М.Жұмабаев өлеңдеріне талдау

1 слайд
Ма ғжан Жұмабаев «Мені де, өлім, әлдиле» өлеңіндегі символдық бейнелер

1 слайд

2 слайд
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Отан тарихында әлі де үстірт қарастырылған немесе мүлдем зерттелмей, тарихи тұрғыдан шынайы өз бағасын ала алмаған мәселелер аз емес. Соның бірі – қазақ әдебиетінде түрлі талқыға түсіп, әдебиеттанушылардың әр түрлі пікірде қалыптасқан Мағжан сынды жарық жұлдызымыздың төл туындылыры болып табылады.Сөз өнері арқылы рухани мол мұра қалдырған М. Жұмабаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу, зерделеу, бүгінгі күн тұрғысынан баға беру қазіргі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.

2 слайд

3 слайд
Кіріспе Қазақ әдебиетінің ХХ ғасыр басындағы жарқын жұлдыздарының бірі – Мағжан Жұмабаев. өмірі мен өлеңі бір кезде аңызға айналған ақынның аты соңғы жарты ғасырдан артық уақыт бойы айтылмайтын болған. Сол себепті кейінгі буын бұл ақынды аз біледі. Ақынның кітаптары тиым салу салдарынан сарғайып, тозып, жыртылып, жоғалып жатты. Ақты қара, қараны ақ деп түсіндірген зорлық-зомбылық дәуірінің құрбаны болған ақын тағдыры аянышты.

3 слайд

4 слайд
«Мені де, өлім, әлдиле» өлеңінің алғашқы шумағында –ақ қасіреттің жоталанған түрі отау тіккен : Қажыдым енді , күш бітті , Көңілсіз , салқын , күн бұлтты . Жел бұйығып тербелген , Әлдекімнің өлгенін , Оны қалай көмгенін Әңгіме ғып күңіренген . Жел , күңіренбе , жасың тый , Өлім күйі- тәтті күй . Балқиды жаным бұл күйге . Мені де , өлім , әлдиле!

4 слайд

5 слайд
Осы шумақтағы : Қажыдым енді , күш бітті , - дегеніне қарап , лирикалық қаһарманның шынында қуаты сарқылған , әлсіз , боркемік екен деп сөзбе – сөз түсіндірмейміз . Бұлайша айту арпалыстың соншалық ауырлығын көзге ұру үшін қызмет етіп отыр . Әйтпесе , лирикалық қаһарманның күресті діттейтіні өлең нің өн бойынан байқалып отырады . Демек әрі таус ылдым деп , тағдырға мойын сұну, тіпті, балқу : әрі өктем күш иелерінің соншалық тізе батыруын көрсету –алмасып отыруы – айқас қаталдығын да , қол қусыру мүмкін еместігін де қ атар өрбітеді . Біз лирикалық қаһарманның қандай зобалаңға ұшырағанын ( түрмеге түсті ме , жазғандары шықпай жатыр ма , әлде халық басына төнген ашаршылыққа ашынды ма ) нақты көрмейміз. Себебі ақын лирикалық қаһарманның белгілі бір жағдайда қалай шайқасқаны н тәптіштеуден саналы түрде аулақта й отырып , тек бір дәуірге емес , бар заманға қаже т күрескерлікті ту етіп ұстаған

5 слайд

6 слайд
Демек лирикалық қаһарманның тек белгілі бір шақтағы нақты бір шырғалаңға қарсы ұмтылысын емес , әр дәуірде әр сипатта тууы мүмкін дүрбелең атаулыға дайындалған қарсылық сезімін жар ету , міне, Мағжан көздегені – осы. Сондықтан да жоғарыда келтірілген бастапқы шумақта кім көз жұмғаны белгісіз (әлдекімнің өлгенін ) , оған күйзелуші де белгілі бір адам емес , жел ғана . Оның есесіне өлімнің “тәтті күй”екенін , оған жаны балқитынын паш ету , өлімге “әлдиле ” деп тілек ету осы шығармадағы бар шумақтың соңғы тармақтарында ылғи қайталанып беріліп отырады. Әйтсе де қанша тізбектелсе де , бұл апатқа бас июді ығыстырарлық көріністер қоса өрілуі өлеңде қарама-қарсы сезім сайысыңың шынайы да сәтті өрістеуіне жағдай жасайды .

6 слайд

7 слайд
Мәселен , біраз шумақтағы бастапқы сегіз жолды бөліп көрсетейік: Қолына ала ту алып , Қылышын қанға суарып, Тау суындай тасыған Қарақат көзін қан жауып , Қабағынан қар жауып , Ойын салған жас ұлан . Майданда ұлан қайтыпты , Жел иманын айтыпты ... Бетінен алма қан тамған , Тілінен тәтті бал тамған , Бұйра толқын шашы бар Сұлу көп жас төгіпті Тұншығып жасқа өліпті ...

7 слайд

8 слайд
Міне , бұл шумақтардың бәрінің соңында лирикалық қаһарман “бұл күйге ” жаны балқитынын , өлімнің әлдилеуін қалайтынын қайталап жырлап отыруымен бірге , жоғарыда келтірілген үзінділерге сол тілекке қарама-қарсы сезім оятарлық көрініс байқаймыз . Мәселен , қайтыс болған ұланның алдында қолына “ала ту ” алғанын, қылышын қанға суарғанын (“қарақат көзін ”)алайық . Демек әйтеуір бір ұлан өлді деп хабарлай салмай , оның біраз ісін бейнелеу , тіпті көзінің қарақат екеніне үңілту – бәрі де шумақ соңындағы «балқиды жаным бұл күйге » қорытындысына қарсы бағытталғанын , сөйтіп кереағар сезім тайталасын нақыштауға бастайтынын көреміз .

8 слайд

9 слайд
Қара орманның шетінде , Нағыз желдің өтінде Өскен жалғыз жас қайың . Былқ-сылқ етіп билеген , Сылдыр-сылдыр күйлеген , Болсын онда не уайым ? Сол жас қайың құлапты , Жанында жел жылапты... Мұнда да орманның « қара » болуы , қайыңның шартты түрде «былқ-сылқ етіп» билеуі т.б – бәрі де сондай ағашты сақтауды тілеу сезімін әзірлеуге қызмет етуде . Сөйтіп , өлеңнің бастапқы алты шумағында жеке бір адамның , не қайыңның қалай мерт болғаны ежіктелсе , жетінші , сегізінші шумақтарда адамдарды топтап алу арқылы да апат ауқымы кендігін жайып салады :

9 слайд

10 слайд
Алыста айдын шалқыған , Көбігі меруерт балқыған . Сол айдынның астында Бар екен алпыс ақ отау , Алтын уық , жібек бау . Бәрі он алты жасында , Отау сайын толқын шаш, Толқын шаштар жалаңаш... Көріп отырғанымыздай , жай бір айдын емес , «шалқыған » демек көлемді , әрі «көбігі меруерт балқыған » айдынның астынан орын алу әсерлі .Онымен де тынбай , «алпыс ақ » отаудың уығы алтын , бауы жібек болуы бұл әсерді күшейте түседі . Ал , шығармадағы қыздарды елестеткен «толқын шаш» суреттемесі және ондағы сөздер арасындағы дыбыс үндестігі –бәрі-өмір салтанаты .Сөйткен сұлулардың өлімін әйгілеу қаза көптігін байқатумен бірге соларды жат сапарға қимау сезімін де аялай түскені анық .

10 слайд

11 слайд
Әрі о дүниеге аттану молдығын , әрі өмір сүюшілікті осыншалық асқақтатқасын барып берілген лирикалық қаһарманның өзіне өлім тілеуі де бір сезім құшағына қамамай , қарама-қарсы түрлі толғаныс қанат жаюына жағдай жасайды . Сөйтіп , қайшылыққа толы күрделілікті көрсету ; ол айқастың шешілуі , не шешілмеуі де емес , шешімге жетудің соншалық ауыртпалығына баса көңіл бөлу Мағжан Жұмабаев өлеңдеріндегі аза тұтудың да көп қырлы, алуан сырлы болуын негіздейді .

11 слайд

12 слайд
Ақын шығармасын зерттеу барысында шарттылықпен қатар әдеби теориялық ұғымдарды да кездестіре аламыз. Мәселен, Қажыдым енді , күш бітті , деген жолдарды алсақ ауыстыру мағынасындағы сөз қолданыстары. Жел иманын айтыпты ... деген жолдарда желдің иман айтуы дерексізді жандандыру. Желдің иман айтпауы баршамызға аян. Қылышын қанға суарып,- теңеу Тау суындай тасыған теңеу Қарақат көзін қан жауып , ауыстыру Қабағынан қар жауып ауыстыру - деген жолдарда теңеу мен ауыстыру (метонимия) үйлесімді қолданылған. Әлдекімнің өлгенін , оны қалай көмгенін. Әңгіме ғып күңіренген- деген жолдарда кейіптеу жақсы берілген. Белгісіз жан өліп оны арулап жерлеуі. Оны кім жүзеге асырғаны белгісіз .  

12 слайд

13 слайд
Қорытынды Қорыта келегенде,Мағжан Жұмабаев өзінің сыршыл поэзиясымен қатар,бірнеше көркем поэма жазған құлашы кең эпик ақын .Ол өз заманының толғауы күрделі жайларын халқының өткен тарихын жырлау арқылы өз қолынан ғана келмек.Сондықтан да халыққа күш берер осындай ерліке қайнарын Мағжан тарихтан іздеді.Өз шығармаларында кешегі өткен батыр бабаларымыздың ерлігін жырлады.Абылайды,Кенесарыны жырға қосты.Сол арқылы халқының қайратын ұштап,санасын оятуды ойлады.Өзінің поэзиясы арқылы оқырман қауымның назарына аудара білген тұлға екенін аңғарамыз. XIX ғасырдың сыршыл,мәдениетті,зор ақын екенін аңғарата алды.

13 слайд

14 слайд
Қазақ поэзия әлемінде айырықша із қалдырған, өзіндік үлкен өнер, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырған ақын -Мағжан Жұмабаев. XX ғасырдың бас кезіндегі шытырман окиғалардың бәріне Мағжан Жұмабаев куә болды. Олардың бәріне ой елегінен, өлең өрнегінен өткізіп отырды. Қай кезде болса да ақын үлкен ой, ойлану, толғану үстінде жүрді. Мағжан үшін ең негізгі мәселе-қазақ елі жерінің тағдыры ақын түсінігінде бәз-баяғы жүдеу қалпында. Қазан төңкерісінің даңғаза ұраны мен жалған насихатына ақын иланбады.Сондықтан да ақын ендігі үміті мен арманын жастарға артады

14 слайд

15 слайд
Арыстандай айбатты, Жолбарыстай қайратты, Қырандай күшті қанатты, Мен жастарға сенемін!- деп басталатын өлеңінде ақын, өзінің ертеңінен үміт үзбейтіндігін, бүгінгі кеткен есені, ұтылысты ертең- ақ «көздерінде от ойнаған,ар-намысты жандарынан да қымбат көретін» жастар қайратылығына кәміл сенеді. Жастардан күткен үміті ақталып келе жатыр деген ойдамын. Бүгінгі ұрпақ үшін Мағжан, жастарға артар үміті мәңгілік қазақ елінің өркендеуі, жастардың қолында деген. Отансүйгіштік рухты Мағжан ағамыздың поэзиясы әрдайым сөнбес...

15 слайд

16 слайд
Назарларыңы зға рахмет!!!

16 слайд