Тапсырмалардың жауаптары. §32. Сүйектің макро және микроскопиялық құрылысы. Биология 8 сынып

Биология 8 сынып

Тапсырмалардың жауаптары

§32. Сүйектің макро және микроскопиялық құрылысы. Сүйектің химиялық құрамы

Білу және түсіну:

1. Адам ағзасына оссеин нәруызы не үшін керек екенін түсіндіріңдер. Жас өскен сайын оның мөлшері қалай өзгереді?

   • Оссеин нәруызы сүйекке серпімділік береді, ол жас ұлғайған сайын азаяды, бұл сүйектердің морттығының артуына себеп болады.

2. Сүйектің қандай жасушалары шеміршек ұлпасын жоятынын және ол не үшін керек екенін сипаттаңдар.

   • Остеокласттар шеміршек ұлпасын бұзады. Бұл сүйектердің қалыптасуы мен жаңаруында маңызды рөл атқарады.

3. Неше жаста дене толық сүйектенетінін және себебін түсіндіріңдер.

   • Адам қаңқасы шамамен 20-25 жаста толық сүйектенеді. Бұл жыныстық жетілу мен гормондық өзгерістердің әсерінен болады.

Қолданылуы:

1. Сүйек жүйкелері мен қан тамырларының қызметін сипаттаңдар. Олар қайда орналасқан және не үшін керек?

   • Сүйек жүйкелері сезімталдыққа жауап береді, ал қан тамырлары қоректік заттар мен оттегіні тасымалдайды. Олар сүйек өзегінде және остеон цилиндрлерінде орналасқан.

2. Остеон цилиндрлері арасында орналасқан зат неден тұрады? Олар қандай қызмет атқарады?

   • Остеондар арасындағы зат минералды қосылыстардан тұрады және сүйектің беріктігін қамтамасыз етеді.

Талдау:

1. Сүйек жасушалары тыныс алатынын дәлелдеңдер. Оны жүзеге асыруға қандай құрылымдар мүмкіндік береді?

   • Сүйек жасушаларына қан тамырлары арқылы оттегі жеткізіледі, ал митохондрия энергия өндіреді.

2. «Остеон жүйесі» деген сызба сызыңдар. Ол неден тұратынын жазыңдар.

   • Сызба остеон цилиндрлерін, орталық канал мен қан тамырларын көрсетуі керек. Әр цилиндрді қоршаған ламеллалар сипатталады.

3. Түтік тәрізді сүйек пен жалпақ сүйектердің ұзынынан және жуандап өсу үдерісін талдаңдар.

   • Түтік тәрізді сүйектердің эпифизарлық пластинка арқылы ұзарып, периост арқылы жуандайтыны; жалпақ сүйектердің мезенхималық жасушалардан пайда болып, біртіндеп қалыңдайтыны түсіндіріледі.

Синтез:

1. Жалпы сипаттама беріңдер: сүйектің қалпына келуіне және өсуіне қатысатын зат қалай аталады?

   • Кальций, фосфор, коллаген, гормондар (өсу гормоны, кальцитонин, паратгормон).

2. Түтік тәрізді сүйек пен жалпақ сүйектердің қандай айырмашылығы бар екенін атаңдар.

   • Түтік тәрізді сүйектерде жілік майы, эпифиздер, диафиздер болады; жалпақ сүйектер жіңішке пластинкалардан тұрады, қорғаныш қызметін атқарады.

Бағалау:

1. Өз пікірлеріңді айтыңдар: 7 жастан үлкен балаларды неге балет мектебіне алмайды?

   • Жеті жастан кейін сүйек қатайып, икемділігі төмендейді. Балет талап ететін икемділік пен физикалық дайындыққа қол жеткізу қиындайды.

2. «Филогенез және онтогенездегі адам қаңқасының эволюциясы» деген тақырыпқа реферат жазыңдар.

Реферат:Филогенез және онтогенездегі адам қаңқасының эволюциясы

Мақсаты мен міндеттері

Мақсаты:

Адам қаңқасының филогенез бен онтогенез үдерістеріндегі даму ерекшеліктерін зерттеу арқылы қаңқаның эволюциялық және жеке даму заңдылықтарын түсіндіру.

Міндеттері:

1. Адам қаңқасының филогенетикалық даму кезеңдерін талдау.

2. Онтогенездегі қаңқа құрылымының өзгерістерін сипаттау.

3. Филогенез бен онтогенез арасындағы өзара байланысты анықтау.

4. Қаңқаның эволюциясы мен адам қозғалысының адаптациялық ерекшеліктерін қарастыру.

5. Қаңқаның дамуы туралы білімнің антропология мен медицинадағы маңызын көрсету.

Кіріспе

Адам қаңқасы — тірек-қозғалыс жүйесінің негізгі бөлігі, ол адамның қозғалу, денені ұстап тұру және ішкі мүшелерді қорғау сияқты маңызды функцияларды орындайды. Оның құрылымы филогенез (тірі ағзалардың тарихи дамуы) және онтогенез (жеке даму) үдерістерінің нәтижесінде қалыптасқан. Бұл рефератта адам қаңқасының эволюциясына әсер еткен негізгі кезеңдер, онтогенездегі өзгерістер және олардың өзара байланысы қарастырылады.

1. Филогенез: Адам қаңқасының тарихи дамуы

Филогенез тұрғысынан алғанда, адам қаңқасының эволюциясы ұзақ уақытты қамтыған күрделі үдеріс. Қаңқа құрылымы омыртқалылардың суда және құрлықта тіршілік етуге бейімделуі арқылы дамыды.

1.1. Ерте омыртқалылардың қаңқасы

- Бастапқы омыртқалыларда (хордалылар) қаңқа шеміршектен құралған. Бұл құрылым балықтардың суда қозғалуына икемділік берді.

- Шеміршектен сүйекке ауысу қаңқаның беріктігін арттырды.

1.2. Құрлыққа шығу және сүтқоректілердің дамуы

- Құрлыққа өткен алғашқы амфибияларда сүйектер нығайып, омыртқаның пішіні өзгерді. Бұл аяқ-қолдардың қаңқасы арқылы денені тірекке сүйендіруге мүмкіндік берді.

- Рептилиялар мен сүтқоректілерде қаңқа құрылымы одан әрі күрделене түсті. Құрлықта қозғалу үшін аяқ-қолдар нығайып, қаңқа жеңіл әрі берік бола бастады.

1.3. Приматтар және гоминидтер эволюциясы

- Приматтардың қаңқасы ағашқа өрмелеуге бейімделді: ұзын қолдар, қозғалмалы иық буындары және күшті саусақтар дамыды.

- Адамтәріздес маймылдарда бассүйек пен аяқ-қолдың пропорциясы өзгерді. Бассүйек көлемі миға байланысты ұлғайып, екі аяқпен жүруге бейімделу пайда болды.

1.4. Homo sapiens эволюциясы

- Екі аяқпен жүру нәтижесінде жамбас сүйектері кеңейіп, аяқ-қолдар ұзарып, омыртқа S тәрізді пішін алды. Бұл бейімделулер адамның қозғалыс тиімділігін арттырып, қолдардың босап, құралдарды жасауға мүмкіндік берді.

- Сонымен қатар, бет сүйектері кішірейіп, жақ сүйектері адамның сөйлеу және тамақтану ерекшеліктеріне икемделді.

2. Онтогенез: Қаңқаның жеке даму ерекшеліктері

Адам қаңқасының онтогенезі — бұл қаңқаның ұрықтық кезеңнен бастап қартайғанға дейінгі даму сатылары.

2.1. Ұрықтық кезең

- Эмбрионның алғашқы қаңқасы тек шеміршектен тұрады.

- 6-8 апталық кезеңнен бастап остеогенез (сүйектену) үдерісі жүреді. Шеміршек ұлпасы біртіндеп сүйекке айналады.

2.2. Балалық шақ

- Балаларда сүйектердің көп бөлігі шеміршектен тұрады, бұл олардың икемділігін қамтамасыз етеді.

- Өсу аймақтары (эпифизарлық пластинкалар) арқылы сүйектер ұзарып, қалыңдайды.

2.3. Жасөспірімдік кезең

- Жыныстық жетілу кезінде сүйектің өсуі жеделдейді. Қаңқаның соңғы құрылымы осы кезеңде қалыптасады.

- Гормондардың әсерінен сүйек тіндерінің минералдануы күшейеді.

2.4. Ересек кезең

- 25 жасқа дейін қаңқаның толық сүйектенуі аяқталады.

- Сүйек тіні тұрақты түрде жаңарып отырады, бірақ жас ұлғайған сайын бұл процесс баяулайды.

2.5. Қарттық кезең

- Қартайған кезде сүйек массасы азайып, остеопороз қаупі артады.

- Сүйектің беріктігі төмендейді, бұл жарақат алу мүмкіндігін арттырады.

3. Адам қаңқасының адаптациялық ерекшеліктері

3.1. Екі аяқпен жүруге бейімделу

- Жамбас сүйектерінің пішіні өзгеріп, дененің салмағын ұстай алатындай кеңейді.

- Омыртқа жотасы S тәрізді пішінге ие болды, бұл тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі.

- Табан доғасы амортизация қызметін атқарады.

3.2. Қолдың функционалдық өзгерісі

- Қолдың икемділігі мен саусақтардың ұсақ моторикаға бейімделуі еңбек құралдарын жасауға мүмкіндік берді.

- Бас бармақтың басқа саусақтарға қарсы тұруы адамның заттарды ұстау қабілетін арттырды.

3.3. Бассүйек пен ми

- Ми көлемінің ұлғаюына байланысты бассүйек қуысы кеңейді.

- Бет сүйектері кішірейіп, жақ сүйектерінің пішіні өзгерді. Бұл сөйлеу қабілетінің дамуына ықпал етті.

3.4. Қаңқаның бейімделу ерекшеліктері

- Дененің вертикальды қалпы адамның ішкі ағзаларына қысымды азайтты.

- Омыртқааралық дискілердің икемділігі дененің қозғалыс амплитудасын арттырды.

- Бассүйек пен омыртқаның өзара орналасуы миға қан айналымын жақсартуға ықпал етті.

4. Қаңқаның филогенез бен онтогенездегі өзара байланысы

Адам қаңқасының филогенезі мен онтогенезі тығыз байланысты. Филогенез барысында қалыптасқан бейімделулер онтогенездің әр кезеңінде байқалады. Мысалы:

- Ұрықтық кезеңдегі шеміршектік қаңқа эволюцияның ерте кезеңдеріндегі омыртқалылардың қаңқасын еске салады.

- Екі аяқпен жүруге бейімделу онтогенезде қаңқаның қалыптасуында ерекше рөл атқарады.

- Қол мен аяқтың морфологиялық ерекшеліктері филогенездің ұзақ тарихында пайда болып, онтогенез барысында жетілдіріледі.

Қорытынды

Адам қаңқасының эволюциясы — ұзақ мерзімді филогенетикалық дамудың және онтогенетикалық өзгерістердің нәтижесі. Филогенез бен онтогенез адам қаңқасының күрделі бейімделулерін қалыптастырып, адамның қазіргі биологиялық және әлеуметтік қабілеттеріне негіз қалады. Қаңқаның даму ерекшеліктерін зерттеу медицина, антропология және эволюциялық биология салалары үшін маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Биология: Жалпы білім беретін мектептің 11-сыныбына арналған оқулық / Р. Әлімқұлова, Ж. Дәулетқұлова.

2. Адам анатомиясы: Оқу құралы / Ә. Қ. Тасмағамбетов.

3. Эволюциялық биология: Университет курсына арналған оқулық / Б. Жұмабеков.