В.В.Докучаевтың топырақ туралы түсінігі

1 слайд
Сабақтың тақырыбы В.В.Докучаевтың топырақ туралы түсінігі

1 слайд

2 слайд
Василий Васильевич Докучаев ( 1846-1903)

2 слайд

3 слайд
 Докучаев Василий Василивьевич –  топырақ  зерттеуші орыс ғалымы, осы заманғы топырақ генезисі мен табиғатты комплексті зерттеудің негізін салушы. Ол 1846 жылы 17 ақпанда Смоленск губерниясында Милюково селосында дүниеге келген.  Докучаевтың есімін әлемге әйгілеген  « Орыстың қара топырағы »  атты монографиясы. Ол 1880-1896 жылдары Петербург университетінде минерология және кристаллография пәндерінен лекция оқыды. Ол 1871 жылы Петербург университетіндегі табиғаттану ғылымы бөлімінің физика-математика факультетін бітіріп, геология кабинетінде істеді, 1872 жылы Петербургтегі табиғат зерттеушілер қоғамының тұрақты мүшесі, 1873 жылы минерология қоғамының мүшесі, 1874 жылы жоғарыда аталған қоғамның геология және минерология бөлімшесінің секретары. Ол 1877 жылдан қара топырақты аймақтың топырағын зерттеуге кірісті. Ресейдің бірнеше губерниясының топырақ қыртысын зерттеуге экспедициялар ұйымдастырып, оған басшылық етті. Париждегі дүние жүзілік көрмеде 1889 жылы Докучаевтың жарияланған еңбектері көрсетілді. Ресейде тұңғыш рет Ново-Александрийск институтында топырақ тану кафедрасын ашты.Докучаев 1903 жылы 26 қазанда Петербург қаласында дүниеден озған. КСРО-да Докучаевтың теориялық және практикалық еңбектері жоғары бағаланды. Оның 100 жылдығына орай топырақтану саласындағы үздік ғылыми еңбектерге Алтын медаль және В.В.Докучаев атындағы сыйлық берілді.

3 слайд

4 слайд
 Мазмұны 1 Топырақтану 1.1 Сазды топырақ 1.2 Құмайт топырақ 1.3 Шым тезекті топырақ 1.4 Топырақта тіршілік ететін организмдер Өсімдіктердің, жануарлардың (әсіресе микроорганизмдердің), климат жағдайларының және адамдардың әсерімен өзгерген жер бетінің үстіңгі борпылдақ қабаты. Топырақ бойында құнарлылық қасиеті, яғни өсімдіктерді сумен, басқа да қоректік элементтермен қамтамасыз ететін қабілеті болады. Механикалық құрамы (топырақ түйіршіктерінің мөлшері) бойынша топырақ құмды, құмдақ сазды және саз топырақ болып бөлінеді. Жасы мен генезисі бойынша — қыртысты күлгін топырақ, батпақты топырақ, ормандық сұр топырақ, қара топырақ, қоңыр топырақ, күрең топырақ, тағы басқалар болып бөлінеді. Топырақтың жер бетінде таралуы зоналық (горизонтальды және вертикальды) заңдылыққа байланысты. Топырақ — литосфераның жоғарғы әуе қабатымен байланысатын қабат, бүкіл биосферадағы тіршіліктің тірегі. Топырақ ғасырлар бойы топырақ түзуші факторлардың үздіксіз әрекетінен пайда болған табиғаттың ерекше табиғи, әрі тарихи денесі.

4 слайд

5 слайд
 Топырақтану Топырақтану ғылымының негізін орыс ғалымы В.В.Докучаев қалады. Оның Петербургте басылып шыққаң «Орыстың қара топырағы» (1883 ж.) атты еңбегінде топырақтың дүрыс анықтамасы, оның қасиеттері туралы ғылыми негізделген түсініктер берілген. В.В.Докучаев топырақ түзілу процесінің бес факторға байланысты екенін анықтады. Оларға: бастапқы аналық жыныстар, ауа райы, жер бедері, уақыт және өсімдіктер мен жануарлар жатады. Кейін ғылыми зерттеулердің нәтижесіне байланысты бұларға су (топырақ суы, жерасты суы) және адамның шаруашылық әрекеті қосылды. Топырақ жеке әртүрлі өлшемдегі қатты бөлшектерден түрады. Қатты бөлшектер сумен және ауамен қоршалған. Сондықтан топырақты үш фазалы жүйе ретінде қарастырады. Топырақтың жоғарғы беті борпылдақ. Мүның қүрамында көптеген өлі органикалық заттар бар (өсімдіктер қалдығы,қарашірік). Бүл қарашірікті аккумулятивті А қабаты. Тереңірек, өте тығыз иллювиалды өтпелі В қабаты жатыр. Оның астында топырақ түзуші — С қабаты орналасқан. Барлық топырақтар бір- бірінен осы генетикалық қабаттарымен ажыратылады. Әр түрлі топырақтың генетикалық қабаттары қалыңдығымен, түстерімен, қүрылымымен, морфологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Топырақтың қалыңдығы санмен көрсетіледі. Мысалы, кейбір топырақтарда А қабаты небары 0-5 см, ал кейбіреулерінде 0-50 см болады. Топырақтың типтеріне байланысты А, В, С қабаттары бірнешеге бөлінуі мүмкін. Топырақ қабаты тереңдеген сайын аэрация нашарлайды. Оттегінің мөлшері азайып, көмір қышқыл газы мен органикалық заттардын ыдырауы кезінде бөлінетін басқа да газдардың мөлшері артады. Топырақтың жоғарғы қабаттарында өсімдікке қажетті фосфор, калий, азот, кальций және басқа заттар жинақталған. Топырақтың әртүрлі қасиетіне (қышқылдығы, тұздылығы, ылғалдылығы) байланысты өсімдіктерді көптеген экологиялық топтарға бөлуге болады. Мысалы, топырақтың қышқылдығына байланысты:

5 слайд

6 слайд
 Шым тезекті топырақ Ылғалдылықтың тұрақсыздану кезінде көлемдік өзгерістерге зор бейімі бар, қатты сығылатын орамды грунт, жол себуге қолданылмайды. Топырақта тіршілік ететін организмдер Топырақта тіршілік ететін организмдер эдафобионттар немесе педобионттар деп аталады. Қоңыржай аймақтағы орман топырағының 1 шаршы метрінде 1000 жуық жануарлар түрін,нематодтар мен қарапайымдылардың 10 млн-нан аса, аяққұйрықтар мен топырақ кенелерінің 100 мыңнан аса түрлерін табуға болады. Эдафобионттардың көптеген экологиялық топтарының классификациялары бар. Тіршілік ортасымен байланысы бойынша топырақ жануарлары негізгі үш экологиялық топқа бөлінеді: геобионттар — үнемі топырақта тіршілік ететін организмдер. Олардың бүкіл даму циклы топырақта жүреді (жауын құрттары); геофиллер — тіршілік циклының жоқ дегенде бір фазасы міндетті түрде топырақта ететін организмдер (шегірткелер Acrididea, кейбір қоңыздар — Staphylinidae, Carabidae, Elateridae). Олардың личинкалары топырақ ішінде дамып, өскен соң жер бетінде тіршілік етеді; геоксендер — топырақты кейде уақытша немесе қорғаныс ретінде пайдаланатын организмдер (тарақандар, кемірушілер жәңе басқа да інде тіршілік ететін сүтқоректі организмдер).Сондай-ақ топырақ организмдерін дене мөлшері мен қимылына байланысты да экологиялық топтарға бөледі: микрофауна — детриттік қоректік тізбектің негізін құрайтың топырақ микроорганизмдері. Бүларға жасыл (Chlorophyta), көк-жасыл балдырлар (Cyanophyta), бактериялар (Bacteria), саңырауқүлақтар (Fungi) және қарапайымдар (Protozoa) жатады. мезофауна — қозғалғыш, майда жануарлар тобы. Бүларға топырақ нематодтары (Nemaloda), жәндіктердің майда личинкалары, кенелер (Oribatei) және басқалар жатады. Бүлар негізінен детриттермен және бактериялармен қоректенеді. макрофауна — топырақтағы ірі жәндіктер (жауын құрттары және т.б.). мегафауна — топырақта тіршілік ететін сүтқоректілер, мысалы, көртышқандар, жертесерлер және т.б.

6 слайд

7 слайд
 Топырақтың маңызы   мен қасиеттері.  Топырақтың табиғи ландшафттар мен экожүйелердегі маңызы зор.Топырақты жекеленген экожүйе деп қарастыруға болады.  В.В.Докучаев ХХ ғасырдың басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары, тіршілік ету заңдылықтары мен өзін-өзі реттеуге қабілетті табиғи тарихи дене деп қарастырады.  Топырақ- зат айналымның маңызды буыны.Биологиялық айналым топырақтан басталады: одан минералдық заттар мен су сіңіріледі де,айналым редуцент ағзалардың қызметімен аяқталады.Топырақтағы детрит пен гумуста, оның сіңіру комплексінде энергия мен химиялық элементтер шоғырланады.Топырақтың санитарлық кедергі ретіндегі маңызы өте зор.Бұл қасиет оның тіршілікке бай болуымен байланысты.Топырақтың тазартушылық рөлі оның физикалық және химиялық қасиеттеріне байланысты.Ол су мен сулы ерітінділерді тазартуда күшті  сүзгі болып табылады және химиялық элементтер мен қосыыстарды байланыстыруға қабілетті. Топырақтану ғылымының негізін салушылардың бірі В.В.Докучаев топырақтың планетаның  тарихымен, тау жыныстарымен, климатымен, өсімдіктермен, рельефімен  және ландшафты-мен тығыз байланысты болатынын атап көрсеткен.В.В.Докучаев «топырақ-ландшафттың айнасы » деген. Адамның топыраққа әсері табиғи ландшафттардың бұзылуымен, алуан түрліктің кедейленуімен, экожүйелердің тұрақтылығының күрт төмендеуімен , өнімділігі мен биомассасының кемуімен сипатталады. Жер ресурстарына әсер ету  — құрлықтағы және құрлық пен мұхит арасындағы зат алмасудың радиациялық және су балансының өзгеруі, олай болса климаттық парметрлердің де өзгеруінің негізгі себебі болып табылады.Табиғи экожүйелердің жойылуының нәтижесі қатты және химиялық ағыстардың артуы.Аталған құбылыстар мен өзендердің кебуі, судың  сапасының нашарлауына байланысты.Адамның топыраққа тигізетін кез келген әсері оның энергетикалық параметрлерінің өзгеруімен сипатталады.Ал бұл параметрлер топырақтың өзін өзі реттеуші жүйе ретінде тіршілік етуінің бірден бір шарты болып табылады.

7 слайд

8 слайд
 Топырақ эрозиясы    (грек тілінен аударғанда-«бұзамын» деген мағынаны білдіреді) дегеніміз, оның су немесе жердің әсерінен бұзылуы.Су және жел немесе дефляция эрозиясын бөліп көрсетуге болады.Топырақты бұзатын күш ретінде біріншісінде,ал екіншісінде ауаның қозғалысы болып табылады.Эрозия ауаның интенсивті қызметіне дейін де болған.Қатты заттардың беттік сулармен мұхитқа шайылып келуі, ауада үнемі топырақ шаңының болуы бұл құбылыстың болуын дәлелдейді.Белгілі мәліметтер бойынша сары топырақтар жел эрозиясының өнімдерінің ауадан тұнуының нәтижесінде түзілген. Су және жел эрозиясы  брлық жерлерде орын алады. Жел эрозиясының  интенсивтілігі желдің жылдамдығы мен ұзақтығына , кеңістіктің ашықтығына және топырақтың жағдайына тікелей тәуелді.Ұқсас  жағдайларда эрозияға жеңіл топырақтар көп ұшырайды.Эрозияны топырақтың құрғақтығы, гумусқа кедейлігі  күшейтеді.Жел эрозиясының ерекше түрі құрғатылған жерлерге, әсіресе,шымтезекті жерлерге тән.Бұл топырақтар материалдың байланысының төмен болуымен сипатталады.Мұндай эрозиялық процестер Украина мен Белоруссия территориясында байқалған. Су эрозиясы ,  әсіресе, топырақтары интенсивті өңделетін, ашық кеңістіктерде, жауын шашын мөлшері жоғары болатын аудандарда басым болады.Су эрозиясы орманды дала зонасында басым.Сонымен қатар , дала және орманды зоналарда да кеңінен таралған.Топырақты өңдеуден басқа эрозиялық процестердің болуына,әсіресе таулы аудандарда, үлкен территорияда орманды кесу,өсімдік жабынын жою,мал жаю,туризм және т.б. әсер етеді. Антропогенді эрозияның ерекше түріне ирригацияның , яғни топыраққа көп мөлшерде су массасының берілуіне байланысты эрозия жатады.Бұл су сіңіп үлгермейді де,топырақ бетімен ағады.Ирригациялық эрозия кезінде бір уақытта эрозия да, топырақтың сортаңдануы да жүреді.

8 слайд

9 слайд
Мына оксидтердің аттарын, формулаларын жазыңдар және жіктеңдер Оксидтердің аталуы Формулалары Жіктелуі Магний оксиді N 2 O 5 Қышқылдық оксид Кремний оксиді СаО Көміртек ( IV )оксиді К 2 О

9 слайд

10 слайд
1 3. Белгісіз заттардың формуласын анықтаңдар, реакция теңдеулерін жазыңдар: С+х =СО 2 _________ 2Ва+х=2у_________________ СО 2 + z = H 2 CO 3 ______________ H 2 CO 3 +y=BaCO 3 +z__________ x-____________________ y-____________________ z-____________________

10 слайд

11 слайд
Жаңа сабақты бекіту 1.Оксидтер дегеніміз не? 2. Мынадай сызба нұсқаға сәйкес келетін реакция теңдеулерін құрыңдар: Металл ---- негіздік оксид ---- негіз ---- тұз: а)Са____________________________________________________________________ _____________________________________________________________ ә)Ba______________________________________________________________ __________________________________________________________________ Бейметалл----қышқылдық оксид----қышқыл----тұз: а) S___________________________________________________________ __________________________________________________________________ ә) C ______________________________________________________________________ ____________________________________________________ 3 Оксидтерге сәйкес келетін гидроксидтердің формулаларын жазыңдар: К 2 О- ------------------- AI 2 O 3 ----------------- CuO------------------- CaO------------------ Cr 2 O 3 ------------------ Li 2 O------------------ PbO-------------------- Cu 2 O------------------

11 слайд

12 слайд
6.Берілген химиялық реакция теңдеулерін аяқтаңдар: А) а) NaOH+HNO 3 = ә) Cu(OH) 2 +HCI= б) Cu(OH) 2 = в) Fe(OH) 2 = г) ....+.... =KOH+H 2 6 . Химиялық реакцияларды толықтырыңдар. Коэфициенттерін қойыңдар СаО+Н2О=................. К+.....= КОН+Н 2 ....+Н 2 О = Н3РО 4 Zn+H 2 O= ...+Н 2 Na 2 O+...= NaOH

12 слайд

13 слайд

13 слайд