ауыр мінездім Арыстан еді-ау Исатай, Бұл фәнидің жүзінде Арыстан одан кім өткен, Толарсақтан саз кешіп, Тоқтамай тартып шығарға. Қас үлектен туған қатепті, Қара нар керек біздің бұл іске («Тар қамау»)Метафора, теңеу, эпитеттер байланысып келген 45

16 слайд

17 слайд
Жауырыны қақпақтай, Қара айдары тоқпақтай. («Кел, кетелік»). Астына мінген Ақтабан, Ақ бөкендей ойнайды. Қолына ерген көп әскер, Маңыраған қойдай шулайды. («Соғыс»). Тағыдай таңдап су ішкен, Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген. («Толарсақтан саз кешіп) Түлейді түнде жортқан жолбарыстай . («Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай») Шағалалы көлдей шалқыған. (Сөйлесем даусым аңқыған»). Балдырғаны білектей , Баттауығы жүректей . («Нарын»)Теңеу 46

17 слайд

18 слайд
Күшіктей дауысын қыңсылатып, Аш күзендей белін бүгілтіп. Бөліне көшкен еліңді, Бөріккен қойдай қылармын. Жарыла көшкен еліңді, Жаралы қойдай қылармын Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен , Атылған оғы Еділ-Жайық тең өткен. Атқанда қардай боратқан , Көк шыбығын қанды ауыздан жалатқан Арыстан еді-ау, Исатай! Бұл фәнидің жүзінде, Арыстан одан кім өткен?!Теңеу 47

18 слайд

19 слайд
• Мұнар да мұнар , мұнар күн , • Бұлттан шыққан шұбар күн. • Буыршын мұзға тайған күн, • Бура атанға шөккен күн, • Буыршын мұзға тайған күн , • Бура атанға шөккен күн, М • Алты қырлы ақ мылтық, • Ата алмасам маған серт. • Төрт қырлаған көк сүңгі, • Толғамасам маған серт... • Алты аршын ақ болат ... • Шаба алмасам маған серт • («Ер Тарғын») • Балдағы алтын ақ болат , • Салайын десем қында жоқ. • («Махамбет»). Махамбет пен ИсатайЭпитеттер 48

19 слайд

20 слайд
Гротекс - әсірелеу Қойды мыңға жеткізген, Нарынның анау құмдары. Түйені жүзге толтырған, Көкпекті, шытыр жерлері. Жатып қалған тайлағы, Жардай атан болған жер. Жабағылы тоқтысы, Қой болып қора толған жер. Балдырғаны білектей, Баттауығы жүректей (Нарын) Литота Телегей-теңіз шалқыған, Қоғалы көлдер суалып, Тізеге жетер-жетпес күн болған, - Жапанға біткен бәйтерек, Жапырағынан айрылып, Қу түбір болған күн болған 49

20 слайд

21 слайд
Аллитерация Тағыдай таңдап су ішкен, Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген, Тағы сынды мырза едік, Таңдансақ тағы болар ма, Тәңірінің салған бұл іске Ассонанс Еңіреу ұм емшек боз, Ер мінген күні берік болсын. Еменнің түбі – сары бал, Ер ішкен күні көп болсын 50

21 слайд

22 слайд
Қорытынды • Ақын поэзиясында қазіргі уақытта қолданыста жоқ көнерген сөздер көп қолданылады; • Ақын өлеңдерінің жыраудар поэзиясымен сабақтастығы; • Халық тілі, халық ауыз әдеби тілін мейлінше молынан , тың қолданыста игергендігін көреміз. • Жырда дауылпаз ақынның ерлікті, батырлықты жырлауда қолданған ұлттық болмысымызға сай сөздері ( эпитет, теңеу, метафора) таңдай білуі; • Ақын өлеңдері жаугершілік лексиканың басымдығымен ерекшеленеді; • Махамбет өлеңдеріндегі «мен» есімдігінің жиі қолданылуын атап өту орынды, халық поэзиясының тұрақтанған бейнесін жандандыра түрлендіріп, көркемдік әсерін арттыра қолдануда өзіне дейінгі ақын- жырауларымыздан дараланып тұрады. 51

22 слайд

23 слайд
Көңіл қойып тыңдағандарыңызға рахмет! 52

23 слайд