Биология 10 сынып Тақырыбы: АТФ-тың құрылысы мен қызметі Аденозинтрифосфат (АТФ) – тірі организмдердегі негізгі энергия көзі болып табылатын биологиялық макромолекула. Ол жасушада жүретін көптеген химиялық, физикалық және механикалық процестерді энергиямен қамтамасыз етеді. АТФ молекуласының құрылысы АТФ үш негізгі компоненттен тұрады: 1. Азотты негіз (аденин): Пуриндік құрылым, ДНҚ және РНҚ құрамындағы нуклеотидтермен ортақ негіз. 2. Қант молекуласы (рибоза): Бес көміртекті қант, аденин негізімен және фосфат тобымен байланысады. 3. Үш фосфат тобы: o Бір-бірімен жоғары энергиялы фосфоангидридтік байланыстар арқылы қосылған. o Осы байланыстардың үзілуі энергия бөлуді қамтамасыз етеді. АТФ-тың қызметі 1. Энергия көзі: o АТФ-тың ең басты қызметі — энергия тасымалдау және сақтау. o АТФ молекуласынан бір фосфат тобының үзілуі (АТФ → АДФ + Pi) нәтижесінде 30.5 кДж/моль энергия бөлінеді. 2. Метаболикалық процестерді энергиямен қамтамасыз ету: o Биосинтез: Белоктар, нуклеин қышқылдары, липидте

Нефрон – бұл бүйректің негізгі құрылымдық және функционалдық бірлігі. Әр бүйректе шамамен 1–1.5 миллион нефрон бар. Олар зәр түзілуінің негізгі процесін жүзеге асырады. Нефрон екі негізгі бөлімнен тұрады: 1. Мальпиги шумағы (бүйрек шумағы) – қанның сүзгіленуін қамтамасыз ететін бүйрек корпускуласы. o Оның құрамында:  Боумен капсуласы (екі қабатты капсула).  Капиллярлық шумақ (қанды сүзуге арналған капиллярлар жиынтығы). 2. Бүйрек өзекшелері (түтікшелер) – сұйықтықтың химиялық құрамын реттейтін және зәр түзілетін жол. o Ол бөлімдерге бөлінеді:  Проксимальды түтікше – реабсорбция және секреция процесі жүреді.  Генле ілмегі – суды және электролиттерді қайта сіңіреді.  Дистальды түтікше – иондар алмасуы және зәрдің концентрациясы реттеледі.  Жинақтаушы түтікше – түпкілікті зәр жинақталып, несепағарға жіберіледі.

Химия 9 сынып Тақырыбы:Металдар құймалары Металдар құймалары – екі немесе одан да көп металдардың немесе металл мен бейметаллдың балқытылған күйде араласып, салқындау арқылы алынған біртекті жүйесі. Құймалардың физикалық, химиялық және механикалық қасиеттері олардың құрамындағы элементтердің түрі мен мөлшеріне байланысты өзгереді. Құймалардың маңызы Металдар құймалары таза металдарға қарағанда мынадай артықшылықтарға ие: 1. Жоғары беріктік: Құймалар қаттылық пен механикалық беріктігімен ерекшеленеді (мысалы, болат). 2. Коррозияға төзімділік: Құймалардың кейбір түрлері ылғал мен ауа әсеріне аз ұшырайды (мысалы, тот баспайтын болат). 3. Ерекше қасиеттер: Электрөткізгіштік, жылуөткізгіштік немесе жеңілдік қасиеттерін жақсарту. Құймалардың жіктелуі 1. Металлдық құрамына қарай: • Қара металл құймалары: Темір негізіндегі құймалар (болат, шойын). • Түсті металл құймалары: Түсті металдар негізінде алынған құймалар (қола, латунь, дюралюминий). 2. Құрылымына қарай: • Біртекті құймалар: Құймадағы

Биология 11 сынып Тақырыбы: Инсулин мен эстроген мысалында гормондардың нысана-жасушаларға әсер ету механизмі Гормондардың әсер ету механизмі олардың химиялық табиғаты мен нысана-жасушалардағы рецепторлардың орналасуына байланысты өзгереді. Бұл процесте гормондар нысана-жасушаларға ақпарат жеткізіп, физиологиялық әсерлер тудырады. Инсулин мен эстрогенді мысал ретінде қарастырайық: 1. Инсулиннің әсер ету механизмі (гидрофильді гормон): Инсулин - полипептидті гормон, ол гидрофильді қасиетке ие болғандықтан, жасуша мембранасы арқылы өте алмайды. Оның әсер ету механизмі мынадай: • Рецепторлардың орналасуы: Инсулиннің рецепторлары нысана-жасушаның плазмалық мембранасында орналасқан. • Механизмі: 1. Инсулин рецепторларымен байланысады (тирозин-киназа типті рецептор). 2. Бұл байланыс рецептордың ішкі бөлігінде фосфорлану реакциясын тудырады, нәтижесінде сигнал беру жолдары (мысалы, PI3K/Akt) іске қосылады. 3. Сигнал беру нәтижесінде:  Глюкозаны тасымалдайтын GLUT4 тасымалдаушылары жасуша м

Биология 8 сынып Тақырыбы: Көру мүшелерінің құрылысы, қызметі және гигиенасы Адамның көру мүшесі – көз – күрделі құрылымды орган болып табылады. Көздің негізгі құрылымдық бөліктері мыналар: 1. Қасаң қабық (роговица): Көздің сыртқы қабаты, мөлдір және дөңгелек. Бұл қабат жарық сәулелерін сындырып, көздің ішіне бағыттайды. 2. Қарашық (зрачок): Қасаң қабықтың астында орналасқан қара дақ, ол жарық мөлшерін реттейді. Қарашықтың диаметрі жарықтың күшіне байланысты кеңейіп немесе тарылып отырады. 3. Тор қабық (сетчатка): Көздің ішкі жағын жауып тұратын қабат, онда жарық сезгіш жасушалар (фоторецепторлар) орналасқан. Тор қабықтағы фоторецепторлар екіге бөлінеді: таяқша тәрізді (жарыққа сезімтал) және колбаша тәрізді (түстерді ажыратады). 4. Линза (хрусталик): Жарықты сындырып, оны тор қабыққа бағыттайды. Линза пішінін өзгертіп, алыстан және жақыннан көруге мүмкіндік береді. 5. Шыны тәрізді дене (стекловидное тело): Көздің ішін толтыратын мөлдір зат, ол көздің пішінін сақтауға көмектеседі. Көр

Биология 7 сынып Тақырыбы: Заттар тасымалдануының тірі ағзалардың тіршілік әрекеті үшін маңызы Өсімдіктер мен жануарларда заттарды тасымалдау — олардың тіршілігін сақтауға қажетті қоректік заттар мен басқа элементтерді жеткізетін маңызды биологиялық процесс. Бұл тасымалдау әдістері әр ағзаның ерекшелігіне байланысты әртүрлі, бірақ бәрінің мақсаты — жасушалар мен мүшелердің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету. Өсімдіктердегі тасымалдау Өсімдіктерде тасымалдау тамыр, сабақ, жапырақтар арқылы жүзеге асады. • Судың тасымалдануы: Су мен минералдар тамыр арқылы сіңіріліп, сабақ арқылы жапырақтарға көтеріледі. Мұнда су өсімдіктің әр бөлігіне ксилема деп аталатын өткізгіш тіндер арқылы көтеріледі. • Фотосинтез өнімдерін тасымалдау: Жапырақтарда түзілген қант және басқа органикалық заттар өсімдік бойымен флоэма тіні арқылы таралады. Бұл заттар өсімдіктің өсуі мен дамуына, жасушалардың энергия алмасуына пайдаланылады. Жануарлардағы тасымалдау Жануарларда заттардың тасымалы қан айналымы жүйесі арқыл

Биология 7 сынып Зертханалық жұмыс №5 Тақырыбы: Тамыр аймақтарын зерттеу Мақсаты: Тамырдың аймақтарын зерттеп, олардың құрылысы мен атқаратын қызметтерін анықтау. Құрал-жабдықтар: • Микроскоп • Тамыр үлгілері (пияз немесе басқа өсімдік) • Препарат әзірлеуге арналған құралдар (пинцет, шыны пластинка, қақпақ) • Мөлдір бояу ерітіндісі (мысалы, йод ерітіндісі) Жұмысты орындау тәртібі: 1. Дайындық: o Тамыр үлгісін алып, оның тазалығына көз жеткізу. o Үлгіні микроскопқа арналған мөлдір ерітіндіге салып, қажетті аймақтарын көруге дайындық жасау. 2. Тамырдың негізгі аймақтарын қарастыру: o Тамырдың өсу аймағын, созылу аймағын, сору аймағын және тамыр түкшелерін анықтау. 3. Микроскоппен бақылау: o Тамырдың әрбір аймағын микроскоп арқылы қарап, олардың ерекшеліктерін сипаттау. o Тамыр түкшелерін қарап, олардың сору қызметін түсіндіру. 4. Құрылысты зерттеу:

Биология 7 сынып Зертханалық жұмыс №4 Тақырыбы: Сабақтың ішкі құрылысын зерттеу (жылдық сақиналарды санау) Мақсаты: Ағаштың сабағын зерттей отырып, оның ішкі құрылысымен танысу және жылдық сақиналарды санап, өсімдіктің жасын анықтау. Құрал-жабдықтар: • Ағаш діңінің көлденең кесіндісі (немесе сабағының қалың бөлігі) • Лупа немесе микроскоп • Сызғыш немесе өлшеу құралы • Қарындаш, дәптер Теориялық мәліметтер: Ағаштар жыл сайын қабығының астында жаңа қабат жасайды. Бұл қабаттар «жылдық сақиналар» деп аталады. Әрбір жылдық сақина ағаштың бір жылда өсуін білдіреді, олар көктемде және жазда тез өседі де, күз бен қыста өсу баяулайды. Сақиналардың саны арқылы ағаштың жасын, ал олардың енін талдау арқылы өсу жылдамдығы мен сол кездегі ауа райын бағалауға болады. Жұмысты орындау тәртібі:

Биология 8 сынып Зертханалық жұмыс №6 Тақырыбы: Әр түрлі ағзалардың қан жасушаларын зерттеу Мақсаты: Әр түрлі ағзалардың қан жасушаларының құрылысы мен қызметтерін зерттеу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Жабдықтар мен материалдар: • Микроскоп • Әртүрлі ағзалардың қан жағындыларының дайын микроскоптық препараттары (мысалы, адамның, бақаның, балықтың, құстың) • Препараттық шыны, жабын шыны • Қарындаш, дәптер Теориялық бөлім: Қан жасушалары әр ағзада әртүрлі функциялар атқарады, бірақ барлық түрлерде

Биология 9 сынып Тақырыбы: Аэробты, анаэробты тынысалу үдерістерімен байланысты бұлшық еттердің қажуы. Аэробты және анаэробты тынысалуға физикалық жүктемелердің әсері. Аэробты және анаэробты тыныс алу процестері бұлшық еттердегі энергия өндірудің негізгі жолдары болып табылады және физикалық жүктемелер кезінде олардың әрқайсысы ерекше рөл атқарады. Аэробты және анаэробты тыныс алу үдерістерінің сипаттамасы 1. Аэробты тыныс алу: o Аэробты тыныс алу барысында энергия оттегінің көмегімен бөлініп, глюкоза мен майлар толығымен ыдырайды. Бұл үдеріс кезінде көп мөлшерде энергия (АТФ) бөлініп, көмірқышқыл газы мен су пайда болады. o Ол ұзақ мерзімді, төмен және орташа қарқындылықтағы жүктемелерде (жүгіру, велосипед тебу) белсенді болады, өйткені ол бұлшық еттерге қажетті энергияны тиімді қамтамасыз етеді. 2. Анаэробты тыныс алу: o Анаэробты тыныс алу – оттегісіз жүретін энергия өндіру үдерісі. Бұл үдерісте глюкоза толық ыдырамайды, нәтижесінде аз мөлшерде энергия бөлінеді, ал жанама өнім реті

Биология 10 сынып Тақырыбы: Адам гемоглобині мен миоглобині үшін оттектің диссоциациялануының қисық сызығы Адам гемоглобині мен миоглобині үшін оттегінің диссоциациялануының қисық сызығы – бұл олардың қан немесе бұлшықеттегі оттегіні байланыстыру және босату қабілетін сипаттайтын график. Бұл қисық сызықтар адам ағзасындағы екі негізгі ақуыздың (гемоглобин және миоглобин) оттегімен әрекеттесу ерекшеліктерін көрсетеді. Гемоглобиннің оттегімен диссоциациялануы • Гемоглобин – бұл эритроциттерде орналасқан, оттегіні өкпеден тіндерге тасымалдайтын ақуыз. • Гемоглобиннің оттегімен диссоциациялануының қисық сызығы S-тәрізді (сигмоидты) пішінде болады. • Бұл S-тәрізді қисық гемоглобиннің аллостериялық қасиетіне байланысты, яғни бір оттегі молекуласын қабылдаған сайын, гемоглобиннің басқа оттегі молекулаларын байланыстыру қабілеті артады. • Қисық сызықтың сол жағы төменгі оттегі концентрациясын көрсетсе, ол жерде гемоглобин оттегіні байланыстыруға емес, босатуға бейім болады (тіндерде). • Қисы

Биология 11 сынып Тақырып: Температураның/көмірқышқыл газының/оттегі газының деңгейлерінің реттелуі мысалында кері байланыс принципі тақырыбына түсініктеме Кері байланыс принципі және температураның, көмірқышқыл газының, оттегінің деңгейін реттеу Кері байланыс принципі – ағзадағы гомеостазды (тұрақтылықты) сақтаудағы негізгі механизмдердің бірі. Бұл принциптің көмегімен ағза әртүрлі ішкі және сыртқы өзгерістерге жауап береді. Оны жақсы түсіну үшін дене температурасы, көмірқышқыл газы және оттегі деңгейлерін реттеу мысалдарын қарастырайық. 1. Температураны реттеу • Мысал: Адам дене температурасы көтерілген кезде (мысалы, 38°C-қа дейін), гипоталамус жүйке сигналдары арқылы ағзаға әрекет ету туралы белгі береді. • Жауап: Терідегі қан тамырлары кеңейіп, теріге жақын орналасқан қан тамырларынан жылу сыртқа беріледі, тер бездері белсенді түрде тер бөледі. Температура қалыпты күйге түскенде гипоталамус реттеуді тоқтатады. • Кері байланыс: Температураның төмендеуіне қарай дене қыздыру механи

Биология 11 сынып Тақырыбы: Жасуша мембранасы арқылы заттар тасымалдануының типтері Жасуша мембранасы арқылы заттар тасымалы жасушаның тіршілік әрекетін қамтамасыз ету үшін маңызды процесс. Бұл тасымал бірнеше механизмдер арқылы жүзеге асады, олардың әрқайсысының өз ерекшеліктері бар. 1. Пассивті тасымал (диффузия) Пассивті тасымал – заттардың жасуша мембранасы арқылы энергия жұмсамай, жоғары концентрация аймағынан төмен концентрация аймағына қарай қозғалуы. Пассивті тасымал бірнеше түрге бөлінеді: • Қарапайым диффузия: Заттар жасуша мембранасы арқылы мембрананың липидті қабатынан тікелей өтеді. Мұнда заттар концентрация градиенті бойынша қозғалады (мысалы, оттегі, көмірқышқыл газы). • Жеңілдетілген диффузия: Бұл кезде заттар арнайы тасымалдаушы белоктар немесе арналар арқылы өтеді (мысалы, глюкоза мен амин қышқылдарының тасымалы) • Осмос – судың жартылай өткізгіш мембрана арқылы жоғары концентрация аймағынан төмен концентрация аймағына қарай өтуі. Бұл процесс жасушадағы су балансы ме

Шахмат үйірмесінің жылдық жоспары (34 сағат) Сынып: 9-11 сынып оқушылары Курстың мақсаты: • Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту. • Шахмат ойындарының стратегиялық және тактикалық негіздерін үйрету. • Оқушылардың есте сақтау, зейін және шешім қабылдау дағдыларын жетілдіру. • Шахмат арқылы оқушылардың шығармашылық және аналитикалық қабілеттерін арттыру. Міндеттері: • Шахматтың негізгі ережелері мен қозғалыс тәртіптерін үйрету. • Әртүрлі дебюттік стратегияларды түсіндіру және оларды қолдануға үйрету. • Ойын барысында тактикалық әдістерді (шах, мат, пин, вилка және т.б.) үйрету. • Ортаңғы және соңғы ойындардың тактикаларын меңгерту. • Турнирлік шахмат ережелерін түсіндіру және оларды тәжірибеде қолдану. Курстың құрылымы: 1. Кіріспе және шахматтың негізгі ережелері (2 сағат) • Шахмат тақтасы мен фигуралардың орналасуы. • Фигуралардың қозғалыс тәртібі. • Ойынның мақсаты және негізгі ережелері. 2. Дебюттік стратегиялар (6 сағат)

Шахмат үйірмесінің жылдық жоспары (34 сағат) Сынып: 7-8 сыныптар Жалпы сағат саны: 34 сағат Мақсаты: • Оқушыларға шахмат ойынының негізгі және күрделі тактикалық, стратегиялық әдістерін үйрету. • Логикалық және аналитикалық ойлау қабілеттерін тереңдету. • Оқушылардың зейінін шоғырландыру, шыдамдылық, ерік-жігер, жауапкершілік қасиеттерін тәрбиелеу. Күтілетін нәтижелер: • Оқушылар шахмат ойынының негізгі ережелерін терең меңгереді. • Тактикалық комбинацияларды құруды және ойын стратегияларын қолдануды үйренеді. • Жоғары деңгейдегі шахмат есептерін шығару және күрделі ойын жағдайларын талдау қабілеттерін дамытады. Жылдық тақырыптық жоспар: 1-тоқсан (9 сағат) Сабақ 1-2: Шахмат ойынының негізгі принциптері (2 сағат) • Шахматтың негізгі ережелерін қайталау. • Фигуралардың жүрістері мен құндылығы. Сабақ 3-4: Ашылу теориясының негіздері (2 сағат)

Шахмат үйірмесінің жылдық жоспары (34 сағат) Сынып: 5-6 сыныптар Жалпы сағат саны: 34 сағат Мақсаты: • Оқушыларға шахмат ойынының ережелерін және негізгі тактикалық, стратегиялық әдістерін үйрету. • Логикалық ойлау қабілеттерін, назар аудару қабілетін дамыту. • Шыдамдылық, сабырлылық және жауапкершілік сияқты тұлғалық қасиеттерді тәрбиелеу. Күтілетін нәтижелер: • Оқушылар шахмат фигураларының жүрістерін және негізгі ережелерін біледі. • Негізгі тактикалық әдістерді қолдана алады. • Ойын барысында шахмат стратегиясын құру және өз іс-әрекетін жоспарлау қабілетін дамытады. Жылдық тақырыптық жоспар: 1-тоқсан (9 сағат) Сабақ 1-2: Шахмат ойынының тарихы мен ережелері (2 сағат) • Шахматтың пайда болу тарихы. • Шахмат тақтасы және фигуралар. • Ойынның негізгі ережелері. Сабақ 3-4: Фигуралардың жүрістері (2 сағат)

Шахмат үйірмесінің жылдық жоспары (34 сағат) Сынып: 3-4 сыныптар Жалпы сағат саны: 34 сағат Мақсаты: • Оқушыларды шахмат ойынының негізгі ережелерімен және принциптерімен таныстыру. • Шахмат арқылы оқушылардың логикалық, стратегиялық ойлау қабілеттерін дамыту. • Оқушылардың зейінін шоғырландыру, шыдамдылық пен жауапкершілік қасиеттерін қалыптастыру. Күтілетін нәтижелер: • Оқушылар шахмат ойынының негізгі ережелерін меңгереді. • Қарапайым тактикалық комбинацияларды құруды үйренеді. • Шахмат ойнау арқылы логикалық ойлау және шешім қабылдау қабілеттерін дамытады. Жылдық тақырыптық жоспар: 1-тоқсан (8 сағат) Сабақ 1: Шахмат ойынының таныстырылымы (1 сағат) • Шахмат ойынының шығу тарихы және маңызы. • Шахмат тақтасы және фигуралармен танысу.

Биология 8 сынып Тақырыбы:Дәрумендер – олардың сипаттамасы және жіктеу Дәрумендер адам денсаулығы үшін маңызды органикалық қосылыстар. Олар денедегі көптеген биохимиялық үдерістерді реттейді. Дәрумендер майда және суда еритін болып бөлінеді. Әр дәруменнің өзіндік маңыздылығы, тағамдарда кездесетін орны, және жетіспегенде тудыратын аурулары бар. 1. С дәрумені (Аскорбин қышқылы) • Маңыздылығы: Антиоксидант, иммундық жүйені нығайтады, коллагеннің түзілуіне қатысады, темірдің сіңірілуін жақсартады. • Тағамдарда кездесетін жері: Цитрус жемістері (апельсин, лимон), қызанақ, бұрыш, киви, брокколи. • Жетіспесе тудыратын аурулар: Сауықпайтын жаралар, цинга, иммунитеттің төмендеуі. • Еру қабілеті: Суда ериді. 2. РР дәрумені (Ниацин, В3 дәрумені) • Маңыздылығы: Метаболизм үдерістерінде маңызды рөл атқарады, жүйке жүйесін қалыпта ұстайды. • Тағамдарда кездесетін жері: Ет, балық, тауық еті, бұршақ дақылдары, жержаңғақ, астық. • Жетіспесе тудыратын аурулар: Пеллагра (терінің қабыршақтануы, ас қорыту

Биология 10 сынып Тақырыбы: Адам гемоглобині мен миоглобинінің құрылысы мен қызметі. Гемоглобин мен миоглобин — бұл оттегі тасымалдайтын және сақтайтын маңызды ақуыздар, бірақ олардың құрылысы мен қызметі әртүрлі. Гемоглобин Құрылысы: • Гемоглобин күрделі ақуыз, ол эритроциттерде (қызыл қан жасушалары) болады. • Төрт полипептидтік тізбектен тұрады (екі альфа және екі бета тізбектері), әр тізбектің құрамында гем тобы болады. • Гем — темір ионы (Fe²⁺) бар органикалық молекула, бұл оттегін байланыстыруға мүмкіндік береді. Қызметі: • Негізгі қызметі — өкпеден дененің басқа ұлпаларына оттегін тасымалдау. • Сонымен қатар, гемоглобин артық көмірқышқыл газын (CO₂) ұлпалардан өкпеге тасымалдауға қатысады, бұл тыныс алу үдерісін реттеуге мүмкіндік береді. Ерекшеліктері: • Гемоглобин оттегі қысымы жоғары кезде (мысалы, өкпеде) оттегіні оңай байланыстырады және қысым төмендеген кезде (ұлпаларда) оны бөледі. • Оның аллостериялық қасиеті бар, яғни бір оттегі молекуласы байланысқан кезде қалған үш ор

ҰБТ-ға арналған №4 тест сұрақтары жауаптарымен Тақырыбы: Ағзаның ішкі ортасы. (қан, лимфа, ұлпа сұйықтығы) және оның ағза тұрақтылығын ұстаудағы маңызы. Лимфа жүйесі. Тест Тапсырмалары 1. Қанның басты қызметі қандай? A) Қоректік заттарды тасымалдау B) Энергия өндіру C) Артық сұйықтықты шығару 2. Лимфа жүйесінің негізгі қызметі қандай? A) Иммундық қорғаныс және сұйықтық тепе-теңдігін сақтау B) Оттегі тасымалдау C) Глюкозаны ыдырату 3. Ұлпа сұйықтығы қайда орналасқан? A) Қан тамырларында B) Жасушалар арасында C) Лимфа түйіндерінде 4. Қанның негізгі құрамдас бөліктеріне не жатады? A) Лимфа түйіндері B) Плазма, эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер C) Гормондар мен ферменттер 5. Лимфа жүйесі құрамына қандай құрылымдар кіреді? A) Лимфа тамырлары, лимфа түйіндері B) Қан тамырлары C) Нерв талшықтары 6. Қанның құрамында оттегіні тасымалдаушы қандай жасуша бар? A) Лейкоциттер B) Тромбоциттер C) Эритроциттер