Бейімделу 1 сынып

І. ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ҚҰЖАТ ТҮРЛЕРІ


ОРТА БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЖҰМЫС ІСТЕУ ҚАҒИДАЛАРЫ

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрінің
2011 жылғы 20 желтоқсандағы №528 бұйрығымен бекітілді

1. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1. Осы Қағидалар Орта білім беру ұйымдарында психологиялық қызметтің (бұдан әрі – Психологиялық қызмет) жұмысын реттейді.
2.Психологиялық қызмет көрсету Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегіЗаңы, Бала құқықтары туралы конвенция, сондай-ақ осы Қағидалар шеңберінде жүзеге асырылады.
3. Психологиялық қызмет орта білім беру ұйымдарының құрылымдық бөлімшесі болып табылады.
4. Психологиялық қызметтің құрылымы білім беру ұйымдарының тұрпатына, түріне және қажеттілігіне, сондай-ақ педагог-психологтар штатының бірлік санына қарай айқындалады.
5. Психологиялық қызметтің құжаттамасы:
1) орта білім беру ұйымдарында психологиялық қызметтің жұмысын ұйымдастыру қағидаларын;
2) білім беру ұйымының басшысымен бекітілген Психологиялық қызметтің күнтізбелік жұмыс жоспарын;
3) психологиялық диагностикалау бағдарламаларын (бұдан әрі - психодиагностикалау), психологиялық тренингтерді, аталған білім беру ұйымдарының басшылары бекіткен дамыту және түзету жұмыстарын;
4) білім саласындағы уәкілетті органмен бекітілген психологиялық сабақтардың, тренингтердің және басқа да жұмыс түрлерінің әдістемелік әзірлемелерін;
5) психодиагностикалық әдістемелердің деректер банкі мен тізбесін;
6) білім алушылардың психологиялық дамуының жеке карталарын; топтық психологиялық портреттерін;
7) психологиялық тексерудің нәтижелерін, қорытындысы мен ұсынымдарын;
8) білім беру ұйымы басшысының мөрімен бекітілген психологиялық қызметтің жұмыс түрлерін (психодиагностикалар, дамыту, түзету, ағартушылық, сараптамалық, әдістемелік жұмыстарды, жеке және топтық консультация беру, психологиялық қызметке сұраныс беру) есепке алуды тіркеу журналын;
9) белгіленген кезеңдерге (тоқсан, жартыжылдық, бір жыл) берілетін Психологиялық қызметтің жұмысы туралы талдамалық есептерді қамтиды.
6. Психологиялық қызметтің жұмыс қорытындысы жергілікті білім органдары бекіткен білім беру ұйымдарының есептік құжаттамаларында қамтылады.

2. ОРТА БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
7. Психологиялық қызметтің мақсаты – білім беру ұйымдарында білім алушылардың психологиялық денсаулығын сақтау, қолайлы әлеуметтік-психологиялық жағдай жасау және білім беру үдерісіне қатысушыларға психологиялық қолдау көрсету.
8. Психологиялық қызметтің міндеттері:
1) білім алушылардың тұлғалық және зияткерлік дамуына ықпал ету,
өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі дамыту қабілетін қалыптастыру;
2) білім алушыларға ақпараттық қоғамның жылдам дамуында олардың табысты әлеуметтенуіне психологиялық тұрғыдан жәрдем көрсету;
3) білім алушылардың тұлғасын психологиялық-педагогикалық зерделеу негізінде әрбір білім алушыға жеке тұрғыдан ықпал ету;
4) психологиялық диагностиканы жүргізу және білім алушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту;
5) психологиялық қиыншылықтар мен білім алушылардың проблемаларын шешу бойынша психологиялық түзету жұмыстарын жүзеге асыру;
6) психологиялық проблемаларды шешуде және оқу-тәрбие жұмыстарының қолайлы әдістерін таңдауда ата-аналар мен педагогтерге консультациялық көмек көрсету;
7) білім беру үдерісі субъектілерінің психологиялық-педагогикалық құзыреттілігінкөтеру.
9. Психологиялық қызмет психодиагностикалық, консультациялық, ағартушылық-профилактикалық, түзету-дамытушылық және әлеуметтік-диспетчерлік бағытта жүзеге асырылады.
10. Психодиагностикалық бағыттар:
1) білім алушыларды психологиялық диагностикалау;
2) білім алушылардың бейімделуі, дамуы мен әлеуметтенуі мақсатында оларды кешенді психологиялық тексеру;
3) білім алушылардың қабілеттілігі, қызығушылығы мен икемділігін психологиялық диагностикалау;
4) психологиялық диагностиканың қорытындысы бойынша психологиялық тұжырымдар мен ұсыныстарды дайындау.
11. Консультациялық бағыттар:
1) білім алушыларға, ата-аналар мен педагогтерге олардың сұранысы бойынша консультация беру;
2) білім алушыларға, ата-аналар мен педагогтерге жеке тұлғалық, кәсіптік өзін-өзі айқындау проблемалары және қоршаған ортамен өзара қарым-қатынастар бойынша жеке және топпен консультация жүргізу;
3) күйзелістік, жанжалдық, қатты эмоционалды күйзелістік жағдайда болып табылатын білім алушыларға психологиялық қолдау көрсету;
4) тұлғааралық және топаралық жанжалдарды шешуде делдалдық жұмыстарды ұйымдастыру.
12. Ағартушылық-профилактикалық бағыттар:
1) білім алушылар мен педагогтердің өзін-өзі айқындауына, кәсіптік өсуіне ықпал ету;
2) білім алушылар бейімсіздігінің психологиялық алдын алу;
3) педагогтерді аттестаттауды әлеуметтік-психологиялық қолдау;
4) әдістемелік бірлестіктер мен педагогикалық кеңестің және медициналық-психологиялық-педагогикалық консилиумдарының жұмысына ықпал ету.
13. Түзету-дамытушылық бағыттар:
1) жеке тұлғалық өсуге арналған тренингтер өткізу;
2) білім алушылар мен педагогтердің тұлғалық, зияткерлік, эмоционалды-жігерлік, шығармашылық даму үйлесімділігі бойынша психологиялық түзету және дамыту сабақтарын ұйымдастыру;
3) жанжалдық тұлғааралық қатынастарды түзету.
14. Әлеуметтік-диспетчерлік бағыттар:
1) педагог-психологтың және кең көлемде талап етілетін мамандардың кәсіптік құзыреттілігі, функционалдық міндеттері шеңберінен шығатын проблемаларды шешу бойынша (дефектологтарға, логопедтерге, тифлопедагогтарға т.б.) аралас-мамандармен жұмыс жүргізу;
2) әлеуметтік-медициналық-психологиялық қызметтер туралы деректер банкін қалыптастыру;
3) аралас-мамандармен және шұғыл жағдайда көмек көрсету бойынша мүдделі органдармен өзара іс-қимыл нәтижелерінің мониторингін жүргізу.
15. Психологиялық қызмет жеке және топтық негізде білім алушыларға және педагог қызметкерлерге жұмыстың диагоностикалық, дамытушылық, түзету және профилактикалық түрлері кешенін жүргізу үшін жекелеген ғимараттарға орналасқан және қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген педагог-психолог кабинеті базасында жұмыс істейді.
16. Психологиялық қызметтің жұмысын білім беру саласындағы уәкілетті орган, ал өңірлік деңгейде аудандық, қалалық, облыстық білім басқармалары (бөлімдерімен) үйлестіреді.
17. Психологиялық қызметтің жұмысы педагогикалық және медициналық қызметкерлермен, оның ішінде денсаулық сақтау жүйесімен, қамқоршылық және қорғаншылық органдарымен, ата-аналар қоғамымен тығыз байланыста жүзеге асырылатын болады.
18. Психологиялық қызмет педагог-психологтардың әдістемелік бірлестігімен, психологиялық орталықтармен, тәжірибелі психологтар кафедралары және қауымдастықтарымен, білім бөлімдерінің әдістемелік кабинеттерімен өзара әрекеттеседі.
19. Педагог-психолог өз қызметінде:
1) осы Қағидаларды басшылыққа алады;
2) өзінің кәсіби құзыреттілігі және біліктілік талаптары шеңберінде шешім қабылдайды;
3) жалпы психологияны, педагогикалық психология мен жалпы педагогиканы, жеке тұлға психологиясы және дифференциалды психология, балалар және жас ерекшеліктік психология, әлеуметтік психология, медициналық психологияны, психодиагностика, психологиялық консультация беруді және әлеуметтік, практикалық және жас ерекшеліктік психология саласындағы психологиялық ғылымның жаңа жетістіктерін білуі қажет;
4) диагностикалық, дамытушылық, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық түзету және консультативтік-профилактикалық жұмыстардың ғылыми-негізделген әдістемелерін қолданады;
5) белсенді оқыту, әлеуметтік-психологиялық тренинг байланыс әдістерін, жеке және топтық кәсіптік консультациялар берудің, білім алушылардың қалыпты дамуының диагностикасы мен түзетудің заманауи әдістерін біледі;
6) барлық оқу кезеңінде білім алушының жеке-психологиялық ерекшелектерінің психологиялық диагностикасын жоспарлайды;
7) білім алушылардың тұлғалық қалыптасуындағы және дамуындағы ақаулықты анықтайды;
8) білім алушыларға, педагогтерге, ата-аналарға жеке, кәсіптік және басқа да мәселелерді шешуде психологиялық көмек және қолдау көрсетеді;
9) күйзелістік, жанжалдық, қатты эмоционалды күйзелістік жағдайда болып табылатын педагогтерге, білім алушыларға психологиялық көмек және қолдау көрсетуді жүзеге асырады;
10) білім алушылардың бейәлеуметтік әрекеттерінің алдын алады және оларды уақытылы түзетуді жүзеге асырады;
11) өзінің кәсіптік құзыреттілігін және біліктілігін арттырады;
12) тиісті кәсіби даярлығы жоқ адамдардың білім беру ұйымдарында психологиялық диагностика, психологиялық түзету жұмыстарын жүргізуге жол бермейді;
13) білім беру ұйымдарының әлеуметтік саласын үйлестіруді қалыптастыру және әлеуметтік бейімсіздіктің туындауының алдын алу бойынша жұмыстарды жүзеге асырады;
14) зерттеу жұмыстарының материалдары бойынша психологиялық-педагогикалық қорытынды жасайды;
15) дамыту және түзету бағдарламаларын жоспарлауға және әзірлеуге қатысады;
16) білім алушылар, педагогикалық қызметкерлер мен ата-аналар арасында психологиялық мәдениетті қалыптастырады;
17) білім алушылармен, ата-аналармен және педагогтармен психодиагностикалық, консултациялық, ағартушылық-профилиактикалық, түзету-дамытушылық және әлеуметтік-диспетчерлік жұмыстардың нысанын және әдісін таңдайды;
18) оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру бойынша құжаттамалармен, білім алушылардың, педагогтердің жеке істерімен танысады;
19) түзету және дамытушылық бағдарламаларын және психологиялық жұмыстың жаңа әдісін жасауды талқылауға қатысады;
20) жоғары оқу орындарының психология кафедраларымен және тәжірибелі психологтар қауымдастықтарымен байланысты қолдайды;
21) Психологиялық қызметтің жұмысын жақсарту мәселесі бойынша білім беру органдарына ұсыныспен шығады;
22) пәндік кафедралардың және медициналық-психологиялық-педагогикалық консилиумның, педагогикалық және әдістемелік кеңестердің жұмысына қатысады.
20. Білім беру ұйымдарының педагог-психологының Психология және педагогика мамандығы бойынша жоғары кәсіби білімі немесе Практикалық психология мамандығы бойынша қайта даярлаудың арнайы факультетінде алынған қосымша білімі мен педагогикалық білімінің, Психология қосымша мамандығымен жоғары педагогикалық білімі болу керек.
21. Лауазымдық жалақы, еңбек демалысының ұзақтығы, тарификацияланған педагогикалық жүктеме Мемлекеттік білім беру ұйымдары қызметкерлерінің Үлгілік штаттарын және педагогикалық қызметкерлер мен оларға теңестірілген тұлғалар лауазымдарының тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 30 қаңтардағы №77қаулысына сәйкес белгіленеді.
22. Педагог-психолог:
1) психологиялық диагностикалау нәтижелерінің нақтылығын, пайдаланылған диагностикалық және түзетушілік әдістердің барабарлығын, ұсынымдар мен қорытындылар негізділігін, психологиялық ақпараттың құпиялылығын;
2) психологиялық қызметтің есепке алу-есеп беру құжаттамаларының жүргізілуін және сақталуын;
3) кәсіптік психологиялық этиканың сақталуын;
4) психологиялық қызметтің жұмысына берілген материалды-техникалық құралдардың сақталуын қамтамасыз етеді.
23. Педагог-психолог әкімшілік бағыт бойынша білім беру ұйымының басшысына, кәсіптік бағыты бойынша – аудандық (қалалық) және облыстық білім басқармаларында психологиялық қызметтің жұмысына жетекшілік ететін маманға бағынады.
3. Қорытынды ереже
24. Білім беру ұйымының басшысы Психологиялық қызметтің жұмысын қамтамасыз етеді.


◊ ПСИХОЛОГТЫҢ ЭТИКАЛЫҚ КОДЕКСІ

Психолог-практиктің іс-әрекет барысында ұстанатын дәстүрлі принциптері қалыптасқан.
Қауіп келтірме! Өз білімдеріңді дұрыс қолдана біл;
Бағалама! Жағымсыз бағалауларыңды дауыстап айтпа;
Адамды сол қалпында қабылдай біл. Психолог алдына келген клиентті
түсіне білуге міндетті;
Кәсіби құпияны сақтау. Оқушылар, мұғалімдер және ата-аналар жайлы
ақпараттарды жариялауға қатаң түрде тыйым салынады;
Оқушылар мен қызметкерлер бар жерде, жұмыстағы әріптестеріңмен араларыңдағы түсініксіз мәселелерді шешпе;
Құзыретті бол! Техникалар мен әдістерді жетік білмесең қолданба;
Клиентпен қарым-қатынаста субординацияны ұстана біл;
Клиенттің өз іс-әрекеті мен өміріне деген жауапкершілік құқығынан айырма;
Клиентті қате ақпараттандырма! Себебі клиент дұрыс емес шешім қабылдауы мүмкін;
Клиенттің әртүрлі психологиялық шараларға қатысуындағы еріктілік принципін ұстан;
Өзіңді тұлға және маман ретінде сыйлай біл!

◊ ПСИХОЛОГ МАМАННЫҢ ЖҰМЫС ЖАСАУ БАҒЫТЫ

Психодиагностикалық бағыт
Психологиялық алдын алу, ағарту бағыты (Психопрофилактика)
Психологиялық түзете-дамыту бағыты (Психокоррекциялық)
Психологиялық кеңес
Әлеуметтік-диспечерлік бағыт

Психодиагностикалық жұмыстар - ол әрбір жас кезеңдеріндегі оқушылардың өзіндік психикалық үрдістерінің даму ерекшеліктерін түрлі зерттеу әдістері мен зерттеу әдістемелерін қолдана отыра анықтайды. Психодиагностикалық жұмыстарды мектеп психологы мынадай мақсатта жүргізе алады:
- Оқушылардың психикалық дамуы оның жас ерекшеліктеріне сай келе ме? Әрбір оқушымен жеке жұмыс жүргізу мақсатында олардың қабілетін ерте анықтау үшін психологиялық зерттеулер жүргізеді;
- Балалардың жас дамуынан төмен психикалық ауытқушылықтардың себептерін, мінез-құлықтың бұзылу себебін анықтауға арналған диагностикалық зерттеулер жүргізеді;
- Оқушылардың ересектермен (мұғалім, ата-ана), өз құрбыларымен қарым-қатынасының мазмұнын, оның бұзылуының кейбір психологиялық себептерін анықтауға байланысты жұмыстар жүргізеді.
Психологиялық алдын алу және ағарту жұмыстарын (Психопрофилактика) жүргізудің мақсаты мектеп мұғалімдеріне жүйелі түрде психологиялық кеңестер бере отырып, олардың психологиялық сауатын көтеру болып табылады. Сонымен қатар, оқушыларда кездесетін психикалық ауытқушылықтың алдын алу шараларын жүргізу, бала психологиясындағы өзгерістер туралы ата-анаға дер кезінде хабарлай отырып, психологиялық кеңестер беріп, олардың алдын-ала сақтандырып отыру. Мектеп жағдайындағы психологиялық алдын алу және ағарту жұмыстарына жататындар:
- Балалардың мектептегі оқуға психологиялық даярлығын анықтау (ес, зейін, ерік, ойлау, сөйлеу, қабылдау т.б.);
- Бастауыш сынып оқушыларының мектептегі оқуға бейімделуін анықтап, ата-аналар мен ұстаздарға ұсыныстар беру;
- Оқушылардың сыныптан сыныпқа көшу барысындағы психологиялық ерекшеліктеріне зерттеу жүргізіп, психологиялық кешеуілдеу мен ауытқушылықтарды анықтап, оны жоюға бағытталған шаралардың бағдарламасын жасау;
- Оқушылардың әрбір психикалық процестерінің, сезімі мен еркінің, қабілеті мен мінезінің дамуына үзбей зерттеу жүргізіп, ұсыныстар беру;
- Арнаулы бағдарламамен жұмыс жүргізуді қажет ететін оқушылар үшін пән мұғалімдерімен бірлесе отырып, арнаулы бағдарламалар дайындау;
- Интернат типіндегі мекемелерге қабылданатын оқушылар үшін арнайы психологиялық зерттеулер жүргізіп, олардың өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- Оқушылардың тұрмыс жағдайларына, оқу-тәрбие үдерісіінің ерекшеліктеріне (күрделілік, олқылықтар, мұғалімнің өзіне тән психологиясын түсінбеу т.б.) байланысты олардың жүйке жүйесінің бұзылуының алдын алу;
- Педагогикалық ұжымда үйлесімді психологиялық ахуалды қалыптастыру, ұстаздар мен оқушылардың, ата-аналар мен ұстаздардың арасында сенімді байланысты қалыптастырып, психологиялық ынтымақтастықты орнату.
Психолог психологиялық алдын алу және ағарту жұмыстарды жүргізу үшін сынып жетекшілермен бірлесе отырып, оқушылар туралы төмендегідей мәліметтерді жинақтайды:
- дарынды оқушылар;
- озат оқушылар;
- үлгермеуші оқушылар;
- қиын тәрбиеленетін оқушы мәселесі.
Сабақтарға мынадай мақсаттарда қатысады:
- оқушылардың жалпы білім деңгейін анықтау;
- оқушылардың психикалық процессіне, мінез-құлық, темперамент ерекшеліктеріне зерттеу жүргізу;
- мұғалімдерге педагогикалық-психологиялық ұсыныстар беру.
Оқудан тыс шаралар ұйымдастырады:
- мұғалімдер үшін психотерапиялық ойындар мен тренингтер өткізу;
- педагогикалық-психологиялық консилиумдар өткізу;
- ІХ-ХІ сынып оқушыларының кәсіби бейімділігін зерттеу;
- оқушылардың жеке психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
- мұғалімдер үшін психологиялық мазмұнда тұрақты семинарлар өткізу.
Психологиялық алдын алу және ағарту жұмыс жұмыс түрлері: психологиялық сауаттандыру, психологиялық кеңес беру, педагогикалық-психологиялық консилиум.
Психологиялық ағарту, кеңес жұмыстары – мұғалім, ата-анасы, оқушының психологиялық білімдермен қамтамасыз ету, жаңалықтарды жеткізу.
Мұғалімдерге психологиялық кеңес беру және ағарту. Психологиялық кеңес беру – психологтың мектептегі тәжірибелі іс-әрекетінің маңызды бағыты. Психологтың мектептегі әрекетінің тиімділігі, оқушыларды қамтамасыз ету міндетін шешуде, мұғалімдер мен мектеп әкімшілігімен қарым-қатынас орната білуі арқылы көрінеді. Бұл жұмыс, әрине кеңес беруде жүзеге асырылады. Көптеген жағдайларда психологтың кеңес беруінен мұғалімдер, тәрбиешілер қандай да бір педагогикалық жағдайда өзін қалай ұстап, қалай әрекет етуіне байланысты дайын кеңестер, нақты түсіндірулерді күтеді. Мұндай жағдайда психолог тек мәселені, сұрақты шешуге байланысты шарттар құрады және өзіне барлық жауапкершілікті алмайды. Психологиялық-педагогикалық кеңес беру – бұл мұғалімдердің кәсіби және мектеп өмірімен байланысты мәселелерін шешуге бағытталған, мұғалімдерді біріккен іс-әрекетке ұйымдастыратын әмбебап жұмыс формасы. Ол келесі принциптерге сүйенеді:
психолог пен педагогтың тең құқықтық өзара әрекет етуі;
мұғалімнің бойында туындаған мәселені өзі шешуі үшін бағытты қалыптастыру;
мәселені шешуге деген жауапкершілікті кеңес беруге қатысушылардың
бірдей алуы;
мұғалім мен психолог арасындағы кәсіби қызметтерді бөлу.
Пән мұғалімдері мен тәрбиешілерге кеңес беру оқыту және тәрбиелік бағдарламаларды психологиялық адекватты түрде құрып, жүзеге асырумен байланысты. Психологиялық адекваттылық ұғымы бағдарламаның психологиялық-педагогикалық және психологиялық-физологиялық талаптарға, оқушылардың жас ерекшеліктеріне, мүмкіндіктеріне сәйкес келуін білдіреді. Жекелеген оқушылар мен оқушылар тобына байланысты оқыту, жүріс-тұрыс және тұлғааралық қатынас мәселелері бойынша мұғалімдерге кеңес беру, маңызды жұмыстардың бірі ретінде саналады. Мектеп психологының келесі тәжірибелік іс-әрекетінің бір түрі ретінде, психологиялық-педагогикалық консилиумды айтуға болады. Бұл жұмыс түрі оқыту үдерісінде әрбір оқушыны психологиялық-педагогикалық қамтамасыз етуге бағытталған бірдей стратегияларды құру және жоспарлау арқылы көрінеді. Консилиум барысында баланың оқушы статусына байланысты мұғалімнің, сынып жетекшісінің, дәрігердің және психологтың ақпараттары жинақталады. Осының негізінде баланың өзекті қалпы мен мүмкіндіктері және алдыңғы даму динамикасы ескеріле отырып, оның әрі қарайғы оқуы мен дамуының бағыттары анықталады. Мұғалімдерді психологиялық ағарту мұғалімдердің кәсіби және жеке адамдық мәнді білімдерді алу жұмысын айтамыз. Ең бастысы, мұнда алынған психологиялық білімдер мен дағдылар, мұғалімдерге мынадай ерекшеліктерге мүмкіндік береді:
мазмұндық және әдістемелік көзқарас тұрғысынан, оқушылардың пәндік оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру;
әріптестермен және оқушылармен жағымды өзара қатынас орната білу;
өзара әрекет барысында мектептің басқа мүшелерімен қызметтегі және
қарым-қатынастағы тұлғасын саналы түрде ұғыну.
Ата-анаға арналған психологиялық кеңес беру және ағарту.
Психолог ата-аналарға жүйелі психологиялық білімдерді бермейді, керісінше, кездесулерді пайдалана отырып, оқушының балалық даму динамикасы туралы терең түсіндіре отырып, баланың өзекті мәселелерімен таныстырады. Ол үшін жиналыстарда қысқа психологиялық әңгімелесулер, арнайы ата-аналық күндер пайдаланылады. Ата-аналараға берілетін психологиялық-педагогикалық кеңес әртүрлі қызметтерді атқаруы мүмкін. Кеңес беру баланы мектепте оқытуда кездесетін қиындықтарды ата-ана мен баланың тиімді қарым-қатынас ұйымдастыруына бағытталады. Сонымен қатар, кеңес беруді психологтың инициативасына байланысты, диагностикадан кейін, бала туралы қосымша ақпарат алу мақсатында жүргізілуі мүмкін. Сонымен қатар, жанұядағы күрделі мәселелерді эмоционалды уайымдауына, ата-аналарға кеңес беру мақсатында жүргізіледі.
Оқушыларға арналған психологиялық кеңес беру және ағарту.
Ағарту тыңдаушыларға белсенді емес позицияны ұстандырады, мұндай жағдайда адамда бұрыннан қалыптасқан көзқарастар жаңа білммен сәйкес келмесе, оның өзгеруіне әкеледі. Қамтамасыз ету міндетін шешу көзқарасы тұрғысынан, пәндік оқыту үрдісінде тиімсіз болып саналады. Ағарту нәтижесі ретінде оқушыға мектеп өмірінің дәстүрлі өрісінде жетістікпен оқып, дамуға мүмкіндік беретін, оқушылардың психологиялық білімдер мен дағдыларды меңгеруін айтуға болады. Оқушыларға берілетін білімдер олардың жеке адамдық даму үрдісіне еніп, ішкі процестерінің катализаторы болу үшін, жұмыстың формасына және мазмұнын таңдауға өте ұқыпты түрде қарау керек. Мазмұнын таңдауда оқушылардың жас ерекшеліктерін, құндылықтарын, даму деңгейін, қандай да бір білімдер мен дағдыларды меңгеруге деген дайындығын ғана емес, сонымен қатар шын мәніндегі топтағы бар өзекті мәселені де ескеру керек. Ағарту жұмысы оқушылардың қандай да бір білімдерге деген өзекті сұранысына байланысты ұйымдастырылуы мүмкін. Мысалға, мұндай сұраныс жоғарғы сынып оқушыларынан әртүрлі мамандықтарға қойылатын талаптарға байланысты болуы мүмкін. Психолог психологиялық білім ретінде өзекті сұраныстарды пайдаланып қана қоймай, оны қалыптастыруға да тырысу керек. Мұндай жұмысты ұйымдастырудың негізгі формасына әлеуметтік психологиялық білімдерді жас ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі мектеп жұмысының белсенді формаларына енгізуді жатқызуға болады (КТК, тақырыптық кештер, т.б.). Толығырақ айтқанда оқушыларды психологиялық ағарту оқу, қарым-қатынас және жеке адамдық даму үдерісі барысында оқушылардың әлеуметтік психологиялық білімдерді белсенді түрде пайдалануы үшін, жағымды шарттар құруға бағдарланады. Оның тиімділігі дәл осы уақытта ұсынылатын білімнің жеке оқушыға немесе оқушылар тобына өзекті әрі мәнді екендігімен және психологтың білімдерді беру формасын таңдағандығымен анықталады. Оқушыларға кеңес беру – жасөспірімдер мен жоғары сынып оқушыларына бағдарланған тәжірибелік жұмыстың тағы бір маңызды түрі. Кеңес беру әртүрлі мазмұнды болып, оқушының кәсіби және тұлғалық өзін-өзі анықтау мәселелерін, қарым-қатынастың әртүрлі аспектілерін қамтуы мүмкін. Кеңес беру психологтың оқушылармен жүргізетін көп қызметті қамтитын жеке жұмыстарының бір түрі ретінде саналып, мынадай міндеттерді шешеді:
оқытуда, қарым-қатынаста, психикалық өзін-өзі сезінуде қиындық көретін жасөспірімдер мен жоғары сынып оқушыларына көмек көрсету;
тиімді оқу мен даму үшін, жасөспірімдермен жоғары сынып оқушыларына өзін-өзі тану, өзін-өзі талдау дағдыларын, өзінің психологиялық ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін пайдалана білуге үйрету, оқыту;
өзекті стресс, қақтығыс, эмоционалдық уайым қалпындағы оқушыларға психологиялық көмек беру.
Психологиялық түзете-дамыту жұмыстары (Психокоррекциялық). Мектеп психологының дамытушы іс-әрекеті оқушылардың бірегей психологиялық дамуы үшін, әлеуметтік психологиялық шарттарды құруға бағдарланады. Ал психотүзетуші іс-әрекет, осындай даму процесі барысында оқытуда, жүріс-тұрыста және психикалық өзін-өзі сезінуде кездесетін мәселелерді шешуге бағытталады. Нақтылы жұмыс формасы, психодиагностиканың нәтижелерімен анықталады. Бірінші жұмыс формасы даму деңгейімен өзекті қалпы күрделі психологиялық міндеттерді шешуге мүмкіндік беретін оқушылармен жұмыс істеуге бағдарланса, екінші форма дамуда, жүріс-тұрыста, психикалық өзін-өзі сезінуде анықталған психологиялық мәселелермен жұмыс атқаруға бағдарланады. Түзете-дамыту жұмысы мектеп психологының балалармен, жасөспірімдермен жұмыс атқаруындағы негізгі бағыт болып саналады. Диагностика бұл жұмысты жүргізудегі негізгі ұйымдастырушы болып саналады. Бұл бағыттың негізгі принципі, оның мазмұны мен ұйымдастырылуында жатқан бірегейлілігі. Басқаша айтқанда, түзете-дамыту жұмысының мазмұны бала мен жасөспірімнің тұлғасына бірегей әсерді қамтамасыз ету керек. Баламен жұмыс істеуде, оның толық тұлғасымен, оның ішінде мотивациялық, эмоциялық және басқа да өрістерінің көрінісімен бірге жүйелі түрде атқарылу керек. Мектептегі түзете-дамыту жұмысты құруда, арнайы талаптарды ұстану керек. Ең алдымен бала не жасөспірім бұл жұмыстарға ерікті түрде қатысу керек. Ал, бұл жұмыс бастауыш сынып оқушыларымен және де 5-6 сыныптармен жүргізілетін болса, олардың ата-аналарының келісімін алған дұрыс болады. Түзете-дамыту жұмысының мазмұнын жоспарлауда тек қана қажеттілік, құндылық ерекшеліктеріне байланысты жас кезеңдерінің көріністерімен қатар, оқушының әлеуметтік және мәдени ортасының, жеке ерекшеліктерін ескеру керек. Сонымен қатар, мектепте жүргізілетін түзетуші-дамытушы жұмыстың әдістері мен формаларының бірегейлігі мен жалғастығы туралы ұмытпау керек. Енді мектеп психологының түзетуші және дамытушы іс-әрекетіне толығырақ сипаттама берейік. Мектеп тәжірибесіндегі дамытушы жұмыс дәстүрлі түрде баланың өзіндік сана-сезімі мен психологиялық өмірінің әлеуметтік, эмоциялық, тұлғалық, танымдық өрістеріне бағдарланады. Мұндағы жұмыс дәстүрлі формада жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалға, психологиялық дамытушы ортаны ұйымдастыру. Мұндай жұмыс психолог пен оқушының сабақтан тыс уақытында ұйымдастырылуы мүмкін (тренингтік, дамытушы, оқытушы жұмыстар). Сонымен қатар, мұндай ортаны сабақ үстінде, тәрбиелеу үдерісінде және сабақтан тыс уақытта, психологиялық дамытушы технологияларды қолдана отырып құра алады. Сонымен қатар, психологиялық дамытушы орта ретінде, оқытушы психодиагностика, басқаша айтқанда, әртүрлі психодиагностикалық шаралардың мәліметтерін психологпен біріге отырып талдау арқылы жасөспірімдер мен жастық шақтағы оқушылардың өз-өздеріне дамыту мен тануы. Оқу іс-әрекетінде дамытушы жұмысты психолог жанама түрде жүргізе алады. Ол психолог пен педагогтың біріге отырып, балалардың психикалық әлемдерінің әртүрлі жақтарын ескеретін, оқу үдерісіне енгізілетін формалар арқылы көрінеді. Мектеп тәжірибесіндегі түзете дамыту жұмысы жоғарыда айтылғандай әртүрлі психологиялық қиындықтары, мәселелері бар оқушыларды анықтап, сол мәселелерді шешуге бағдарланады. Психолог үлкен топпен жұмыс атқаратындықтан, әрбір баланың мәселесіне байланысты даралық түзету бағдарламасын құрай алмайды. Ең алдымен бағдарлама жас ерекшеліктерін және осы жаста көптеп кездесетін мәселелерді ескере отырып, құрылуы керек. Әрине, мектеп психологы баланың барлық мәселелерімен жұмыс істей алмайды. Мектеп психологының біліктілігі мен жұмыс ауырлығын ескере отырып, оның міндетіне дамытушы жұмыс пен мектепке бейімделу мен танымдық өрісінің мәселелерін шешуге бағытталған түзету жұмыстарын ғана атқарады. Ал басқа мәселелерді шешу мүмкіндігі психологтың жеткілікті түрде дамыған кәсіби дағдыларына байланысты. Психотүзетуші жұмыс топтық және даралық түрде де жүргізіледі. Мұндағы нақтылы жұмыс формасын таңдау баланың жас ерекшелігіне, мәселенің сипатына байланысты болады. Сонымен қатар, бірегейлік принципін ұстану өте маңызды болып саналады.
Әлеуметтік-диспетчерлік жұмыстары: әлеуметтік-диспетчерлік іс-әрекет оқушыларға, ата-аналарға және мұғалімдерге, мектеп психологының кәсіби құзыреттілігі мен қызметтеріне кірмейтін әлеуметтк психологиялық көмек алуына бағытталады. Диспетчерлік қызметті жүзеге асыру үшін, психологта кәсіби қызмет көрсететін әртүрлі әлеуметтік психологиялық қызметтердің мәліметтері туралы ақпараты болуы керек. Психолог бұл бағытта іс-әрекет атқаруда мынадай міндеттерді шешеді:
Туындаған мәселенің сипаты мен оны шешу мүмкіндіктерін анықтау;
Көмек көрсетуде қабілетті маманды іздеу;
Клиентпен қарым-қатынас орната білуге қатысу;
Арнайы құжаттарды дайындау;
Клиент пен маманның өзара әрекетінің нәтижелеріне бақылау жасау;
Маманмен жұмыс істеу үрдісінде клиентке психологиялық көмек беруді қамтамасыз ету.
Басқаша айтқанда психолог жұмысты басқа маманға бере отырып, баланы оқыту мен дамытудағы өзнің жауапкершілігін алып тастамайды. Оның қызметтері сол қалпында қалады, тек жұмыстың қалпы мен мазмұны өзгереді.

◊ САБАҚҚА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ЖАСАУ ЖҮЙЕСІ

І. Сабақтың құрылымы:
- Тақырыбы, мақсаты.
- Сабақтың құрылымы және оның маңызы.
ІІ. Сабақтың мазмұнына психологиялық баға беру:
- Оқу материалының сапасы (берілген материал сол жастағы баланың қабылдауына сәйкес келе ме, келмей ме деген мәселелер жөнінде);
- Мұғалімнің оқу материалын оқушыға жеткізу түрлері (ауызша баяндау, мысалдар келтіру, салыстыру, көрнекілікті, өмірмен байланыстыру түрінде);
- Сабақтың тәрбиелік мәні (адамгершілік, эстетикалық, имандылық) және мұғалімнің сол тәрбие түрлерін ұйымдастыруы.
ІІІ. Таным процестері және оны қалыптастыру:
- Оқушылардың сабақ үстіндегі зейінінің түрлері. Мұғалімнің оқушылардың зейінді болуын талап етуі, нақты тапсырмаға мән беруі, көрнекі құралдарды пайдаланып, еріксіз зейінін тудыруы. Зейіннің тұрақтылығын қамтамасыз етуі. Оқушылардың өзін күштеп зейінді және зейінсіз отырғандардың саны. Бір жұмыстан екінші жұмысқа зейінін аударуы;
- Оқушылардың қабылдауын тудыруда басты объект болған нәрселер (мұғалімнің сөзі, оқу материалы, көрнекі құралдар). Оқу материалдарын қабылдаудың сапасы;
- Оқушылардың сабақ материалдарын есінде қалдыруына қолданатын тәсілдерде қандай ес түрлері маңызды орын алды (көрнекі-бейнелі, сөздік-мағыналы, эмоциялық, механикалық, мағыналы). Мұғалім сабақты жақсы есте қалдыру үшін қандай әдістер қолданды. Сабақта қай оқушыда ес процестерінің қандай түрі басым болды (есте сақтау, тану, қайта жаңғырту, ұмыту);
- Ойлау белсенділігі: сабақта мұғалім ғылыми түсінікті қалай қалыптастырады, көрнекілікті қалай пайдаланады. Оның жауабында ұғымдылықтың, тауып айтудың қандай түрлерін кездестіреді? Оқушының сөйлеу жүйесі яғни, логикалық ойлаудың құрылуы және оның ерекшеліктері. Олардың тиісті мазмұннан қорытынды жасай алуы (дедукция, индукция, жорамал);
- Шығармашылық қиялының жүзеге асуы;
- Оқушының жас ерекшеліктері сабақта ескерілді ме?
ІV. Мұғалімнің сабақтағы оқушымен қарым-қатынасы.
- Сабақтың қай кезеңінде (үйге берілген тапсырманы тексеру, жаңа материалды түсіндіру, бекіту), мұғалім оқушыларды қаншалықты дәрежеде оқу процесіне жұмылдырды (қай кезге көп көңіл бөлді).
- Мұғалім зейіннің қамту және таралу объектілері:
а) сынып оқушыларына назар аудару;
ә) баяндап тұрған оқу материалдарының мазмұнына көңіл бөлу;
б) сабақтың аяқталуына қанша уақыттың қалғанын аңғару;
- Мұғалімнің қойған бағасын оқушылар қалай қабылдады?
- Үйге берілген тапсырманы қалай орындау керектігі жөніндегі берген нұсқаулары.
V. Мұғалімнің сабақтағы тәрбиелік рөлі.
- Мұғалімнің жеке басының тәрбиелік деңгейі мен сипаты: сыртқы келбеті, дауысы, оқушылармен қарым-қатынасы. Оқушының оған деген көзқарасы. Сабақтың эмоциялық ахуалы. Сыныптағы психологиялық көңіл-күй.
- Сабақ кезіндегі мұғалімнің талабы, оқушылардың еріктілік, моральдық сапаларын қалыптастыруы (оның жауабынан, сөзінен, тәртібінен көрінуі).
- Сабақтағы әдіс-тәсілдердің тәрбиелік мәні.
- Мұғалім сабақта тыңдауды, жазуды, кітаппен жұмысты, өзін-өзі бақылауды, есеп шешу жолдарын т.б. қалай ұйымдастырды.
VІ. Қорытынды.
- Сабақ мақсатына жетті ме? Қандай психологиялық көрсеткіш арқылы білуге болады (ұғымды меңгеруі, зейіннің, қызығушылықтың, эмоциялардың т.б дамуы).
- Баланың психикасының дамуындағы сабақтың маңызы.

◊ ӘЛЕУМЕТТІК –ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГ ӘДІСТЕРІ

Тренингтік әдістер - оқыту әдістері немесе тәсілдері. Мысалы, рөлдік және жоспарлы ойындар, нақты ситуация әдістері, семинар, ой шабуылы, топтық дискуссия, өндірістік оқыту, топтағы жұмыс тренингі.
Мамандар тренингтік техниканы негізгі 4 түрін бөлді: 1) ақпараттық; 2) симуляциялық (имитациялық); 3) жұмысты практикалық орындау жаттығулары; 4) топтық динамикалық жаттығулар.
- ақпараттық - қажетті бағдарламаны немесе мәліметтер беруді қамтамасыз етеді;
- симуляциялық - әрекет орнын, ұйымдасатын ситуацияларды және еңбек процесіндегі проблемаларды шешуді имитациялайды;
- практикалық орындаулар - өндірістік оқудың нақты бағдарламаларын орындау, еңбекке бейімделу, қайта оқыту;
- топтық динамикалық жаттығулар - әлеуметтік құзыреттілік, іскерлік қарым-қатынас мәдениеті.
Технология түрлері:
тренингтік өзара тану технологиясы: өзара презентация тәсілі; партнерді тану тәсілі;
өзара түсінісу технологиясы: қарым-қатынастың сөздік (вербальді) тәсілі; сөзсіз (вербальсіз) қарым-қатынас тәсілі;
өзара әрекеттесу технологиясы: бірлескен дара; бірлескен бірізді; бірлескен өзара әрекеттесуші.
Психологиялық негізгі тренингтік әдістер:
топтық дискуссия:
деңгейі бойынша - 1) құрылымдық;
2) құрылымсыз.
мазмұны бойынша - 1) тақырыптық;
2) биографиялық;
3) интеракциялық.
ойын әдістері:
ситуациялық-рөлдік ойын;
дидактикалық ойын;
шығармашылық ойын;
ұйымдасқан іс-әрекет ойыны;
іскерлік ойындар.
әлеуметтік перцепцияны дамытуға бағытталған әдістер:
вербальді техника;
вербальсіз техника.
дене терапиясы, медетативті әдістер
Жалпы тренингтік әдістер:
топтық дискуссия;
ойын әдістері;
әлеуметтік перцепцияны дамытуға бағытталған әдістер;
денеге бағытталған психотерапия;
медитациялық әдістер.
1) топтық дискуссия - тікелей қарым-қатынас барысында қандай да бір талас сұрақты бірлесе отырып, пікірлерін, позицияларын және ішкі бағыттарын білдіру;
2) ойын әдістері - ситуативті рөлдік, дидактикалық, шығармашылық, ұйымдастырушылық-әрекеттік, имитациялық, іскерлік ойындар;
3) әлеуметтік перцепцияны дамытуға бағытталған әдістер - қабылдау, түсіну, бағалау ептілігін дамытады;
4) денеге бағытталған психотерапия - В. Раих дене құрылымымен жұмыс (Александр техникасы, Фельденкрайз әдісі), сезімдік түйсіну және жүйкелік –бұлшық еттік релаксация, шығыс әдістері (Хатха-иога, тайги, айкидо);
5) медитациялық техника - физикалық оқыту және сезімдік релаксация, психикалық қысымнан босаңсу, стресс, қалыптан шығу үшін қолданылады, өзіндік реттеу тәсілдері дамиды.

◊ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ

Топ - бұл ақиқат дүние, топта, өмірдегі сияқты өзіндік тұлғааралық қарым-қатынас, шешім қабылдау, мінез-құлықты таңдау проблемалары бар.
Топтық тренингтердің негізгі міндеттері:
өзіндік түсіну;
өзіндік реттеу;
қарым-қатынас ситуациясында басқаларды түсіну;
адекватсыз және жаңа адекватты қарым-қатынас дағдыларын коррекциялау.
Тренингтік топты ұйымдастыру принциптері:
1 принцип: еріктілік принципі - барлық қатысушылар тренингке қатысу туралы шешімді өз бетінше жасауы тиіс. Қыстау, қатысуға мәжбүрлеу ешқандай нәтижеге алып келмейді, жекелік өзгерістер адамның ішкі қызығушылықтары туындаған кезде ғана мүмкін;
2 принцип: өзара әрекеттесуде диалогтық принцип - қатысушылар арасындағы толыққанды тұлғааралық қарым-қатынас өзара сыйластыққа, өзара сенімділікке негізделуі тиіс;
3 принцип: өзіндік диагностика - ең алдымен, клиент өз проблемаларын өздері түсініп қалыптастыруы, басқалай айтқанда өзіндік ашылуы тиіс;
4 принцип: ақпараттану: әрбір клиент сабақ қандай жағдайда болатынын білуге құқылы.
Тренингтік топқа қатысуға болатын оптимальді жас – 16-40 жасқа дейін.
Тренинг өткізілетін орында қатысушылар шеңбер құрып отыратындай жағдайда болуы қажет. Психотренердің міндеті - жұмысты ұйымдастыру, әдістемелік қамтамасыз ету және тренинг өткізу болып табылады.
Тренер жұмысының 1-кезеңі - тренингке дайындық - әңгімелесу, тренингке қатысушылардан анкета алу, олардың құжаттарын, мінездемелерін қарау, меңгеру. Психолог тренингте қатысушылардың проблемалары мен ниеттерін анықтап алуы қажет. Тренер бағдарлама жасайды, тақы