Сабақ жоспары. Тақырыбы Дезоксирибонуклеин қышқылы молекуласының құрылысының принципі. Биология 9 сынып

Биология 9 сынып

Сабақ жоспары: ДНҚ молекулалық құрылысының принцптері: нуклеотидтердің комплементарлылығы.

Оқу мақсаты: 9.4.1.2 ДНҚ молекуласының қос шиыршықты құрылымын сипаттау;

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік:

   • Нуклеин қышқылдарының құрылымдық ерекшеліктерін, нуклеотидтердің құрамдас бөліктерін және комплементарлық принципін түсіндіру.

   • ДНҚ мен РНҚ-ның химиялық құрамы мен құрылымын ажырату.

2. Дамытушылық:

   • Логикалық ойлау және ақпаратты талдау дағдыларын дамыту.

   • Генетикалық материалдың құрылымы мен қызметі арасындағы байланысты түсіндіру.

3. Тәрбиелік:

   • Ғылыми дүниетанымды қалыптастыру, биология ғылымының генетика саласындағы жетістіктеріне қызығушылықты арттыру.

Күтілетін нәтижелер:

• Білу:
  Оқушылар нуклеотидтердің құрамдас бөліктерін, олардың өзара байланысу тәсілдерін және ДНҚ қос шиыршығының құрылымдық ерекшеліктерін түсінеді.

• Түсіну:
  Комплементарлық принципінің ДНҚ молекуласының репликациясы мен генетикалық ақпаратты сақтау үшін маңызын түсіндіреді.

• Қолдану:
  Азотты негіздердің пайыздық құрамын есептеп, комплементарлы тізбектерді құруды үйренеді.

• Анализ:
  ДНҚ мен РНҚ-ның құрылымын салыстырады.

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі (5 мин):

• Мұғалімнің іс-әрекеті:

  • Оқушылармен амандасу, түгендеу.

  • Сабақтың тақырыбын, мақсатын түсіндіру.

  • Сабақ барысында қолданылатын ресурстарды дайындау (бейнематериал, тақта, жұмыс парақтары).

• Оқушының іс-әрекеті:

  • Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарын дайындайды.

  • Сабақтың тақырыбымен және мақсатымен танысады.

ІІ. Білімді өзектендіру (10 мин):

• Мұғалімнің іс-әрекеті:

  • Нуклеин қышқылдарының құрылымы туралы сұрақтар қою:

    1. ДНҚ мен РНҚ қандай биополимерлерге жатады?

    2. Нуклеотидтердің қандай құрамдас бөліктері бар?

  • "Ой қозғау" әдісі арқылы ДНҚ-ның рөлі мен құрылымы туралы оқушылардың білімін еске түсіреді.

• Оқушының іс-әрекеті:

  • Мұғалімнің сұрақтарына жауап береді.

  • Жұптық жұмыс жасап, ДНҚ мен РНҚ-ны салыстыру.

ІІІ. Жаңа сабақ (20 мин):

1. Теориялық материалды түсіндіру:

   • Мұғалімнің іс-әрекеті:

     • ДНҚ мен РНҚ-ның химиялық құрамы мен құрылымын интерактивті презентация арқылы түсіндіреді.

     • Комплементарлық принцип пен азотты негіздердің жұптасу ережесін түсіндіреді.

   • Оқушының іс-әрекеті:

     • Тыңдайды, жазба жасайды.

     • Нуклеотидтердің құрылымын сурет бойынша талдайды.

2. Практикалық жұмыс:

   • Мұғалімнің іс-әрекеті:

     • Жұмыс парақтарында нуклеотидтер пайыздық құрамын есептеу немесе комплементарлы тізбек құру тапсырмаларын береді.

   • Оқушының іс-әрекеті:

     • Жеке және жұптық жұмыс арқылы есептерді орындайды.

ІV. Бекіту (10 мин):

• Мұғалімнің іс-әрекеті:

  • Сәйкестендіру, толықтыру және логикалық тапсырмалар арқылы оқушылардың тақырыпты меңгеру деңгейін тексереді.

  • Оқушылардың жауаптарын талқылап, түзетеді.

• Оқушының іс-әрекеті:

  • Сәйкестендіру мен толықтыру тапсырмаларын орындайды.

  • Өз қателіктерін түзеп, жаңа ақпаратты бекітеді.

V. Сабақты қорытындылау (5 мин):

• Мұғалімнің іс-әрекеті:

  • Сабақтың негізгі ойларын қорытындылайды.

  • Үй тапсырмасын түсіндіреді (мысалы, қосымша есептер шығару немесе ДНҚ репликациясы туралы ақпарат дайындау).

• Оқушының іс-әрекеті:

  • Сабақтағы өз жетістігін бағалайды.

  • Мұғалімнің кері байланысын тыңдайды.

VI. Үй тапсырмасы:

1. Нуклеин қышқылдарының құрылымы мен қызметі туралы шағын конспект жазу.

2. Комплементарлық принципке сүйене отырып, ДНҚ тізбектерін құруға арналған 5 тапсырма дайындау.

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Сәйкестендіру тапсырмасы

Тапсырма: Төмендегі ұғымдарды сәйкес анықтамалармен жұптастырыңыз.

Жауабы:
1 - B
2 - A
3 - C
4 - D
5 - E

2. Толықтыру тапсырмасы

Тапсырма: Берілген мәтіндегі бос орындарды тиісті сөздермен толтырыңыз.

1. ДНҚ қос шиыршықты, оның ішкі жағы __________ байланыс арқылы қосылған.

2. РНҚ-да ешқашан __________ болмайды, оның орнына __________ болады.

3. Комплементарлық принципі бойынша аденин тек __________-мен, ал гуанин тек __________-мен байланысады.

Жауабы:

1. сутектік

2. тимин, урацил

3. тимин, цитозин

3. Логикалық тапсырма 1

Тапсырма: Егер ДНҚ құрамындағы аденин мөлшері 30% болса, тиминнің, гуаниннің және цитозиннің пайыздық мөлшерін анықтаңыз.

Шешімі:

• Аденин (А) = 30%, тимин (Т) = 30% (комплементарлық принцип бойынша).

• Гуанин (Г) мен цитозин (Ц) бірге қалған 40%-ды құрайды:
  100%−(А+Т)=40%

• Демек, гуанин = 20%, цитозин = 20%.

Жауабы:
Тимин = 30%, гуанин = 20%, цитозин = 20%.

4. Логикалық тапсырма 2

Тапсырма: Егер бір тізбектегі ДНҚ нуклеотидтерінің реті: АТГЦГАЦТ болса, комплементарлы тізбекті анықтаңыз.

Шешімі:
Комплементарлық жұптасу ережесін қолданамыз:

• А (аденин) — Т (тимин)

• Т (тимин) — А (аденин)

• Г (гуанин) — Ц (цитозин)

• Ц (цитозин) — Г (гуанин)

Жауабы:
Комплементарлы тізбек: ТАЦГЦТГА.

Биология 9 сынып

П.29

Тақырыбы: ДНҚ молекулалық құрылысының принцптері

Сұрақтар:

1. Нуклеин қышқылдары дегеніміз не?

• Нуклеин қышқылдары – мономері нуклеотид болып табылатын ретсіз биополимерлер.

2. Нуклеотид дегеніміз не?

• Нуклеотид – үш құрамдас бөліктен тұратын молекула: азотты негіз, бескөміртекті қант және фосфор қышқылы қалдығы.

3. Нуклеин қышқылдарының қандай түрлері бар?

• Екі түрі бар: дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) және рибонуклеин қышқылы (РНҚ).

4. Азотты негіздер қандай топтарға бөлінеді?

• Пуриндер (аденин, гуанин) және пиримидиндер (цитозин, тимин, урацил).

5. Азотты негіздер ДНҚ мен РНҚ-да қалай бөлінеді?

• ДНҚ: аденин (А), тимин (Т), гуанин (Г), цитозин (Ц).

• РНҚ: аденин (А), урацил (У), гуанин (Г), цитозин (Ц).

6. Пуриндер мен пиримидиндердің айырмашылығы неде?

• Пуриндер екі сақинадан, ал пиримидиндер бір сақинадан тұрады.

7. Нуклеотид құрамындағы қанттың түрлері қандай?

• ДНҚ: дезоксирибоза.

• РНҚ: рибоза.

8. ДНҚ мен РНҚ құрылымдық айырмашылығы қандай?

• ДНҚ – қос тізбекті, ал РНҚ – бір тізбекті.

• ДНҚ-да тимин, РНҚ-да урацил болады.

9. Нуклеотидтердің арасындағы байланыс қалай аталады?

• Фосфодиэфирлі байланыс.

10. Комплементарлық принципі дегеніміз не?

• Азотты негіздердің жұптасу ережесі: аденин (А) тиминмен (Т), гуанин (Г) цитозинмен (Ц) байланысады.

11. Комплементарлық принципінің мәні неде?

• Екі тізбектің нуклеотидтерін дұрыс жұптасып, ДНҚ құрылымын тұрақты етеді.

12. ДНҚ-ның қос шиыршығы қалай байланысқан?

• Екі тізбек сутектік байланыстар арқылы қосылған.

13. ДНҚ-да адениннің пайызы 20% болса, цитозиннің пайызы қандай?

• Аденин = 20%, тимин = 20%. Гуанин мен цитозин = 60% (30%+30%).

14. ДНҚ құрылымы қандай?

• ДНҚ қос шиыршықты, оның сырты қант-фосфатты арқаудан, ал ішкі жағы азотты негіздерден тұрады.

15. ДНҚ-ның ұзындығы қалай есептеледі?

• Нуклеотидтер саны мен олардың арасындағы арақашықтықты (0,34 нм) көбейту арқылы.

16. ДНҚ-ның орамындағы нуклеотид саны қанша?

• Әрбір орамда 10 нуклеотид жұбы болады.

17. ДНҚ-ның химиялық құрамдас бөліктері қандай?

• Азотты негіздер, дезоксирибоза, фосфор қышқылы.

18. РНҚ-ның негізгі түрлерін атаңыз.

• mРНҚ (ақпараттық РНҚ), tРНҚ (тасымалдаушы РНҚ), рРНҚ (рибосомалық РНҚ).

19. Хромосомадағы ДНҚ қалай сақталады?

• ДНҚ гистон нәруыздарына оралып, тығыздалған құрылым – хроматин түрінде сақталады.

20. Гистон нәруыздарының қызметі қандай?

• Хромосоманың пішінін ұстап тұруға және гендік белсенділікті реттеуге көмектеседі.

21. Комплементарлық нуклеотидтер қалай байланысады?

• АТ арасында – 2 сутектік байланыс, ГЦ арасында – 3 сутектік байланыс түзіледі.

22. ДНҚ молекуласындағы ақпарат қандай қызмет атқарады?

• Тұқым қуалау ақпараты сақталады және ұрпаққа беріледі.

23. ДНҚ-ның орамының ені қандай?

• Қос шиыршықтың ені шамамен 2 нм.

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Сәйкестендіру тапсырмасы

Тапсырма: Төмендегі ұғымдарды сәйкес анықтамалармен жұптастырыңыз.

Жауабы:

2. Толықтыру тапсырмасы

Тапсырма: Берілген мәтіндегі бос орындарды тиісті сөздермен толтырыңыз.

1. ДНҚ қос шиыршықты, оның ішкі жағы __________ байланыс арқылы қосылған.

2. РНҚ-да ешқашан __________ болмайды, оның орнына __________ болады.

3. Комплементарлық принципі бойынша аденин тек __________-мен, ал гуанин тек __________-мен байланысады.

Жауабы:

3. Логикалық тапсырма 1

Тапсырма: Егер ДНҚ құрамындағы аденин мөлшері 30% болса, тиминнің, гуаниннің және цитозиннің пайыздық мөлшерін анықтаңыз.

Шешімі:

Жауабы:

4. Логикалық тапсырма 2

Тапсырма: Егер бір тізбектегі ДНҚ нуклеотидтерінің реті: АТГЦГАЦТ болса, комплементарлы тізбекті анықтаңыз.

Шешімі:

Жауабы:

Биология 9 сынып

П.29

Тақырыбы: ДНҚ молекулалық құрылысының принцптері

Сұрақтар:

1. Нуклеин қышқылдары дегеніміз не?

Жауабы:

2. Нуклеотид дегеніміз не?

Жауабы:

3. Нуклеин қышқылдарының қандай түрлері бар?

Жауабы:

4. Азотты негіздер қандай топтарға бөлінеді?

Жауабы:

5. Азотты негіздер ДНҚ мен РНҚ-да қалай бөлінеді?

Жауабы:

6. Пуриндер мен пиримидиндердің айырмашылығы неде?

Жауабы:

7. Нуклеотид құрамындағы қанттың түрлері қандай?

Жауабы:

8. ДНҚ мен РНҚ құрылымдық айырмашылығы қандай?

Жауабы:

9. Нуклеотидтердің арасындағы байланыс қалай аталады?

Жауабы:

10. Комплементарлық принципі дегеніміз не?

Жауабы:

11. Комплементарлық принципінің мәні неде?

Жауабы:

12. ДНҚ-ның қос шиыршығы қалай байланысқан?

Жауабы:

13. ДНҚ-да адениннің пайызы 20% болса, цитозиннің пайызы қандай?

Жауабы:

14. ДНҚ құрылымы қандай?

Жауабы:

15. ДНҚ-ның ұзындығы қалай есептеледі?

Жауабы:

16. ДНҚ-ның орамындағы нуклеотид саны қанша?

Жауабы:

17. ДНҚ-ның химиялық құрамдас бөліктері қандай?

Жауабы:

18. РНҚ-ның негізгі түрлерін атаңыз.

Жауабы:

19. Хромосомадағы ДНҚ қалай сақталады?

Жауабы:

20. Гистон нәруыздарының қызметі қандай?

Жауабы:

21. Комплементарлық нуклеотидтер қалай байланысады?

Жауабы:

22. ДНҚ молекуласындағы ақпарат қандай қызмет атқарады?

Жауабы:

23. ДНҚ-ның орамының ені қандай?

Жауабы:

Биология 9 сынып

П.29

Тақырыбы: ДНҚ молекулалық құрылысының принцптері

Жауаптар:

1. Нуклеин қышқылдары – мономері нуклеотид болып табылатын ретсіз биополимерлер.

2. Нуклеотид – үш құрамдас бөліктен тұратын молекула: азотты негіз, бескөміртекті қант және фосфор қышқылы қалдығы.

3. Екі түрі бар: дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) және рибонуклеин қышқылы (РНҚ).

4. Пуриндер (аденин, гуанин) және пиримидиндер (цитозин, тимин, урацил).

5. ДНҚ: аденин (А), тимин (Т), гуанин (Г), цитозин (Ц).

РНҚ: аденин (А), урацил (У), гуанин (Г), цитозин (Ц).

6. Пуриндер екі сақинадан, ал пиримидиндер бір сақинадан тұрады.

7. ДНҚ: дезоксирибоза. РНҚ: рибоза.

8. ДНҚ – қос тізбекті, ал РНҚ – бір тізбекті.

ДНҚ-да тимин, РНҚ-да урацил болады.

9. Фосфодиэфирлі байланыс.

10. Азотты негіздердің жұптасу ережесі: аденин (А) тиминмен (Т), гуанин (Г) цитозинмен (Ц) байланысады.

11. Екі тізбектің нуклеотидтерін дұрыс жұптасып, ДНҚ құрылымын тұрақты етеді.

12. Екі тізбек сутектік байланыстар арқылы қосылған.

13. Аденин = 20%, тимин = 20%. Гуанин мен цитозин = 60% (30%+30%).

14. ДНҚ қос шиыршықты, оның сырты қант-фосфатты арқаудан, ал ішкі жағы азотты негіздерден тұрады.

15. Нуклеотидтер саны мен олардың арасындағы арақашықтықты (0,34 нм) көбейту арқылы.

16. Әрбір орамда 10 нуклеотид жұбы болады.

17. Азотты негіздер, дезоксирибоза, фосфор қышқылы.

18. mРНҚ (ақпараттық РНҚ), tРНҚ (тасымалдаушы РНҚ), рРНҚ (рибосомалық РНҚ).

19. ДНҚ гистон нәруыздарына оралып, тығыздалған құрылым – хроматин түрінде сақталады.

20. Хромосоманың пішінін ұстап тұруға және гендік белсенділікті реттеуге көмектеседі.

21. АТ арасында – 2 сутектік байланыс, ГЦ арасында – 3 сутектік байланыс түзіледі.

22. Тұқым қуалау ақпараты сақталады және ұрпаққа беріледі.

23. Қос шиыршықтың ені шамамен 2 нм.