Тоғыз құмалақ слайд

1 слайд
Тоғыз құмалақ

1 слайд

2 слайд
Мақсаты: 1) Балаларды қазақтық ұлттық ойын түрі мен таныстырып. Тарихын айту. 2) Оқушылар бойына отансүйгіштік, патриоттық сезімдерді қалыптастыру және салауатты өмір салтын насихаттау. 3) Тоғызқұмалақ өнерінің өміршеңдігін түсіндіру. 4) Тоғызқұмалақ ойынын ойнауды, қазақтың ұлттық ойындарын құрметтеуді үйрету, математикалық амалдарды қолданып, жазбаша және ауызша есептеу әдістерін үйрету. 5) Оқушыларды ойын күштеріне жауапкершілікпен қарап, терең есептеуге бейімдеу; 6) Есте сақтау, ойлау қабілеттерін дамыту, қалыптастыру. 7) Жас ұрпақты ұлттық қадір қасиетімізді қастерлей білуге тәрбиелеу, денені шынықтыруға әдемі болуға баулу, ойлау белсенділігін дамыту;

2 слайд

3 слайд
Тақырыбының өзектілігі. Халықтың қайнар ойларынан нәр алып, өскелең ұрпақтың игілігіне жараған, адамзаттың ақыл-ой қабілеттерін дамытуға негізделген рухани құндылықтардың бірі - зияткерлік ойындар. Оның - жеке тұлғаның шығармашылық қасиеттерін дамытып, өзін-өзі қалыптастыруында маңызы зор. Шахмат, тоғызқұмалақ, дойбы және го секілді ойындар - тек қана спорт, өнер, ғалым ғана емес, олар жасөспірімдерді тәрбиелеудің маңызды құралы.

3 слайд

4 слайд
Тарихы: Қазақ  халқының ұлттық ойындарының бірі-- тоғызқұмалақ. Көненің көзіндей болған бұл ойынның 4 мың жылдық тарихы бар дейді зерттеушілер. Тоғыз құмалақ  қазақтың ерте заманнан келе жатқан ұлттық спорт ойыны болғанымен, оны қырғыздар да, қарақалпақтар да, алтайлықтар да ойнайды. Алайда қазақтың тоғыз құмалақ ойыны тіпті кемелденген және дамыған. Тоғызқұмалақ ойыны қазақ таласында кең таралған. Өйткені Қазақстанның бірнеше облыстарынан табылған археологиялық қазбалар осы ойға жетелейді. Тым әріге бармай, ХІХ ғасырдан бері қарай айтар болсақ, бұл ойынды қазақтың кемеңгері, ұлы ақыны Абай Құнанбаев сүйіп ойнаған. Қазір Шығыс Қазақстан облысындағы ақынның мұражайында Абай ойнаған тоғызқұмалақ тақтасы сақтаулы тұр. Кезінде бұл ойынға Ш.Уәлиханов, Қ.Қуанышбаев, С.Аманжолов, М.Әуезов және Б.Момышұлы сынды Алаштың ардақты азаматтары қызығушылық танытып, қолдау білдірген. Қазақ спорт журналистикасының атасы әрі ұстазы Сейдахмет Бердіқұлов та кезінде ұлттық өнерді насихаттап, мақтан тұтқан.

4 слайд

5 слайд
Ұлттық  ойын ымыздың атауы «тоғызқұмалақ» - біріккен сөз. Алғашқы сыңары – сан есім де, кейінгісі зат есім. Құмалақ неге жеті, сегіз, он бір, он үш емес? Рас, тоғыз саны ежелгі түркілерде көптік мағынаға ие әрі қасиетті сан. «Тоғыз жолдың торабы», «Тоғыз қабат торқадан, тоқтышақтың терісі артық», «Тоғыз інген боталап, тоғыз інген құлындап» деген сөз тіркестердің бәрінде тоғыз саны көптік мағынаны білдіріп тұр. Тоғыз-шексіздікті бейнелейтін сан. Тоғызқұмалақ арнайы тақта арқалы ойналады. Әрі  ақыл-ой ды дамытатын, адамның қабілетін арттырып ми қызметін жетілдіретін зияткерлік ойын. Алғашқы кезде үш отау, бес отаулық шағын үлгілері болған болса, бүгіндері жетілген тоғыз отаулық классикалық ережелі спорттық ойын қатарына енгізілді. Тек ойын ғана емес оның танымдық әрі тағылымдық тұрғыда да, сондай-ақ спорт, өнер, ғылым ретінде де маңызы зор.

5 слайд

6 слайд
Тоғызқұмалақ -әлемдік мәдениетінің озық үлгілерімен бой теңестіре алатын интеллектуалдық ойын, логикалық ойлау өнері. Жасөспірім ұрпақтың дене шынықтыру тәрбиесімен қатар, ақыл-ойының дамуына да зор мән берген бабаларымыз осы ойынды ойлап тауып, зерделілік және зияткерлік даму құралы ретінде қолданған. Тоғызқұмалақ ойыны республикалық деңгейде Қазақстан Республикасы, Қырғызстан, Моңғолия сынды елдерде, Ресейде, әсіресе Алтай мен Қарашай-Черкес республикаларында ойналып келеді. Ал Қытайда және Еуропа елдерінде ойынды ақпараттық жағынан насихаттап отырған көптеген жанашыр азаматтар бар. Бүгінде АҚШ-тың Аляска Университеті Тоғызқұмалақ ойынын зерттеумен айналысып отыр. Қазақстан Республикасында қазір спорт түрі ретінде Тоғызқұмалақ қанатын қеңге жайып, танымал ұлттық ойындардың біріне айналды.

6 слайд

7 слайд
Тоғызқұмалақ ойынының басты ерекшеліктері Тоғызқұмалақ ойынының өзіне тән басты ерекшелігі –ол аса күрделі жабдықты қажет етпейді. Сондықтан да ертеректе ойыншылар кездескен бетте жерден кішкентай шұңқырлар қазып, ойын тақтасын дайындай қойған.Барлық құмалақты салатын шұңқырды-қазан,тоғыз-тоғыздан құмалақ салатын шұңқырды-отау деп атаған [15, 16, 17]. Тоғызқұмалақ ойынында қарама-қарсы 2 қатар орналасқан барлығы 18 отау бар. Отаулар екі жаққа тоғыз-тоғыздан бөлінген. Алғашқы кезде әрбір отау «а» әрпінен бастап тоғыз отаудан солдан оңға қарай а, б, в, г, д, е, ж, з, и әріптерімен белгіленген. Бұл отауларға әріптік белгілер қойған Ш. Ыбыраев болатын. Алайда ойынды бұлай белгілеп жазу кезінде қиындық туғызғандықтан, 1974 жылдан бастап әріптік белгіден сандық белгіге көшірілген. Оның авторы – С. Тілеубаев. Ойыншының бірінің тоғыз отауына 

7 слайд

8 слайд
Тоғызқұмалақ ойынындағы отау аттары қазіргі кезде төмендегіше аталады: № 1 отау – арт. № 2 отау – тектұрмас № 3 отау – атөтпес № 4 отау – атсыратар № 5 отау – бел № 6 отау – белбасар № 7 отау – қандықақпан № 8 отау – көкмойын № 9 отау – маңдай

8 слайд

9 слайд
Отау атаулары және олардың ойын барысындағы қызметі туралы: 1-отауды “Құйрық” я “Арт” дейді. Себебі, ондағы құмалақтар көпке дейін өзгермей, түгел қалып отырады 2-отауды – “Тектұрмас” дейді. Себебі жүріс көбінесе осы отаудан басталады. 3-отауды “Атөтпес” дейді. Оның себебі, қарсы жақтың аты бұған түспей кете алмайды. 4-отауды “Жаман үй” дейді. Себебі қарсы жақтың адамы бұл жерден үнемі жеп отырады. 5-отауды “Бел” дейді. Бұл екі орталық аса қауіпті емес. 6-отауды “Сары дала” дейді. Себебі бұл жүріске де, “тұздық” алуға да ыңғайлы жер. 7-отауды “Қосан жылаған” дейді. Оның себебі – бұрынғы заманда Қосан деген ойыншыны тағы бір ойыншы дәл осы 7-отауда әлденеше рет “тұздыққа” отырғызыпты, соған ыза болып жылапты-мыс. 8-отауды “Көкмойын” дейді. Себебі мұнда да көптен-көп “тұздық” алынатын көрінеді және бұл жерге көп құмалақ жиналып қала береді. 9-отауды “Аққасқа” дейді. Себебі, бұл шұңқырда құмалақ көп жатады. Ойыншы бұл отаудан өз құмалағын шығарса-ақ, қарсы жақтың отауына түседі, бірден оған аттап түсу ойыншыға пайдалы болмайды. Өзін жауып кетіп барып жүрсе, әрине, тиімді болады”

9 слайд

10 слайд
№ 1 № 1 № 2 № 2 № 3 № 3 № 4 № 4 № 5 № 5 № 6 № 6 № 7 № 7 № 8 № 8 № 9 № 9 О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А уО Т А у О Т А у О Т А у О Т А у О Т А у Қазан Қазан

10 слайд

11 слайд
Ойынның негізгі ережелері Тоғызқұмалақ ойыны арнайы тақтада екі адам арасында ойналады. Ойын тақтасы – 2 қазан, 18 отау, 162 құмалақтан тұрады. Ойын басында әр ойыншыға бір қазан, тоғыз отауға тоғыз-тоғыздан салынған сексен бір құмалақ тиесілі. Алғашқы жүріс жасаған ойыншыны – бастаушы, қарымта жүріс жасаған ойыншыны – қостаушы деп атайды. Кейде бастаушы үшін – ақ жағы, қостаушы үшін қара жағы деген тіркестерді де қолданамыз. Ата бабаларымыз ойнаған тастан жасалынған тақтасы осы күнге дейін сақталған. Сонымен қатар ағаштан жасалынған әріптік тақтаның көрінісі Т.Сұлтанбековтың кітабында төмендегідей берілген

11 слайд

12 слайд
Жүріс жасау ерекшеліктері Жүріс ойыншылар тарапынан кезектесіп жүріледі. Жүрісті кімнің жасайтыны жеребемен немесе қарсыластардың келісімімен анықталады. 1. Жүріс жасау үшін өз жағыңыздағы отаулардың бірінен бар құмалақтарды қолға алып, біреуін орнына қалдырып, солдан оңға қарай бір-бірлеп таратамыз. Тарату сәтінде құмалақтар өз отауларымыздан асып кететін болса, қарсыластың отауына таратамыз. Егер соңғы құмалақ қарсыластың тақ санды құмалағы бар отауына түсіп, ондағы құмалақтарды жұп қылса (2, 4, 6, 10, 12), сол отаудағы құмалақтар ұтып алынып, өз қазанымызға салынады. Егер соңғы құмалақ қарсыластың жұп санды құмалағы бар отауына түсіп, тақ қылса құмалақ ұтып алынбайды. Мәселен, жоғарыдағы тақтадағы алғашқы жағдайда бастаушы №7 отаудағы 9 құмалағын таратса, соңғысы қарсыласының №6 отауына барып түседі және ондағы 9 құмалақ соңғы құмалақпен 10 болып, ұтып алынады және қазанға салынады. Сол кезде тақтада төмендегідей жағдай қалыптасады. – 9 9 9 – 10 10 10 10 10 9 9 9 9 9 9 1 10 10 10 2. Отаудағы жалғыз құмалақ көрші отауға жүргенде орны бос қалады. 3. Жүріс жасаған кезде отауларға құмалақ салмай немесе 2-3 құмалақ бөліп алып жүруге болмайды.

12 слайд

13 слайд
Тұздық алу ережесі Тоғызқұмалақ ойынында құмалақтан басқа ойында бір рет қарсыластың отауын ұтып алуға да болады. Оны ежелде – “тұзды үй”, қазіргі тілде – тұздық деп атайды. 4. Тұздық алу үшін жүріс жасаған кезде, қарсыластың екі құмалағы бар отауына таратқан құмалағыңыздың соңғысын түсіру керек. Сонда сол отауда қалыптасқан 3 құмалақпен бірге отау да ұтып алынып, ойынның аяғына дейін сіздің меншігіңізге айналады. Енді жүріс жасалған сайын тұздық алынған отауға түсетін бір құмалақ, міндетті түрде сіздің қазаныңызға салынып отырады. Тұздық алынған отауға арнайы белгі қойылады. Жазбаша түрде – Х. Мәселен, төмендегі диаграммаға қарайық. Осы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудағы 10 құмалағын тарату арқылы, соңғы құмалағын бастаушының №7 отауына түсіріп, ондағы 2 құмалақты үшеу етіп, осы құмалақтарды ұтумен қатар, осы отауға тұздық жариялайды. Сонда төмендегі жағдай қалыптасады. Ендігі кезде бүкіл ойын барысында №7 отау – қостаушының меншігіне айналады. 5. Тұздық ойында бір рет алынады және №9 отаудан ешқашан алынбайды. 6. Тұздық аттас отаулардан алынбайды. Мысалы, жоғарыдағы диаграммадағы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудан тұздық алды, енді бастаушы ойыншы ойын барысында бұл отаудан тұздық алуға қақысы жоқ.

13 слайд