Алаш арысы- Әлихан Бөкейханов

ӘлиханБөкейханов

ӘлиханНұрмұхамедұлыБөкейхан (5 наурыз 1866, Қарқаралыуезі, Семей облысы, Дала Өлкесі - 27 қыркүйек 1937, Мәскеу) — XIX ғ. соңы мен XX ғ. басындағықазақзиялыларының, қоғамжәнемемлекетқайраткерлеріқатарындағы аса ерекшетұлға. Көрнектіқоғамжәнемемлекетқайраткері, ұлт-азаттықжәнеАлашқозғалысыныңжетекшісі, Алашордаавтономиялыүкіметініңтөрағасы, публицист, ғалым, аудармашы.

АтатегіШыңғысханныңүлкенұлыЖошыдантарайтынтөретұқымы. АрғыатасыатақтыСұлтанБарақ. ҚазақтыңсоңғыхандарыныңбіріБөкей осы СұлтанБарақтыңбаласы. Бөкейден Батыр, оданМырзатай, оданӘлиханныңәкесіНұрмұхамед.

ӘлихандыәкесітоғызжасындаҚарқаралығаапарып, жергіліктімолданыңқолынаоқуғабереді. Бірақзерделі бала молдаданоқығандардангөріосындағымектептеоқыпжүргендердіңсауаттылығынаңғарып, қаладағыүшкластықбастауышмектепкеөзеркіменауысыпалады.

Оны бітіргенненкейін 1879-1886 жылдарыҚарқаралықаласындағықазақбалаларынаарналғанмектептеоқиды.

1886-1890 жылдараралығындаОмбыдағытехникалықучилищедеоқып, оны "техник" мамандығыбойыншабітіріпшықты.

1890-1894 жылдараралығында Санкт-ПетербургтегіОрмантехнологиялықинститутының экономика факультетіндеоқыды. Мұндаолстуденттікқызупікірталастарғақатысып, XXғасырдыңбосағасынаттағалытұрғанРесейдіңқандайжолмендамуытиімдіболатындығытуралықайшылықтыпікірлерқақтығысынакуәболды, өзойын да шыңдайтүсті.[1]

Сөйтіполжиырмажасында Дала генерал губернатор кеңсесініңұсыныс хаты мен қазаққауымдастығының 200 сом стипендиясыналып, 1894 жылыРесейимпериясыныңелордасы Санкт-Петербургкебарып, Орманшаруашылығыинститутының экономика факультетінетүседі. Олмұндажүріпкүнделіктісабақтарынақосастуденттердіңсаяси, әдеби, экономикалықжәнетағыбасқаүйірмелердіңжұмысынақызуараласып, студенттіктолқуларғақатысады. Оны екіғасырғажуықРесейимпериясыныңқоластындаотырғанхалқыныңауыртағдырықаттытолғандырабастайды. Қараңғылық пен надандықтыңшырмауындаотырғанхалқынабілім мен мәдениеткерекекенінұғады, елдіңтұрмысын, мәдениетін, білімінкөтерудіөзініңалдынамақсатетіпқояды.

Қоғамдық-саясиәрекеттері

Оқуынбітіріп, Омбығаоралғанда Ә. БөкейханРесейимпериясыныңқазақдаласынажүргізгенотаршылдықсаясатынадегенөзіндіккөзқарасықалыптасқан, марксизмніңэкономикалыққағидаларыменқаруланған, саясиастыртынкүрестіңтүрлері мен әдістерінүйреніп, білген, күрестартыстанбіршаматәжірибесі бар саясикүрескерболатын. ОлОмбығакелісіменқаланыңсаясиәлеуметтік, қоғамдықжұмысынабелсенеараласады.

«Народная свобода» (Халықбостандығы) партиясыныңқатарынаөтіп, өзіқазақзиялылары мен саясибелсенділерініңарасында осы партияныңшағынтобынұйымдастырады. Әлиханныңсаясикөзқарасыныңпісіп-жетілуіне, кейінбелгілісаяси, қоғам, мемлекетқайраткеріәріқазақұлт-азаттыққозғалысыныңұйымдастырушысыжәнекөсеміретіндетанылуына, саясикүрескерретіндешыңдалуынаОмбыдағыкүндеріерекшеықпалетеді.

1905 жылданбастапРесейконституциялық-демократиялықпартиясының (кадеттер) мүшесі, оныңқазақбөлімшесінқұрумақсатындаОралда, Семейдежиындарөткізген. Қарқаралыдапатшаөкіметініңотаршылдықсаясатынақарсыөткенқозғалысқақатысып, 14 500 адамқолқойғанҚарқаралыпетициясынұйымдастырушылардыңбіріболған.

1905 жылыӘлиханБөкейхан Семей облысықазақтарыныңатынан 1-ші Мемлекеттікдумаға депутат болыпсайланды. Бірақол 1-ші Мемлекеттікдумажұмысынақатысаалмады. Өйткені Ә.Н. Бөкейханөзжұмысынбастағанкезде Дала өлкесі генерал-губернаторыныңнегізсізжарлығымен, соттыңтергеуінсіз, 3 ай Павлодар абақтысындаотырды.

Абақтыданшығып Санкт-Петербургкежеткенде, Дума патшаныңүкіміментаратылып, оныңбіразмүшелерінаразылықактісінқабылдауүшінсолкездегіФинляндияның Выборг қаласынажүріпкеткенеді. Ә.Н. Бөкейхан да солардыңартынанаттанып, Выборг үндеуінеқолқойды. Солүшінжазағатартылып, Санкт-Петербург сот палатасыныңтөтеншемәжілісініңшешімімен 3 айға Семей түрмесінежабылды.

1906 жылыОмбыданшығатынкадеттік «Голос степи», «Омичъ» және «Иртышъ» газеттерінде; 1908 жылы Санкт-Петербургтежарықкөргенменьшевиктік «Товарищъ», кадеттік «Речь», «Слово» газеттеріндередакторлыққызметатқарды.

1909-17 жж. «Дон егіншілікбанкі» бөлімшесіндежұмысістеді.

1911-14 «Қазақ» газетінұйымдастырудажәнеоныңжалпыұлттықдеңгейгекөтерілуінезореңбексіңірді.

20 ғасырдыңбасындақазақдаласындаекіағымныңболғаныбелгілі. БіріБұқар мен Түркістанөлкесіне бет бұрғандәстүршіл, панисламшылағым, екіншісінегізіненБатысөркениетінүлгітұтқанжаңашыл, пантүркішілағым. Осы екіншіағымныңбасындаӘлиханбастағанорысмектептерінентәлім-тәрбиеалғанозықойлықазақзиялыларытұрады. Бұл топ саясиұстамдылықтанытып, Ресейимпериясынақарсыашықкүрескешығудыңәліертеекенінанықтүсінеді. Сондықтанолар, еңалдымен, халықтың сана сезіміноятатынжағдайжасаукерекдепбілді.

Бар күш-қуаттарын осы мақсатқажұмылдырады. Бірақолардыңойдағыдайжұмысістеуіне жандармерия басқармасыныңжансыздарымүмкіндікбермейді. Солардыңкөрсетуіменқуғынғатүседі, түрмегеқамалады. Бұдан студент кезінде-ақсенімсіздердіңқаратізімінеілігіп, бақылаудажүргенӘлихан да тысқалғанжоқ, алдымен, Семей түрмесінеқамалып, кейінСамарқаласынажераударылып, онда тек ғылыми-шығармашылыққызметпенайналысуғағанамәжбүрболды.

1916 жылыжераударумерзімібітіп, СамарданОрынборғакелгенӘлиханбірденқаланыңқоғамдық, саясиөмірінеараласыпкетеді. Қаланыңқазақтұрғындарыатынанқалалықдумағасайланады.

Бүкілмағыналыөмірінхалқыныңазаттықалып, еркін ел болуынаарнағанаяулыазаматтыңсоңғыдемібіткеншесолмақсатжолындажасағанқызметі сан қилы. ОлРесейжергіліктіжәнеқалалыққоғамқайраткерлерісъезінің делегаты, РесейдіңIМемлекеттікдумасыныңжәнемұсылманхалықтарысъезінің депутаты, IVМемлекеттікДуманыңмұсылмандарфракциясының Бюро мүшесіболды.

Алаш Орда

ҚұрылтайданоралысыменӘлиханқазақтарихындағытұңғышсаясиұйымАлашпартиясынұйымдастыруғакіріседі. Артынша, 1917 ж. желтоқсанындаЕкіншіжалпықазақсъезіАлашаутономиясыжарияланып, Ә. БөкейхансолалғашқыҚазақреспубликасыныңтұңғыштөрағасы (президенті) болыпсайланады.

Ә. Бөкейханныңқуғын-сүргінкезеңінен 2 жылалдындағы мен ату жазасыныңкүніндегісі.

1919 жылыбольшевиктерөкіметініңбұрынғыалашордашыларғажасағанкешірімненкейін Ә. Бөкейханқалғанөмірінғылымизерттеушіліккеарнады.

Ғылымиеңбектері

XIXғасырдыңсоңындаОмбыорманшаруашылығыучилищесіндеоқытушылыққызметатқарып, ғылымижұмыстарменайналысады.

Ол 1896 ж. көрнектіғалымдардыңкепілдемесіменОрысгеографиялыққоғамыБатыс-Сібірбөлімшесініңтолықмүшесіболыпсайланды.

Әлихан «Ресей. Жалпыгеографиялықсипаттама» аттыкөптомдықеңбектіңқазақдаласынаарналған 18 томына автор ретіндеқатынасқан. Олғылымижұмыспенқатарқоғамдық-әлеуметтіксаясиқызметтерге де белсенеараласабастайды.

1904 жылықазақдаласынақонысаударуқозғалысындаярлапберген Ф.А. Шербинаэкспедициясыныңқұрамындаболды.

1911-14 жж. ӘлиханБөкейхан «Жаңаэнциклопедиялықсөздіктің» 4-21 томдарына автор ретіндеқатысты.

ӘлиханБөкейхан — ғұламағалымормантанушы, экономист, мал шаруашылығынзерттеудіғылымижолғақоюшы, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы, әрі публицист ретіндеқазақхалқыныңсаясиәлеуметтік, мәденируханитарихындаөшпестейізқалдырғанұлытұлға.[2][3]

Ә.БөкейханұлыныңәдебиеттанутұрғысынанжазылғанеңбектеріғалымД.Қамзабекұлытарапынанжан-жақтықарастырылады. БұлзерттеудеӘ.Бөкейханұлыныңалғашқыеңбектерініңбіріретінде «Женщина в киргизкой былине Кобланды» аттымақаласысарапталған.

«Туркестанские ведомости» газетініңбірнешесанындажарияланған. Ә.Бөкейхановтыңәйгілі «Қобыланды» жырындағыәйелбейнесі» депаталғанмақаласыбелгіліғалымС.Қасқабасовтарапынанжан-жақтыталданып, солкездегіқазақфольклористикасыүшін аса маңыздыбірнешемәселекөтерілгенінжерінежеткізеайтылып: «Бұларэпостыңтарихилығы, «Қобыланды» жырыныңшығумезгілі, қазақфольклорыныңтүрлері, жыршыжәнеоныңшеберлігі, қоғамдық ой-санасыныңжырдакөріністабуы, «Қобыланды» жырындағыәйелдербейнесі, олардыңатқарыпотырғанидеялыққызметі. Осындайғылымимәндіпроблемаларды автор солкездегіәлеуметтік, моральдықмәселелерменұштастырақарастырған»,- делінген.

Дерек көзі: Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматы кітап баспасы”, 2009

2-топ. Ә.Бөкейханов

Ғылыми еңбектерінен:

.... «Төртінші Дума Һәм қазақ» атты мақаласында

Закон жұрттың бәрiне бiрдей болмақ, ғадiл болмақ. 1905-iншi жылғы 17-iншi октябрде орыс патшалығының панасындағы жұрт құрдас болмақ едi. Қазаққа құрдастықтың келгенi осы дағы!»...

«Жер, жер дегенде мұжық та, қазақ та ішкен асын жерге қояды. Жер туралы көрген зорлық көп. Жер десе дірілдемей болмайды. Сонда да жер мәселесі негізгі өмір мәселесінің ең зоры. Жер ісін ала қашты тартып алды, тиіп кетті қылмай, ақылмен, сабырмен, атқарған оң. Учредительное собраниеге шейін жұрт шыдап татулық қылған ғұмыр жұртымыздың ілгері тілегені жөн»...

Мемлекет қазақты өзінің баласының бірі қылса, қазақты осы тұрған шаруасын бұзбай орналастырар еді. Сонда қазақ неше жылда эволюция жолымен бірте-бірте отырықшы болар еді. Шаруасы мал бағуболса, он бестенжералғанменотырықшы мәдениетке көше алмайды»....

Дерек көзі: ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН: ТӨРТIНШI ДУМА ҺӘМ ҚАЗАҚ. http://abai.kz/content/elikhan-bokeikhan-tortinshi-duma-em-kazak

«...Жас бала, жалғыз қазақ, аяқ-табақты артқан түйеге мұрындық тақпаса, молда көнбіс бола ма, орыс протокол жазады деп, жас баласын қазақ мұрындықсыз тентек түйеге арта ма? Міне, ресімнен, ғұмыр жүзіне тысқары закон мысалы қазақтың жайын, тұрмысын білсе, түйеге мұрындық тақпай ма, өзге жақсылыққа қазақты қарқ қылғандай! Англияда «мұрындық» болмайды. Би билікті көбінесе бұрынғы өткен жақсы билер айтқан, жазылып қалған билікке сүйеніп айтады»...

Дерек көзі: Жауап хат. Қыр баласы. «Қазақ» газ., № 48,1914 ж. Самар қаласы. Жүсіп С.А Әлихан Бөкейхан шығармаларының толық жинағы V том//Сарыарқа баспасы, Астана, 2009 жыл, 258 бет.