Биология 9 сынып Тақырыбы: Нефронның құрылысы және қызметі. Ультрафильтрация.

Биология 9 сынып

Тақырыбы: Нефронның құрылысы және қызметі. Ультрафильтрация.

Нефрон – бұл бүйректің негізгі құрылымдық және функционалдық бірлігі. Әр бүйректе шамамен 1–1.5 миллион нефрон бар. Олар зәр түзілуінің негізгі процесін жүзеге асырады. Нефрон екі негізгі бөлімнен тұрады:

1. Мальпиги шумағы (бүйрек шумағы) – қанның сүзгіленуін қамтамасыз ететін бүйрек корпускуласы.

   • Оның құрамында:

     • Боумен капсуласы (екі қабатты капсула).

     • Капиллярлық шумақ (қанды сүзуге арналған капиллярлар жиынтығы).

2. Бүйрек өзекшелері (түтікшелер) – сұйықтықтың химиялық құрамын реттейтін және зәр түзілетін жол.

   • Ол бөлімдерге бөлінеді:

     • Проксимальды түтікше – реабсорбция және секреция процесі жүреді.

     • Генле ілмегі – суды және электролиттерді қайта сіңіреді.

     • Дистальды түтікше – иондар алмасуы және зәрдің концентрациясы реттеледі.

     • Жинақтаушы түтікше – түпкілікті зәр жинақталып, несепағарға жіберіледі.

Нефронның қызметі

Нефрон арқылы келесі негізгі процестер жүзеге асады:

1. Сүзгілеу (ультрафильтрация):

   • Қан бүйрек шумағындағы капиллярлардан Боумен капсуласына өтеді.

   • Бұл процесс гидростатикалық қысымның әсерінен жүзеге асады.

   • Ұсақ молекулалар (су, тұздар, глюкоза, несепнәр және т.б.) сүзгіленіп, ультрафильтрат түзіледі. Ірі молекулалар (ақуыздар, қан жасушалары) сүзгіге өтпейді.

2. Реабсорбция:

   • Сүзілген заттардың көп бөлігі (су, глюкоза, электролиттер) бүйрек түтікшелері арқылы қанға қайта сіңіріледі.

3. Секреция:

   • Қажетсіз заттар (аммиак, иондар, дәрілер қалдықтары) түтікшелерге бөлініп, зәрмен шығарылады.

4. Зәрдің концентрациясы:

   • Генле ілмегі және жинақтаушы түтікше арқылы судың мөлшері реттеліп, зәр концентрациясы қалыптасады.

Ультрафильтрация

• Механизмі:

  • Бүйрек артериясынан келетін қан жоғары қысыммен капилляр шумағына түседі. Бұл қысымның әсерінен сұйықтық Боумен капсуласына өтеді.

  • Сүзгіш мембрананың үш қабаты ірі молекулаларды өткізбей, ұсақ молекулаларды ғана өткізеді.

• Сүзілген заттар:

  • Су, тұздар (Na⁺, Cl⁻, K⁺), глюкоза, амин қышқылдары, несепнәр.

• Сүзілмейтін заттар:

  • Қан жасушалары (эритроциттер, лейкоциттер), ақуыздар және ірі молекулалар.

Қорытынды

Нефрон бүйрек жұмысының негізін құрайды, ол денедегі артық сұйықтықты, зиянды заттарды және метаболизм өнімдерін шығаруды қамтамасыз етеді. Ультрафильтрация процесі арқылы қан тазаланып, ағзадағы су-электролит балансы сақталады.

Афферентті артериола және эфферентті артериола: Түсініктеме

Афферентті артериола:

• Анықтамасы:
  Афферентті артериола — бүйректегі нефронға қан жеткізетін кішкентай артерия. Ол қан ағынын гломерулусқа (бүйрек шумағы) алып келеді.

• Қызметі:

  • Қанның гломерулусқа жеткізілуін қамтамасыз етеді.

  • Гломерулустың гидростатикалық қысымын реттеуде маңызды рөл атқарады, бұл ультрафильтрация процесін бастау үшін қажет.

• Ерекшелігі:
  Афферентті артериоланың диаметрі эфферентті артериоладан үлкен, бұл гломерулус ішінде қысымды сақтауға мүмкіндік береді.

Эфферентті артериола:

• Анықтамасы:
  Эфферентті артериола — нефронның гломерулусынан қан ағынын шығаратын артерия.

• Қызметі:

  • Қанды гломерулустан алып шығады.

  • Қанның құрамындағы сүзілмеген компоненттерді (мысалы, ірі молекулалы белоктар мен жасушалар) тасымалдайды.

  • Осы артериола арқылы қан перитубулярлық капиллярларға және Генле ілмегі айналасындағы тамырларға таралады, бұл реабсорбция және секреция процестеріне қатысады.

• Ерекшелігі:
  Эфферентті артериоланың диаметрі афферентті артериоладан кіші, бұл гломерулустың ішінде жоғары қысымды ұстап тұруға көмектеседі.

Қорытынды:

• Афферентті артериола қанды нефронға жеткізеді, ал эфферентті артериола қанды нефроннан шығарады.

• Екеуі де нефрондағы ультрафильтрация және зат алмасу процестерін реттеуде маңызды рөл атқарады.

Сәйкестендіру тапсырмалары

1-тапсырма
Нефронның құрылымдық бөлімдері мен олардың қызметін сәйкестендіріңіз:

Жауабы:
1 – в; 2 – б; 3 – б; 4 – г; 5 – а.

2-тапсырма
Нефрон процестері мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіріңіз:

Жауабы:
1 – б; 2 – а; 3 – г; 4 – в.

Дидактикалық тапсырмалар

1-тапсырма:
Нефронның құрылысын зерделеп, келесі сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Нефронның қай бөлігінде ультрафильтрация жүреді?

2. Қай жерде судың ең көп мөлшері қайта сіңіріледі?

3. Генле ілмегі қандай қызмет атқарады?

Жауаптары:

1. Ультрафильтрация Боумен капсуласында жүреді.

2. Судың ең көп мөлшері проксимальды түтікшеде қайта сіңіріледі.

3. Генле ілмегі нефронда судың және иондардың қайта сіңірілуіне жауап береді, сонымен қатар осмостық қысымды реттеуге қатысады.

2-тапсырма:
Мына үдерістерді ретімен орналастырыңыз және қысқаша сипаттаңыз:

• Секреция

• Ультрафильтрация

• Реабсорбция

• Зәрдің концентрациялануы

Жауабы:

1. Ультрафильтрация – Қан плазмасының сүзгіленуі Боумен капсуласында жүреді, мұнда үлкен молекулалар сүзгіленбей қалады.

2. Реабсорбция – Нефрон түтікшелерінде қажетті заттар (су, глюкоза, иондар) қанға қайта сіңіріледі.

3. Секреция – Қаннан қалдық заттар нефрон түтікшесіне бөлінеді.

4. Зәрдің концентрациялануы – Генле ілмегі мен жинақтаушы түтікшелерде судың кері сіңірілуі арқылы зәрдің концентрациясы артады.

Тест тапсырмалары: "Нефронның құрылысы және қызметі. Ультрафильтрация"

1. Нефрон қандай құрылымнан басталады?
А) Проксимальды түтікше
В) Боумен капсуласы
С) Генле ілмегі
D) Жинақтаушы түтікше
Жауабы: В) Боумен капсуласы

2. Ультрафильтрация қай жерде жүреді?
А) Проксимальды түтікше
В) Генле ілмегі
С) Гломерулус капиллярлары
D) Дистальды түтікше
Жауабы: С) Гломерулус капиллярлары

3. Нефрон түтікшелерінің қызметі неде?
А) Зәрдің концентрациясын арттыру
В) Қанды сүзу
С) Зәрді жинақтау
D) Қанды тасымалдау
Жауабы: А) Зәрдің концентрациясын арттыру

4. Генле ілмегінің негізгі қызметі қандай?
А) Қанға глюкоза бөлу
В) Зәрде белоктарды шығару
С) Осмотикалық қысымды реттеу
D) Ультрафильтрация жасау
Жауабы: С) Осмотикалық қысымды реттеу

5. Қай процесте су қанға қайта сіңіріледі?
А) Ультрафильтрация
В) Секреция
С) Реабсорбция
D) Детоксикация
Жауабы: С) Реабсорбция

6. Проксимальды түтікшенің негізгі қызметі қандай?
А) Зәрдің концентрациясын төмендету
В) Қажетсіз заттарды қанға қайта беру
С) Судың және глюкозаның қайта сіңірілуі
D) Қан қысымын төмендету
Жауабы: С) Судың және глюкозаның қайта сіңірілуі

7. Нефронның қай бөлігінде ең көп су қайта сіңіріледі?
А) Генле ілмегі
В) Проксимальды түтікше
С) Боумен капсуласы
D) Дистальды түтікше
Жауабы: В) Проксимальды түтікше

8. Гломерулустың қызметі неде?
А) Зәрді тасымалдау
В) Қанды сүзу
С) Зәрдің рН-ын реттеу
D) Зәрді жинақтау
Жауабы: В) Қанды сүзу

9. Ультрафильтратта қандай заттар болады?
А) Белоктар мен жасушалар
В) Тек қана су
С) Су, глюкоза, иондар
D) Майлар мен белоктар
Жауабы: С) Су, глюкоза, иондар

10. Нефрон қайда орналасқан?
А) Жүректе
В) Бүйректе
С) Асқазанда
D) Бауырда
Жауабы: В) Бүйректе

11. Гломерулустың капиллярларында қандай қысым болады?
А) Осмостық
В) Атмосфералық
С) Гидростатикалық
D) Онкотикалық
Жауабы: С) Гидростатикалық

12. Дистальды түтікшенің негізгі рөлі қандай?
А) Иондардың алмасуын реттеу
В) Су молекулаларын сақтау
С) Глюкозаны қанға қайтару
D) Белоктарды бөлшектеу
Жауабы: А) Иондардың алмасуын реттеу

13. Генле ілмегінің төмендейтін тармағы қандай қызмет атқарады?
А) Су сіңіріледі
В) Иондар бөлінеді
С) Қысымды реттейді
D) Зәрді жинақтайды
Жауабы: А) Су сіңіріледі

14. Генле ілмегінің жоғарылайтын тармағы не істейді?
А) Белоктарды сіңіреді
В) Су сіңіреді
С) Натрий мен хлор иондарын тасымалдайды
D) Зәрді жинақтайды
Жауабы: С) Натрий мен хлор иондарын тасымалдайды

15. Нефронның жинақтаушы түтікшесінің рөлі қандай?
А) Глюкозаны қанға қайтару
В) Зәрді бүйрекке тасымалдау
С) Судың кері сіңірілуін арттыру
D) Гормондардың бөлінуін бақылау
Жауабы: С) Судың кері сіңірілуін арттыру

16. Боумен капсуласында қандай сұйықтық түзіледі?
А) Глюкоза
В) Несеп
С) Ультрафильтрат
D) Лимфа
Жауабы: С) Ультрафильтрат

17. Нефронда қандай процесс түзіледі?
А) Қанның фильтрациясы
В) Лимфа түзілуі
С) Зәрдің синтезі
D) Ультрафильтрация
Жауабы: D) Ультрафильтрация

18. Ультрафильтрацияға не әсер етеді?
А) Жасушалардың бөлінуі
В) Қан қысымы
С) Асқазан қышқылы
D) Жасуша мембранасының өткізгіштігі
Жауабы: В) Қан қысымы

19. Қандай заттар нефрон арқылы бөлінбейді?
А) Белоктар
В) Су
С) Глюкоза
D) Натрий
Жауабы: А) Белоктар

20. Бүйрек арқылы тәулігіне қанша сұйықтық өтеді?
А) 50-70 литр

В) 100-120 литр
С) 150-180 литр

D) 200-250 литр
Жауабы: С) 150-180 литр

Тақырыбы: "Нефронның құрылысы және қызметі. Ультрафильтрация"

Сәйкестендіру тапсырмалары

1-тапсырма
Нефронның құрылымдық бөлімдері мен олардың қызметін сәйкестендіріңіз:

Жауабы:

2-тапсырма
Нефрон процестері мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіріңіз:

Жауабы:

Дидактикалық тапсырмалар

1-тапсырма:
Нефронның құрылысын зерделеп, келесі сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Нефронның қай бөлігінде ультрафильтрация жүреді?

2. Қай жерде судың ең көп мөлшері қайта сіңіріледі?

3. Генле ілмегі қандай қызмет атқарады?

Жауаптары:

2-тапсырма:
Мына үдерістерді ретімен орналастырыңыз және қысқаша сипаттаңыз:

• Секреция

• Ультрафильтрация

• Реабсорбция

• Зәрдің концентрациялануы

Жауабы:

Тест тапсырмалары: "Нефронның құрылысы және қызметі. Ультрафильтрация"

1. Нефрон қандай құрылымнан басталады?
А) Проксимальды түтікше
В) Боумен капсуласы
С) Генле ілмегі
D) Жинақтаушы түтікше

2. Ультрафильтрация қай жерде жүреді?
А) Проксимальды түтікше
В) Генле ілмегі
С) Гломерулус капиллярлары
D) Дистальды түтікше

3. Нефрон түтікшелерінің қызметі неде?
А) Зәрдің концентрациясын арттыру
В) Қанды сүзу
С) Зәрді жинақтау
D) Қанды тасымалдау

4. Генле ілмегінің негізгі қызметі қандай?
А) Қанға глюкоза бөлу
В) Зәрде белоктарды шығару
С) Осмотикалық қысымды реттеу
D) Ультрафильтрация жасау

5. Қай процесте су қанға қайта сіңіріледі?
А) Ультрафильтрация
В) Секреция
С) Реабсорбция
D) Детоксикация

6. Проксимальды түтікшенің негізгі қызметі қандай?
А) Зәрдің концентрациясын төмендету
В) Қажетсіз заттарды қанға қайта беру
С) Судың және глюкозаның қайта сіңірілуі
D) Қан қысымын төмендету

7. Нефронның қай бөлігінде ең көп су қайта сіңіріледі?
А) Генле ілмегі
В) Проксимальды түтікше
С) Боумен капсуласы
D) Дистальды түтікше

8. Гломерулустың қызметі неде?
А) Зәрді тасымалдау
В) Қанды сүзу
С) Зәрдің рН-ын реттеу
D) Зәрді жинақтау

9. Ультрафильтратта қандай заттар болады?
А) Белоктар мен жасушалар
В) Тек қана су
С) Су, глюкоза, иондар
D) Майлар мен белоктар

10. Нефрон қайда орналасқан?
А) Жүректе
В) Бүйректе
С) Асқазанда
D) Бауырда

11. Гломерулустың капиллярларында қандай қысым болады?
А) Осмостық
В) Атмосфералық
С) Гидростатикалық
D) Онкотикалық

12. Дистальды түтікшенің негізгі рөлі қандай?
А) Иондардың алмасуын реттеу
В) Су молекулаларын сақтау
С) Глюкозаны қанға қайтару
D) Белоктарды бөлшектеу

13. Генле ілмегінің төмендейтін тармағы қандай қызмет атқарады?
А) Су сіңіріледі
В) Иондар бөлінеді
С) Қысымды реттейді
D) Зәрді жинақтайды

14. Генле ілмегінің жоғарылайтын тармағы не істейді?
А) Белоктарды сіңіреді
В) Су сіңіреді
С) Натрий мен хлор иондарын тасымалдайды
D) Зәрді жинақтайды

15. Нефронның жинақтаушы түтікшесінің рөлі қандай?
А) Глюкозаны қанға қайтару
В) Зәрді бүйрекке тасымалдау
С) Судың кері сіңірілуін арттыру
D) Гормондардың бөлінуін бақылау

16. Боумен капсуласында қандай сұйықтық түзіледі?
А) Глюкоза
В) Несеп
С) Ультрафильтрат
D) Лимфа

17. Нефронда қандай процесс түзіледі?
А) Қанның фильтрациясы
В) Лимфа түзілуі
С) Зәрдің синтезі
D) Ультрафильтрация

18. Ультрафильтрацияға не әсер етеді?
А) Жасушалардың бөлінуі
В) Қан қысымы
С) Асқазан қышқылы
D) Жасуша мембранасының өткізгіштігі

19. Қандай заттар нефрон арқылы бөлінбейді?
А) Белоктар
В) Су
С) Глюкоза
D) Натрий

20. Бүйрек арқылы тәулігіне қанша сұйықтық өтеді?
А) 50-70 литр
В) 100-120 литр
С) 150-180 литр
D) 200-250 литр

Тест жауаптары: