Бастауыш сынып "Жақсы ата-ана болуды үйреніңіз"

ҚУАН,
СӘБИ!

ЖАҚСЫ АТА-АНА
болуды үйренеміз
0 АЙДАН
3 ЖАСҚА ДЕЙІН

Содержание
1.

БАЛАЛАРДЫҢ 3 АЙҒА ДЕЙІНГІ ДАМУЫ

1

15. БАЛАҒА СӨЙЛЕП ҮЙРЕНУДЕ ҚАЛАЙ

КӨМЕКТЕСУГЕ БОЛАДЫ

103

2.


БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ЖҮЙКЕ-ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

9

16. ҰСАҚ МОТОРИКАНЫ ДАМЫТУ

109

3.

БІР ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ОЙЫНШЫҚТАР

23

17. ТҮБЕКПЕН ҰЛЫ АЙҚАС

115

4.

ОЙЫН КӨПТІК ЕТПЕЙДІ

29

119

5.


ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ДАЛАДА ЖӘНЕ
ҮЙДЕ ДАМЫТУШЫ ОЙЫНДАР ОЙНАТУ

33

18. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ

ЗИЯНДЫ ӘДЕТТЕРІ

127

6.

КІШКЕНТАЙ БҮЛДІРШІН ҚАУІПСІЗДІГІ

41

19. КІШКЕНТАЙ БАЛАЛАРДЫҢ ҚЫҢЫРЛЫҒЫ

МЕН ЕСІРІКТІГІ

7.

БАЛА НЕГЕ ЖЫЛАЙДЫ

47

20. БАЛА БОЙЫН БИЛЕЙТІН ҚОРҚЫНЫШТАР

131

8.

БАЛАЛАРДЫҢ ҰЙҚЫСЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫ

55

21. БАЛА ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ

НАРАЗЫЛЫҚ ӘСЕРІ

135

9.


НӘРЕСТЕЛЕР ӘЛЕМ ТАНУДА ҚАНДАЙ
ТӘСІЛДЕРДІ ПАЙДАЛАНАДЫ?

63

22. ЗЕЙІН ЖЕТІСПЕУШІЛІГІ МЕН ГИПЕРБЕЛСЕНДІЛІК

СИНДРОМЫ

143

10. БАЛАҢЫЗДЫҢ ТІЛІНІҢ ДАМУЫ

69

23. ҮШ ЖАСТАҒЫ ДАҒДАРЫС

155

11. БАЛАНЫҢ АЛҒАШҚЫ СӨЗДЕРІ ҚАНДАЙ?

79

24. ОТБАСЫНДАҒЫ АНА РӨЛІ

161

12. ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН

ТІЛ ДАМЫТУ ЖАТТЫҒУЛАРЫ

85

25. АНАСЫ ЖАНЫНДА БОЛҒАНДА

175

13. СӨЙЛЕУ БЕЛСЕНДІЛІГІН ЫНТАЛАНДЫРУ БОЙЫНША

АТА-АНАЛАРҒА АРНАЛҒАН ҰСЫНЫС-КЕҢЕСТЕР

91

26. ОТБАСЫНДАҒЫ ӘКЕ РӨЛІ

183

27. КІШКЕНТАЙ БАЛАМЕН ҚАЛАЙ СӨЙЛЕСУ КЕРЕК

189

14. ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛА ТІЛІНІҢ

ДАМУЫНДАҒЫ ОТБАСЫ РӨЛІ

97

1

БАЛАЛАРДЫҢ
3 АЙҒА ДЕЙІНГІ
ДАМУЫ

1

1

БАЛАЛАРДЫҢ 3 АЙҒА
ДЕЙІНГІ ДАМУЫ

i

Өмірінің алғашқы айларында бала дамуы аса
қарқынды жүреді. Әрбір даму саласында күнделікті өзгерістер орын алып отырады. Балақай жаңа
дағдылар мен қабілеттерді тез жинап, тез үйрене
бастайды. Ұсынылған ақпарат балақайлардың ата-аналарына оның ерте жастағы дамуындағы мүмкіндіктері мен
қажеттіліктерін түсінуге мүмкіндік береді.

Өмірінің алғашқы аптасында бала түстерді ажырата алмайды және тек түсі бір-біріне кереғар нысандарды ғана
көреді. Яғни, алғашқы күндері және айлары сәбидің көз
жітілігі, сонымен бірге, түс ажырату қабілеті әлі жетілмеген болады.
Өмірінің 1 айында бала өз көз деңгейінде 20-40 см
қашықтықта орналасқан затқа немесе ересек адамның жүзіне көз тоқтата алуы тиіс, бетінен 20-40 см
қашықтықта көз деңгейінде көлденеңінен баяу қозғалатын түсі жарқын заттарды бақылай алуы тиіс, жарық
көзіне қарай алуы тиіс.

3 АЙҒА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ КӨРУ
ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫ

1 айдан 2 айға дейін
баланың заттардың
құрамдас бөліктерін
және түстерді ажыра
білу қабілеті бірте-бірте жетіледі. Бұл ретте
түстерді ажыра білу
қабілеті келесі кезекпен
дамиды: көк, сары, жасыл, қызыл.

Жаңа туылған нәресте жарықты қараңғыдан ажырата алады. Алғашқы бірнеше
күн ішінде сәби құрамдас бөлшектерін
ажыратып көре алмаса да, ірі заттардың
сұлбасын айыра алады.

2

БАЛАЛАРДЫҢ 3 АЙҒА
ДЕЙІНГІ ДАМУЫ

Бала өмірінің алғашқы 6 аптасында балада заттық көру
қабілеті, яғни, заттың көріністік бейнесін қабылдау және
оны жадыда сақтау қабілеті болмайды.

3 айға дейін баланың көріністік қалаулары
пайда болады – көруге ұсынылған көріністік
бейнелер арасынан бала міндетті түрде бет-жүзді
(тірі немесе суреті салынған) таңдайды. Оған қоса, бұл
жастағы балаларға ақ-қара түсті ойыншықтарға қараған
өте ұнайды.

1,5-2 айлығында ірі, түстері бір-біріне кереғар заттар,
ересек адамның бет-жүзі біртұтас күйінде қабылданады. Сондықтан, бұл жаста бала өзімен 40-50 см
қашықтықтан сөйлесіп тұрған ересектің жүзіне көз
тоқтата алмайды.

2,5-3 айлығында бала кейде
анасын, ал кейде әкесін таниды, әлдебір таныс затты көрсе,
күлімсірейді, яғни, оның көру
жадысы – көрініс бейнелерін
сақтау және оларды тани білу
қабілеті дамиды.

2 айлығынан бастап бала тігінен баяу қозғалатын заттарды бақылауды үйренеді, бірақ оның көз жітілігі әлі
де болса мінсіз емес, көру ауқымы да әлі өте тар.
Бұл жаста бала заттардың 5-2,5 мм-ден кіші құрамдас
бөлшектерін ажырата алмайды, ал екі жақтағы көру
аясы – 10-30 градусқа дейінгі аралықта.
3 айлығында көз жітілігі жетіле түседі – бала өзінен айтарлықтай қашықтықтағы заттарды қарай бастайды: өз
қолы, қолындағы зат, қозғалыстағы заттардың артынан
басын бұрады.

3

1

1

БАЛАЛАРДЫҢ 3 АЙҒА
ДЕЙІНГІ ДАМУЫ

КӨРУ ҚАБІЛЕТІНДЕГІ АУЫТҚУШЫЛЫҚТАР
ҚАУІП - ҚАТЕРІ ТОБЫ
1.

Құрсақ ішінде жұқпалы сырқаттармен (токсоплазмоз,
хламидиоз және т.б.) ауырған балалар;

2.

Шала туылған балалар (өмір тарихында - жасанды өкпе
желдету, жан сақтау шаралары жасалған);

3.

Генетикалық синдромдары бар балалар;

4.

Жүйке жүйесінде ауытқушылықтары (гидроцефалия, бас
миының органикалық зақымдануы және т.б.) бар балалар;

5.

Тұқым қуалайтын ауыр сырқаттарға шалдығуға бейім балалар (ата-анасының

3 айға дейінгі жас аралығында балалардың көру қабілетін
тексергенде қандай белгілерге айрықша назар аудару керек,
қандай белгілер медицина қызметкеріне немесе
ата-аналарға баланың көру қабілетінде бұзылушылық бар
екенін білдіре алады:
көру қабілетіндегі ауытқушылық қауіп-қатерлерінің
бірінің болуы;
баланың бетінен 20-40 см қашықтықта көз деңгейінде
орналасқан затқа ересек адамның бет-жүзіне көз тоқтата
алмауы;
баланың бетінен 20-40 см қашықтықта баяу қозғалып
тұрған затты көзбен бақылау қимылдарын жасамауы;

жоғары дәрежелі миопия сырқаты,
анасының қант диабетімен ауыруы);
6.

Есту қабілетінде бұзылушылықтары бар балалар;

7.

Көру органы зақымдалғанының сыртқы белгілері
(экзофтальм, қылилық, көз қарашығының әдеттен тыс түсі
немесе пішіні) бар балалар.
Бұл топтағы балалардың көру
қабілетінде ауытқушылықтар
орын алу ықтималдығы
жоғары, сондықтан, оларды
тексеру және бақылау аса
тиянақты жүргізілуі тиіс.

баланың өз қолдарын, қолына ұстатылған заттарды қарамауы;
күшті жарық көзіне бас бұрмауы;
көз қарашығының жарыққа әсер бермеуі немесе әлсіз
әсер беруі.

Көру қабілетінде бұзылушықтары бар балалардың аналардың
сөзінше, баланың 3 айлығында өздері назар аударған бас белгі
– баланың анасының жүзіне көз тоқтата алмауы. Көп аналар
осы жаста балаларымен сөйлесе бастағанда, бала олардан
теріс айналғанын өкінішпен байқаған. Бұл зағип немесе нашар
көретін бала бірінші кезекте анасымен көру арқылы емес,
тыңдай отырып, дыбыс көзіне қарай басын бұру арқылы әрекеттесетінімен түсіндіріледі.

4

БАЛАЛАРДЫҢ 3 АЙҒА
ДЕЙІНГІ ДАМУЫ

1 айлығында бала анасының дауысын таниды, естіген
және көрген әсерлерлін өзара байланыстыруға талпынады, дыбыстың ырғағын, биіктігін және көтеріңкілігін
ажырата бастайды.

Кейде бұл жаста қылилыққа душар болған баланың көру
қабілетінде бұзылушылық бар деген қате пікір қалыптасады. Алайда, көз мамандары аздаған қылилық 6-7
айлық жасқа дейінгі балалар үшін қалыпты жағдай деп
түсіндіреді.

2 айлығында сәби басқа дыбыстарға қоса жаңа дыбыстарға құлақ түреді, әуен тыңдайды, ересек адамның
дауысын естігенде күлімсірейді.

3АЙҒА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЕСТУ ҚАБІЛЕТІНІҢ
ДАМУЫ

3 айлығында баланың естігіштігі айтарлықтай жақсарады, бала қарқындылығы 50-60 децибел (кәдімгі ауызекі
әңгіме) дыбыстарды ести алады. 3 ай толғанда сәби
дыбыс көзіне басын бұрады, дыбыс шығаратын затқа
үңіле қарайды. Осы жаста гу-гулеу және жандану кешені
орын алады.

Бала дүниеге келгенде оның есту қабілеті, көру қабілетіндей жетілмеген күйде болады. Нәрестенің есту
сезімталдығы жеткіліксіз, себебі, оның орта құлағындағы
қуысы сұйықтыққа толы болады, осы сұйықтық дыбыс
тербелістерін таратуды қиындатады.

Есту қабілетіндегі ауытқушылықтар қауіп-қатері тобы:

Әдетте дені сау, толық тоғыз айдан кейін дүниеге келген
бала жоғары жиілікті дыбыстарды және 70-80 дБ дыбыстарды (көтеріңкі дыбыстар – телефон қоңырауы, музыка аспабында ойнау, айғай) естуі тиіс. Бұл жаста сәби
көтеріңкі дыбыстарды естігенде селк етеді, қалшия
қалады, көзін жыпылықтатады, сору ырғағын
өзгертеді.

5

1.

Анасының жүктілік кезінде жұқпалы және вирустық
сырқаттармен (қызамық, қызылша, тұмау, цитамегаловирус
жұқпасы, ұшық, токсоплазмоз) ауыруы;

2.

Жүктілік кезіндегі токсикоз және жүктіліктің үзілу қаупі
туындауы;

1

1

БАЛАЛАРДЫҢ 3 АЙҒА
ДЕЙІНГІ ДАМУЫ

3.

Жаңа туылған нәрестелердің тұншығуы (асфиксия);

4.

Жүктілік және босану кезіндегі бас сүйек ішіндегі зақым;

5.

Гипербилирубинемия (200 мкмоль/л астам) и жаңа туылған
нәрестелердің гемолитикалық сырқаты;

6.

Шала туылу және туылған кездегі дене салмағы 1500 г кем
болуы;

7.

Анасының жүктілік және емізу кезінде ототоксикалық
дәрілік құралдарды (антибиотик-аминогликозидтер, фуросемид, аспирин, құрамында хинин бар дәрілік құралдар)
пайдалануы;

8.

Нәрестенің гестациялық жасы 40 аптадан асып кетуі;

9.

Анасының және басқа туыстарының есту қабілетін
зақымдайтын тұқым қуалайтын ауруларының болуы.

ЕГЕР МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТКЕРІ НЕМЕСЕ АТА-АНАСЫ БАЛАДАН ОСЫ БЕЛГІЛЕРДІ БАЙҚАМАСА, ОНДА
БҰДАН ДА ТИЯНАҚТЫ, ӘРІ МҰҚИЯТ БАҚЫЛАУ МЕН
ТЕКСЕРУ ШАРАЛАРЫН ҚОЛДАНҒАН ЖӨН.

3 АЙҒА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ СЕЗІМДЕРІ МЕН
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ДАМУЫ
Баланың өмірі алғашқы рефлекстік айғайынан басталады. Өмірінің алғашқы күндері және апталары бала
жағымсыз жайттарға (ауыру, ашығу, ұйқысы келу) өзінің
теріс көзқарасын айғаймен, жылаумен, ұзақ уақыт бойы
қимыл-қозғалыста болуымен білдіре алады. Бірте-бірте,
өмірінің әрбір жаңа күні өткен сайын, баланың жылауы
да туу себептеріне қарай әртүрлі бола бастайды, ал анасы
сол себептерді ажыратуды үйрене бастайды. «Түрлендірілген айғай-жылау» деп аталатын
кезең орын алады. Бұл кезең баланың
эмоционалдық дамуы
үшін де, «ана-бала»
екілігінде тұрақты
және тиісті байланыс қалыптасуы үшін де
айрықша маңызды болып
саналады.

ЕГЕР НӘРЕСТЕНІҢ ЕСТУ ҚАБІЛЕТІНДЕ АУЫТҚУШЫЛЫҚ
ҚАУІП - ҚАТЕРІНІҢ БІРІ БАР БОЛСА НЕМЕСЕ БАЛА ТӨМЕНДЕ КӨРСЕТІЛГЕН ӘРЕКЕТТЕРДІ ЖАСАМАСА, АТА-АНАЛАР
ЖӘНЕ МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ БАЛАНЫҢ ЕСТУ
РЕАКЦИЯСЫНА ЕРЕКШЕ КӨҢІЛ БӨЛУІ ТИІС:
1.
2.
3.
4.
5.

Нәресте өмірінің алғашқы 2-4 аптасында қатты дыбыстар
шыққанда селк етпейді;
Нәресте өмірінің алғашқы 2-4 аптасында дауыс естісе,
қалшия қалмайды;
3-4 айлығында бала дыбыс көзіне қарай басын бұрмайды;
3-4 айлық бала анасының дауысын естігенде жандана
түспейді;
2-4 айлығында бала гу-гулей бастамайды.

6

БАЛАЛАРДЫҢ 3 АЙҒА
ДЕЙІНГІ ДАМУЫ

3 айлығында бала өз дауысын басқа адамдармен
қарым-қатынасқа түсу үшін қолданады: ол «ау-ау» деп
дыбыстайды, сосын біраз үнсіз қалады, ересекке қарап,
жауап күтеді, ересек адам жауап қайтарғанда ол сол
ересек сөйлеп біткенше күтеді де, қайтадан «ау-ау»
деп бастайды. Қалыпты дамып келе жатқан бала «тірі
емес» заттармен осылай «сөйлесуге» тырыспайды,
олардың тарапынан дыбыс немесе өзге жауап күтпейді.

Кейінірек, жылау тек физикалық емес, сондай-ақ, баланың жан қиналысын да білдіре бастайды.
Күлімсіреу сияқты ұнамды сезімдер балада айғайдан
кешірек пайда болады. Авторлардың көпшілігі балалардың күлімсірей бастауы 4-6 аптада басталады деп
санайды. Біздің байқауымызша, сәби өмірінің алғашқы
аптасында, ал кейде, алғашқы күні-ақ күлімсірей
бастайды. Бірақ бұл жастағы күлімсіреу айналасындағы ересектермен қарым-қатынас белгісі емес, тек
физикалық тұрғыдан толығымен жайлы сезіну
күйін білдіреді.

3 айлығында баланың өзі үшін маңызды ересек
адамға қатысты ерекше эмоционалдық-қимылдық
әрекеті пайда болады – «жандану кешені». «Жандану
кешеніне» ересек адамның бет-жүзіне көз тоқтату,
күлімсіреу, қимыл-қозғалыс белсенділігінің артуы
(бала аяқ-қолдарымен қарқынды сермей бастайды)
кіреді, бала жиі-жиі гу-гулей бастайды.

Алғашқы, «әлеуметтік» күлімсіреу
(яғни, қарым-қатынасқа бағытталған)
бала өмірінің 1-1,5 айына қарай
пайда болады. 4-6 айлығында
бөбек анасының жұмсақ дауыс
ырғағына, жүзін жақындатқанына
күлімсіреп жауап береді.

ӘЛЕУМЕТ ТІК КҮЛІМСІРЕУДІҢ ЖӘНЕ ГУ- ГУЛЕУДІҢ, ЕРЕСЕК АДАМНЫҢ БЕТ-ЖҮЗІНЕ КӨЗ ТОҚТАТУДЫҢ, ЖАНДАНУ КЕШЕНІНІҢ ЖОҚ БОЛУЫ НЕМЕСЕ КЕШ ПАЙДА БОЛУЫ
БАЛА ДАМУЫНДАҒЫ ӘРТҮРЛІ БҰЗЫЛУШЫЛЫҚТАР БАР
ЕКЕНІНІҢ АЙҒАҒЫ БОЛУЫ МҮМКІН ЖӘНЕ ҚОСЫМША
БАҚЫЛАУ МЕН ТЕКСЕРУ ҚАЖЕТ БОЛАДЫ.

2,5-3 айлығында бала, әдетте, дауысты дыбыстарды және көмейлік дыбыстарды әуендетіп айтып,
гу-гулей бастайды.

7

1

1

БАЛАЛАРДЫҢ 3 АЙҒА
ДЕЙІНГІ ДАМУЫ

3 АЙҒА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСТЫҚ ДАМУЫ

Өмірінің алғашқы айында нәресте аз қимылдайды, уақытының
көп бөлігін өзін ересектер жатқызған қалыпта жатып өткізеді,
қолдарының және аяқтарының бүккіштерінің бұлшық ет тонусының физиологиялық көтеріңкілігі байқалады, ересек адам
оны қолына алып көтергенде, басын ұстай алмайды.

Нәресте дүниеге келгенде бірқатар туа біткен шартсыз
рефлекстерге ие болады, олардың бір бөлігі оған өмір
сүру үшін қажет (тыныс салу, қан айналымы, іздеу, сору
рефлексі, қарашық, жыпылықтау және т.б. рефлекстері), ал
басқалары – эволюция барысында бала өмірі үшін мәнін
жоғалтқан рефлекстер (қармау, сүйену, өздігінен жүру,
Моро және т.б.). Есейген сайын кейбір рефлекстер жойылады, ал басқалары орныға түседі, ал тағы бір рефлекстер
тобы өзге рефлекстердің қалыптасуына негіз болады.

1-2 айға дейін баланың қол-аяғының қимыл-қозғалысы бейберекет сипатқа ие. Тек 1-1,5 айда бала басын ұстап үйренеді.
2-3 айлығында бала шалқасынан жатқанда басын орта сызықта
ұстай алады, қолдарын кеудесінің орта сызығына әкеліп қоя
алады, аузына апара алады, қолына ойыншық ұстатса, қолын
қысады. Осы жаста сәбидің қолына ойыншықпен тиіссе, жұдырығын ашады, біршама уақыт бойы қолына берген ойыншықты
ұстап тұра алады, өз қолдарына қарай алады, өз бетінше
шалқасынан бір бүйіріне аударыла алады, етбетінен жатқанда
тепе-теңдігін сақтай алады (арқасына немесе кеудесіне құламайды).
3 ай толғанда сәби көрген затына қолын созады, өзіне ыңғайлы
қолымен оны қармайды, ұстап тұрады, аузына қарай тартады.
3 айлығында бала етбетінен жатқанда басын 45-90 градусқа
көтереді (кеудесі көтеріңкі, білегіне, шынтағына иығы деңгейінде немесе иықалды деңгейінде сүйенеді).

8

2

БІР ЖАС
ІШІНДЕГІ
БАЛАЛАРДЫҢ
ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ
ДАМУЫ

9

2

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

Нәрестелік шақ (туылған күннен бастап 1 жасқа дейін)

Тек 1,5 айлығында сәби басын ұстауды үйрене бастайды. 1-3 айында бала шалқасынан жатқанда басын орта
сызықта ұстай алады, қолдарын денесінің орта тұсына
әкеліп қоя алады және аузына апара алады.

– баланың жоғары қарқынды дамуымен және баланың
қалыптасуында айрықша маңызға ие болуымен сипатталатын кезең.
Бұл кезеңде орталық жүйке жүйесі «бұрын-соңды болмаған» серпіліс жасайды – жеті айға толғанда ми салмағы
екі еселенеді, ал бір жарым жасқа толғанда үш еселенеді.
Кейін мұның бірі де қайталанбайды. Өмірінің алғашқы
жылы бала белгілі жас кезеңдеріне тән ең маңызды деген
дағдыларды және қабілеттерді үйренеді.

3 АЙДАН 6 АЙҒА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСТЫҚ ДАМУЫ
Баланың алғашқы мақсатты қимыл-қозғалыстары,
шалқасынан етбетіне аударылу, етбетінен шалқалап
жату сияқты денесін кеңістікте қозғалту қимылдары
пайда бола бастайды. Оған қоса, бала басын, денесін
және аяқ-қолын кеңістікте жақсырақ басқара алады,
денесі қабылдаған қалыпты ұзағырақ ұстап тұра алады,
сондай-ақ, заттарды және ойыншықтарды еркінірек
басқара алатын болады. Әдетте, бала алдымен шалқасынан етбетіне аударылуды үйренеді, 4-6 айлығында
орын алады. Кейбір балалар 6 айлығында етбетінен
шалқасына аударылуды біледі, бірақ
балалардың көпшілігі бұл қимылды
тек 7 айдан асқанда жасай бастайды.

3 АЙҒА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСТЫҚ ДАМУЫ
Туа сала нәресте бірқатар туа біткен шартсыз рефлекстерге ие болады, оның бір бөлігі жойылады, екіншілері – орнығады, ал тағы бір бөлігі өзгелерінің қалыптасуына негіз
болады. Өмірінің алғашқы айында бала аз қимылдайды,
ол көбінесе жатқызған күйінде жата береді, қол мен аяқ
бүккіштерінің бұлшық ет тонусының физиологиялық көтеріңкілігі байқалады. Ересектер баланы қолға алғанда ол
басын ұстай алмайды. 1-2 айлығында баланың аяқ-қолдарының қимыл-қозғалысы бейберекет сипатқа ие.

10

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

3 айдан кейін бала қолын «ашады», көрген затына
қарай созылады, оны бір қолмен де, қос қолдап та
қармайды, аузына қарай тартады. Ойыншықты зерттейді, саусақтарымен әрлі-берлі жүргізеді, бір қолынан
екіншісіне ауыстырып салады. 5-6 айға толғанда бөбек
заттарды бас бармағын басқа саусақтарына қарсы қойып тұрып ұстайды.

МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ЖӘНЕ АТААНАЛАРДЫҢ НАЗАРЫНА ДАБЫЛ БЕЛГІЛЕРІ 6 АЙЛЫҒЫНДА БАЛАНЫҢ КЕЛЕСІ ҚИМЫЛ - ҚОЗҒАЛЫС ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ БОЛМАУЫ:

4,5-6 айлығында бала етбетінен жатып, созулы жатқан
қолына сүйене алады (қолы ашық, кеудесі көтеріңкі, иегі
төмен түсірілген); бір қолының білегіне сүйеніп, екінші
қолымен затқа қарай созылады. Балалардың бір бөлігі
5,5-6 айлығында етбетінен жатып, айнала аударыла
алады, ал кейбірі аздаған қашықтыққа етбетінен жатып
еңбектей да алады. Бала аяқтарын ішіне қарай жинай
алады, оларды көтере алады, тізесін қолдарымен ұстай
алады (4-5,5 айлығында, ал ересектер қолынан созғанда
отыруға талпынады). Балалардың көпшілігі отырғызып қойса, бірнеше секунд бойы отырған күйін сақтай
алады.

11

1.

Шалқасынан етбетіне аударылмайды;

2.

Етбетінен жатқанда тым болмаса қысқа уақытқа созулы
қолының білектеріне сүйене алмайды;

3.

Етбетінен жатқанда бала ойыншықтарды басқара алмайды (денесінің салмағын бір қолына қарай ығыстыра
алмайды);

4.

Етбетінен жатқаны біртүрлі (бала басын әрең көтереді,
әрең ұстайды, қолы кеудесінің астында немесе керісінше
– екі жағына қарай кең жайылған, білегі мен қолы супинация күйінде, яғни, алақаны жоғары қаратылған);

5.

Көбінесе қолын жұдырығына жұмып жатады;

6.

Қармауға ыңғайлы ойыншықты бір немесе қос қолдап
ұстай алмайды, қолымен немесе ойыншықпен аузына
жете алмайды;

7.

Шалқасынан жатқанда балтыры мен
санын көтере алмайды

2

2

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

6-12 АЙЛЫҒЫНДА БАЛАНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСТЫҚ ДАМУЫ

Еңбектеу де кезең-кезеңмен дамиды: алдымен бала етбетінен
жатып, айнала аударылады (5,5-5,7 айлығында), ал кейін
етбетінен артқа қарай, сосын етбетінен алға қарай еңбектейді.
Балақайлардың көпшілігі төрт аяқтап еңбектеуге барлық
алдыңғы кезеңдерді кезек-кезегімен игергеннен кейін көшеді,
бірақ кейбір балалар етбетінен еңбектемей-ақ, бірден төрт
аяқтап еңбектей бастайды. Әдетте, балалар 8,5-9 айлығынан
бастап төрт аяқтап еңбектейді. Кей балалардың еңбектемеуі
қалыпты жағдай емес. Баланың 9-10 ай толғанда неге
еңбектемейтінінің негізді себептерін анықтау қажет (жүйке
жүйесінің сырқаттары, мешел ауруы (рахит), баланың қимылқозғалыста тәжірибесінің жоқтығы, ата-ана тарапынан шамадан
тыс қамқорлық көрсету).

Бұл кезеңдегі балақайдың қимыл-қозғалыстағы белсенділігі алдыңғы айлардағыға қарағанда әлдеқайда тез
дамиды.

6-7 айлық бала ұзақ уақыт бойы етбетінен, жазылған қос
немесе бір қолына сүйеніп жата алады, бұл қалыпта қолдары
босаңсыған, бала етбетінен жатып, ойыншықтарды және басқа
да заттарды еркін басқара алады. Етбетінен жатқанда баланың
денесі мен аяқтары жоғары қарай ашылған доға пішініне
келеді. Бала шалқасынан етбетіне, етбетінен шалқасына еркін
аударылады.

8,5-9 ай толғанда балалардың көпшілігі өз бетінше отыра
алады. Көбінесе, балалар алдымен етбетінен немесе төрт
аяқтап тұрып отыруды үйренеді. Егер бала осы қалыптардан
өз бетінше отыру қалпына көше алса, өз бетінше отырады деп
саналады. «Шалқасынан жатқан» қалыптан өз бетінше отыруды
бала 9-11 айлығында игере бастайды.

7 айлығында барлық дерлік (ересектер отырғызып қойған)
балалар арқасын тік ұстап, қолдарын алдына сүйеніш ретінде
тіреп, отыра алады; сүйеусіз бір минуттан бірнеше минутқа
дейін отыра алады. Кейінірек, 8-9 айлығында балалар бір
жағында жатқан затты алу үшін денесін бір бүйіріне қарай бұра
алады, осы уақытта «бүйірлік қорғаныс реакциялары» пайда
болады, яғни, бала денесін бір жаққа немесе артқа бұрғанда тепе-теңдікті сақтау үшін қолын сүйеу ретінде бір жағына тірейді.
7-8 айлығынан бастап, бала бір білегіне, содан соң – жазылған
қолына таянып, «бір жағына шынтақтап жатып» ойнай алады.

12

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

i

ЕСТЕ САҚТАҢЫЗ, БАЛАНЫ ҚОС ҚОЛЫНАН ТАРТЫП ОТЫРУҒА ҮЙРЕТПЕГЕН ЖӨН, СЕБЕБІ, БҰЛ ТӘСІЛ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ОТЫРУ ТӘСІЛІ ЕМЕС.
Ересек адам балақайды «шалқасынан жатқан» күйден отыруға
үйреткенде баланы бір қолынан ұстап, екінші қолын сүйеніш
ретінде бір жағына тіреуі қажет.

ДАБЫЛ БЕЛГІЛЕРІ – 9 АЙЛЫҒЫНДА БАЛА:
1.

Cүйеусіз бірнеше минут бойы нық отыра алмайды;

2.

Eтбетінен немесе төрт аяқтап тұрған немесе шалқасынан
жатқан күйден өз бетінше отыра алмайды;

7-8 айлығында бала кеудесіне сүйеніп, аяқтарын бүге
және жаза алады (дене аздап алға иілген). 8-9 ай толғанда барлық дерлік балалар қос қолдап сүйеніп тұрып,
тұра алады, бұл ретте салмақтың басым бөлігі аяққа
түседі, ал қолдарын бала тұрған күйде тепе-теңдігін
сақтау үшін пайдаланады. 9-10 ай толарда балалардың
көпшілігі «табанына сүйеніп отыру» қалпынан (яғни,
орындықтан) және бір тізесі арқылы қос қолдап созылып, «тізерлеп» тұрған қалпынан сүйеніштің жанына
тұра алады. Бұл жаста көптеген балалар сүйеніштің
жанында тұрып, дене салмағын бір аяғынан екіншісіне
ауыстыра алады (яғни, теңселеді, аяғын кезек-кезек
басып тұрады). Кейбір балалар сүйеніштің бойымен
жалғамалы қадамдармен жүре алады, кейбір балалар
бір қолымен сүйеніштен ұстап тұрып, ал екінші қолымен
құлап қалған затты алуға тырысып, тұрған күйі еденге
қарай иіле алады.
12 айлығында балалар бір нысаннан екіншісіне жетіп,
өз бетінше жүруге талпынады.

3.

Етбетінен немесе төрт аяқтап еңбектемейді;

4.

Орындықта отырған күйден, тізерлеп тұрған күйден сүйеніштен ұстап тұрып өз бетінше тұра алмайды;

5.

Сүйенішті қос қолдап ұстаған күйі тұра алмайды немесе
тұруға тырысады, бірақ дене салмағының басым бөлігін
қолдарына, кеудесіне, ішіне аударады (сүйенішке қолдарымен, кеудесімен, ішімен «ілініп» тұрады»);

6.

Қос қолдап ұстап, сүйеніштің жанында тұра алады, бірақ
табаны жерге толық тимейді (аяғының ұшына сүйеніп
тұрады);

7.

Қозғалыссыз, сондай-ақ, қозғалысты әртүрлі дене қалыптарында асимметрия байқалады (мысалы, тек бір бүйірінен
ғана аударылады, отырады; отырғанда, тұрғанда дене салмағы тек бір жағына ғана ауады, дененің және аяқ-қолдарының оң және сол жақтарының қимыл-қозғалысы көлемі
мен сапасы жағынан қатты өзгешеленеді).

13

2

2

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

ҰСАҚ МОТОРИКАНЫ ДАМЫТУ

6 айлығында бала ойыншықтарды қос қолдап ұстай алады,
ойыншықты бір қолынан екіншісіне сала алады, алыстағы затқа

Ұсақ моториканы дамытудың түпкі мақсаты болып қол қимылдарын өз еркінше үйлестіру табылады. Бұл даму үдерісі, жүру
сияқты, рефлекстік қимыл қорынан (қолдың қармау рефлексі)
басталады.

қарай созылады, ұсақ заттарды (қиқымдарды) барлық саусақтарымен қармауға тырысады. Балақай заттарды қолында алақанымен ұстап тұрады, саусақтарын заттың айналасына бүгеді,
бас бармағы басқа саусақтарға қарсы қойылады.

Жаңа туылған сәбидің жабық алақаны (бас бармағы бүгулі,
қалғандары иілген) қалыпты жағдай болып табылады.

6-7 айлығында бала ойыншық ұстап тұрған қолын айналдыра
алады.

Алғашқы айдың аяғында өтпелі кезең байқалады, бала алақаны
ұзағырақ уақытқа ашық қалады.

7-8 айлығында, егер бала бір мезетте екі затты ұстаса, онда
оларға кезек-кезек қарайды, бір-біріне ұрғылайды. Бұл жаста
саусақпен қармау пайда болады (зат енді алақанда жатпайды).
Ірірек заттарды және ойыншықтарды бала қос қолдап қармап,
ұстайды.

Үшінші айдың аяғында бала жартылай жабық алақанын алдында тұрған затқа қарай қозғалта алады, қос қолын да зат тұрған
бағытта соза алады, бірақ барлық қимылдары орта сызық
бойымен үйлестірілген.

8-9 айлығында көптеген балаларда «қысқыштық» қармау пайда
болады (ұсақ заттарды екі саусақтап – бас бармақпен және
сұқ саусақпен ұстау), бұл қармау түрі кейінірек – 11-12 айда да
пайда болуы мүмкін.

4 айлық баланың алақаны көбіне ашық болады. Ол қолдарын
бетіне тақап, оларға қозғалыстағы заттар ретінде қарай алады.
Қолдарын орта сызыққа келтіру қос қолдың бір-бірімен
өзара жанасуымен ерекшеленеді. Жартылай ашық алақандар
бір-біріне оңай салынады. Бала ойыншықты қолында ұстай
алады, аузына апара алады, ернімен және тілімен зерттей
алады. Әлдебір затқа бағытталған жұлқи жасалатын қимылдар
көбінесе қос қолдап жасалады. Бұл – көру-қозғалыс үйлестігін

8-9 айлығында балалардың көпшілігінде жанында тұрған барлық заттарды және ойыншықтарды ұстау және еденге лақтыру
түріндегі ойын пайда болады. Алдымен бала заттардың қайда
құлайтынына мән бермейді, бірақ, уақыт өте келе, бұл ойын
түрлене түседі: бала затты алады, оны қарап шығады, оны
үстелге, төсекке ұрғылайды, лақтырады, қайда
құлағанын қарайды, содан соң, айғайлап,
анасының сол құлаған затты алып, өзіне
беруін талап етеді.

дамытудың алғашқы сатысы.
Қолдың қармау рефлексі 6 ай толғаннан кейін басылады немесе саусақтарды қысқа уақытқа бүгу түрінде көрініс береді.

14

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

КӨРУ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫ

ДАБЫЛ БЕЛГІЛЕРІ

Бала туа салысымен миы қалыпты дамуы үшін ол сан-алуан
көру бейнелерінің көмегімен ынталандырылуы тиіс.
Жаңа туылған нәресте жарықты сезеді, басын жарық көзіне
бұруға тырысады. Өмірінің бірінші аптасы аяғына таяғанда сәби
көзін анасының бет-жүзіне тоқтатып, қарай алады.
2-3 ай толғанда бала қозғалыстағы заттарды бақылауға, өз қолдарына және жақын жерде орналасқан заттарға қарай алады.
6 айлығында бала заттардың ұсақ бөлшектерін және көлемі
0,5-1 мм ұсақ заттарды ажырата алады. Көру аясы ай сайын
10 градусқа кеңейеді, ал 6 ай толғанда екі жағынан да 50-60

1.

Ересек адамның бет-жүзіне, түсі ашық затқа көз тоқтата
алмау;

2.

Баяу қозғалыстағы затты көзбен бақылау қимылдарының
болмауы;

3.

Бала түсі ашық заттарға қол созбайды, тура алдына қойылған ойыншықтарды ұстамайды.

9 айлығында балалардың басым көпшілігі көз алдында жаялық
немесе қағаз астына жасырылған затты табады, қозғалыстағы

градусты құрайды.

затты бақылайды, оны қармауға талпынады, жанында жатқан
ұсақ заттарды жинайды. Бұл жаста көптеген балалар бұған
дейін белгілі бір тәжірибе жинап, пішіні жағынан бір-біріне
ұқсас заттардың атқаратын жұмысын түсіне бастайды (мысалы,
қасықты көре сала – сабынан ұстап, аузына апарады, немесе
қолына доп тисе, оны домалату немесе лақтыру қажет екенін
түсінеді).

Осы жаста бала көлденеңінен, тігінен, сағат тілімен және сағат
тіліне қарсы бағытта баяу қозғалатын заттарды бақылай білуі
тиіс, әрі бақылау үзік-үзік емес, бірқалыпты болуы тиіс.
6 айлығында бала өз қолдарына қарайды, қызығушылығын тудырған заттарға қарай созылады, алыс емес жерде орналасқан
заттарды қармайды, құлап бара жатқан және домалап бара
жатқан ойыншықтарды бақылайды, дененің орта сызығын кесе,
көз тоқтата алады.

12 айлығында бала басын бұрады, тұрған күйде көзін жоғары
және төмен түсіреді, әрі дене
тепе-теңдігін сақтайды,
қозғалыстағы заттарды жақсы
қармайды, суреттерді және
фотосуреттерді қарайды.

Бұл жастағы бала тек жақындарын ғана емес, сүйікті ойыншығын, бөтелкесін, басқа да айналасындағы заттарды тани
және ажырата алады.

15

2

2

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

3 айлығында бала әртүрлі дыбыстарға құлақ салады, мінезі
дыбыс ырғағы мен екпіні әртүрлі болғанда өзгереді. Дыбыс
көзін іздеу қимыл-әрекеті дамиды. Бала анасының даусын
басқа дыбыстардан ажыратуды үйренеді.

ДАБЫЛ БЕЛГІЛЕРІ
1.

Адамның бет-жүзіне, ойыншыққа көз тоқтата алмайды;

2.

Қозғалыстағы заттарды бақыламайды және олардың ұстап
алуға талпынбайды;

3.

Ұсақ заттарды (қиқымдар, жіптер) жинауға талпынбайды;

4.

Қолына түскен заттарға, ойыншықтарға қарамайды, бірақ
ұзақ уақыт бойы басқа тәсілдермен барлайды (сипалайды,
бетіне басады, аузына апарады, жалайды, кеміреді);

5.

Жиі және ұзақ, тіпті ояу болғанда да, көзін қолымен уқалайды;

6.

Көлеңкелі бөлмеде жарқырауық ойыншықтармен жақсырақ және ұзағырақ ойнайды.

6 айлығында бала тек жоғары жиілікті дыбыстарды (ысқыру,
телефон қоңырауы, сыбызғы), ауызекі әңгімені ғана емес,
сыбыр сияқты бәсең дыбыстарды да ести алады. Бұл жастағы
бөбек кеңістікте дыбыстардың орнын табу дағдыларын жетілдіреді, басын шыққан дыбыс көзіне қарай бұрады, естіген
және көрген әсерлерін өзара байланыстырады.
6 айлығында баланың гу-гулеген дауысы әркелкі, сазды бола
түседі, онда көптеген жаңа дыбыстар мен ырғақтар пайда
болады, дауысты дыбыстарға кейбір дауыссыз дыбыстар
қосылады, яғни, былдыр деп аталатын дыбыс тіркестері пайда
болады.
Есту құрылымы қалыптасқаннан кейінгі баланың дамуы
«дыбыстар сөздігін» жинау, есту жадысын дамыту арқылы
жалғасады. 6 айдан кейін бөбек үшін маңызды ересектермен
қарым-қатынас, олармен «әңгімелесу» айрықша маңызды. Ол
тек гу-гулеп, былдырлап қана қоймай, қызу қол сермейді, бет
қимылын, ым қосады.

ЕСТУ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫ
Жаңа туылған нәресте оқыс дыбыстарды ести алады: ол қорқады, селк етеді, көзін жұмады, маңдайын тыржитады, айғайлайды.
Өмірінің алғашқы айы соңына таяғанда қалшию әрекеті байқалады: сылдырмақ сылдырына немесе әңгімеге құлақ түріп
жатып, бала сөйлеп жатқан адамның бетіне үңіле алады.

16

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

ДАБЫЛ БЕЛГІЛЕРІ
1.

Гу-гулеген дыбыстардың болмауы немесе олардың солғын,
әлсіз шығуы, кеш пайда болуы (4-5 айдан кейін);

2.

Сөйлеп жатқан ересек адамға қарай басын бұрмауы;

3.

Сыбыр әңгімеге назар аудармауы;

4.

Сыбызғы ойыншыққа назар аудармауы;

5.

Дауыс ырғақтары өзгеше – өзгермейтін, бір сарынды,
екпінсіз гу-гулеген дыбыстар.

7-9 айлығында баланың былдыр тілі әркелкі, белсенді бола
түседі, көптеген балалардың тілінде бірдей екі буыннан тұратын қос буынды сөздер (мама, папа…) пайда болады, алайда,
ескерте кететін жайт, көп жағдайда бұл «сөздер» өз мән-мағынасына сәйкес емес, олар алғашқы мақсатты сөздерге көшудің
өзінше бір «былдыр» кезеңі болып табылады.
8-10 айлығында бала жекелеген сөздердің мағынасын түсіне
бастайды: өз атын естігенде үн қатады, «болмайды», «тұра тұр»
десе, қалшия қалады, өтініш жасаса, жекелеген әрекеттерді
орындайды (бер, ал, сау бол, «қуыр-қуыр, қуырмаш»). Балалардың көпшілігі 9-10 айлығында «қайда» деген сұрақты түсінеді,
ересек адам «Төсегің қайда?» деп сұраса, көзімен іздеп табады
немесе таныс затты қолымен көрсетеді.

Бұл жаста есту, көру қабілетінің дамуын баланың танымдың дамуынан және моторикасының дамуынан ажырату айтарлықтай
қиын.

БАЛАНЫҢ КҮРДЕЛІ ОНТОГЕНЕТИКАЛЫҚ ДАМУ ТІЗБЕГІНДЕГІ ТІПТІ БІР БУЫН ҚАЛЫС ҚАЛСА, СӨЗСІЗ ӨЗГЕ
САЛАЛАРДАҒЫ АУЫТҚУШЫЛЫҚТАРҒА НЕМЕСЕ ДАМУ
ҮДЕРІСІНІҢ КЕШЕУІЛДЕУІНЕ ДУШАР ЕТЕДІ.

17

2

2

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

Жаңа туылған сәби айғай, жылау, бет-аузын тыжырайту
және дене қалыбы арқылы тілдесуге қабілетті.
Жатысы жайсыз болғанда, тоңғанда, ашыққанда, бір
жері ауырғанда айғайлап белгі береді. Сәби екпінді
сору қимылдарын жасайды, аталмыш қимылды жасау
үстінде шолпылдаған дыбыс шығады. Сору рефлексі –
кейінгі тіл дамуының ең маңызды қимыл-қозғалыстық
алғышарты. Бірте-бірте эмоционалдық-мәнерлі мінезқұлық дамиды («жандану кешені»). Бала көмейлік
дыбыстар шығара алады, күлімсірей алады, аяққолымен белсенді қимыл-қозғалыс жасай алады.

ДАБЫЛ БЕЛГІЛЕРІ – 9 АЙЛЫҒЫНДА:
1.

Бала өз аты аталғанда мән бермейді, атын атап, шақырғанда тоқтамайды;

2.

Бала әңгіме немесе сыбыр деңгейінде шыққан дыбыс
көзіне басын бұрмайды;

3.

Былдырламайды немесе былдыры өте әлсіз, солғын;

4.

Бала анасы өтінген қарапайым әрекеттерді орындай алмайды (бер, сау бол, маған кел және т.с.с.)

ТІЛ ДАМУЫ (ТІЛ ДАМУ АЛДЫНДАҒЫ КЕЗЕҢ)

3 айлығында балалар сөздердің мәнін түсіне алмайды,
алайда, әртүрлі дауыс ырғағына
әртүрлі жауап қайтарады: мысалы,
көңілді, жұмсақ, сазды ырғақ баланы
күлімсіретеді. Бұл жаста айғай
сапасы өзгереді, гу-гулеу, күлкі
пайда болады.

Өмірге келгеннен кейінгі алғашқы жыл – баланың
тілдік мүмкіндіктері дамуындағы дайындық кезеңі. Тіл
дамуы айналадағы әлемді игерумен тығыз байланысты.
Баланың тілдік белсенділігі көру мен естудегі бағдарлау
қабілеттерін жетілдіру, ересектермен эмоционалдық
байланыс орнату және қимыл-қозғалыс белсенділігін
дамыту жағдайында көрініс береді.

18

БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ

Қуаныштан айғайлағанда жалпы хал-жағдайының
орнықтылығы және өз бетінше дыбыс шығара алу
мүмкіндігіне қуаныш көрінуі мүмкін. Ол қысқа, үзілмелі дыбыстармен, дауыс сарынының оқыс өзгеруімен
сипатталады.

Осылайша, өзіне қаратылып айтылған сөзді түсіну,
заттарды және айналадағы кеңістікті іс жүзінде игеру
тәжірибесінің аясы кеңейе береді. 9-12 айлық жаста
бала айтылған сөзге еліктеу дағдысын меңгереді,
ересектердің артынан жаңа буындарды айтуға
талпынады. Таныс жайттарды, заттарды таңбалау
үшін бала бір буынды немесе өзге дыбыстық тіркесті
пайдаланады. Осындай «алғашқы» сөздердің мәнмағынасы кең болуы ғажап емес. Дәл осы жаста бала
тыйым салғанда құлақ асады, өтінгенде қарапайым
әрекеттерді орындай алады – бұл тіл мен сана
дамуындағы маңызды кезең.

4-5 айлығында балада әуенді «а-а-а», «у-у-у» дауысты дыбыстары пайда болып, кейін «ау-ау-ау» немесе
«вау-вау» дыбыстарына айналады. Бұл кезеңде гу-гулеу қарқынды дамиды. Бөбек өзіне назар аудару үшін,
ересектермен байланыс орнату үшін түрлі дыбыстар
шығарады.
5-6 айлығында былдыр пайда болады, балалар
бастапқы «ба-ба», «ва-ва», «ди-ди» және т.с.с. буындарды
айта алады.
Әртүрлі дыбыс тізбектерін шығарғанда, бала оларды
нақты кідірістермен, әртүрлі дыбыс және сарын күшімен
ажырата алады.
6 айдан кейін бала нұсқау қимылын игереді, ересектер
«қаңқыл-қаңқыл