дипломдық жұмыс

Мaзмұны

Кіріспe		3
1	Футболшыларды спорттық жетілдіру кезеңінің әдіснамалық ерекшеліктері	7
1.1	Футболшыларды спорттық жетілдіру кезеңінің мақсаттары мен міндеттері	7
1.2	Спорттық жетілдіру кезеңінде жаттығу процесін жоспарлаудағы арнайы дене шынықтырудың рөлі	13
1.3	Әр түрлі ойын рөліндегі футболшылардың жаттығу ерекшеліктер	20
2	Әр түрлі жастағы және ойын рөлдеріндегі футболшылардың дене шынықтыру деңгейі мен құрылымы	26
2.1	Футболшылардың дене шынықтыру құрылымы	26
2.2	Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық дайындығы	44
2.3	Футболшылардың физикалық, техникалық және ойын дайындығын бағалау әдістерінің сипаттамасы	50
3	Әр түрлі рөлдегі футболшылардың дене шынықтыру көрсеткіштерін зерттеу.	55
3.1	Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың арнайы физикалық дайындығын бағалау (ҚМУ футбол командасының мысалында	55
3.2	Әр түрлі рөлдегі футболшылардың бақылау тапсырмаларын орындау көрсеткіштерін салыстырмалы бағалау	67
3.3	Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың техникалық және тактикалық әрекеттерінің модельдік сипаттамалары	70
Қoрытынды		73
Әдeбиeттeр тізімі		75

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі: Соңғы жылдары футболда ойын құрылымын, оның моделін өзгертуге бағытталған тенденциялар болды. Біріншіден, бұл ойыншылардың іс-қимыл аймақтарының едәуір кеңеюімен, олардың қозғалыстарымен, яғни техникалық және тактикалық әрекеттерді орындау жылдамдығымен, шеберлікті әмбебаптандырумен және ойыншылардың өзара алмастырылуымен сипатталады. Әрине, бұл мотор белсенділігі мен жылдамдығын арттыруды талап етеді, яғни алдын-ала дайындалған коалициялық ойын бағдарламаларының көлемін арттыру негізінде ойыншылардың импровизациялық әрекеттерінің саны мен сапасы артады. Көптеген факторлардың ішінде оқу-жаттығу процесін құру кезінде функционалдық мүмкіндіктердің әртүрлі аспектілерінің дамуын қамтамасыз ету қажет, мұнда анықтаушылардың бірі әсер ету бағдарламасының факторларының арақатынасы болып табылады. Атап айтқанда, жаттығу кезеңіне, футболшының дайындық деңгейіне, жақын және алыс тапсырмаларға байланысты, ағзадағы жүктемелердің аэробты және анаэробты жағдайларының қатынасы олардың біреуінің белгілі бір артықшылығымен әр түрлі болуы керек. Сонымен қатар, бағдарламаның бөліктерін бөлу реті сияқты фактордың маңыздылығын ескермеуге болмайды. Кез - келген жаттығу бағдарламасы команданы дайындау мақсатымен алдын-ала анықталады-нақты, жеке ойындарға немесе қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді турнирге, ел чемпионаты дегеніміз не және құрылымдық сипаттамалары аясында командалық ойын әрекеттерін барынша көрсетуге мүмкіндік беретін осындай жаттығу жағдайларын жасауды қарастырады. Ойыншылардың жаттығу және ойын іс-әрекетінің бірлігінде футболшылардың ойын іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ететін бейімделу мүмкіндіктерін қалыптастырудың биологиялық заңдылықтары жатыр. Жаттығу моделінің факторларының сандық өрнектері ойын моделіндегі сол факторлардың сандық өрнегіне сәйкес келуі керек. Жаттығуда орындалатын ойын әрекеттерінің қарқындылығы футбол ойынына мүмкіндігінше сәйкес келуі керек. Жалпы ұзақтығы ойынның ұзақтығы аймағында, ал жеке кезеңдерде және одан жоғары. Қозғалыстың максималды жылдамдығын және аз қарқынды моториканы қолдана отырып, коалициялық әрекеттердің ауысуы да ойында болып жатқан жағдайға ұқсас болуы керек. Жаттығулардағы жаттығулар сериясының саны күтілетін әсер ету күші аясында өзгеруі керек. Сондай-ақ, әр түрлі бағыттағы жаттықтырушы қойған міндеттер саны ойын ортасына бейімделудің қажетті деңгейін қамтамасыз етуі керек. Футболшының ойын әрекеті жоғары техникалық шеберліктің көрінісі үшін негіз болып табылатын оның дене шынықтыру деңгейіне байланысты. Өз кезегінде дене шынықтыру деңгейі арнайы жұмыс қабілеттілігін анықтайтын және шектейтін моториканың дамуымен, белгілі бір спорттық іс-әрекетте энергиямен қамтамасыз етудің жетекші механизмдерінің өнімділігімен анықталады. Әр түрлі, нақты жұмысты орындайтын әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың дене шынықтыру құрылымы және оның негізгі компоненттерінің даму деңгейі әртүрлі екендігі түсінікті. Алайда, бізге қол жетімді ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау көрсеткендей, футболшылардың физикалық дайындығын олардың ойын рөліне байланысты даралау мәселесі жеткіліксіз дамыған. Кәсіби футболға резерв дайындау мәселесін шешу жас кезінен бастап ойыншыларға жеке көзқарасты қажет етеді. Футбол резервін даярлау жүйесіндегі нашар дамыған элемент оқу процесінің құрылымын футболшының ойын іс-әрекетінің моделіне жақындатуға мүмкіндік беретін әдіс болып қала береді. Осылайша, таңдалған зерттеу тақырыбының өзектілігі ойын рөліне байланысты сараланған футболшылардың арнайы физикалық дайындығының маңызды маңыздылығымен және футболдағы оқу-жаттығу процесі үшін осы мәселені әзірлеу қажеттілігімен анықталады.

Зерттеу нысаны: спорттық жетілдіру кезеңінде футболшылардың арнайы физикалық дайындығы.

Зерттеу пәні: спорттық жетілдіру кезеңіндегі әртүрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың арнайы дене шынықтыру әдістемесі.

Зерттеудің мақсаты: арнайы физикалық дайындықтың құрылымын зерттеу, ойын рөліне байланысты футболшылардың физикалық қасиеттерін жақсарту әдістемесін жасау және негіздеу болды. Құрылымды білу керек футболшылардың арнайы физикалық дайындығы сізге жаттығу әсерінің тиісті құралдары мен әдістерін таңдауға және сол арқылы физикалық қасиеттердің мақсатты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, бұл оқу процесінің тиімділігін арттырады, әртүрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың дайындығын жекелендіреді.

Бұл тезистегі зерттеу әдістері: әдеби деректерді талдау және зерттеу, деректі материалдарды талдау, бақылау сынақтары, педагогикалық Бақылау әдісі, математикалық өңдеу әдісі және салыстырмалы талдау. Жұмыстың теориялық маңыздылығы келесідей, әзірленген принцип педагогикалық шығармашылық үшін жаңа мүмкіндіктер ашады, футболшылардың әр түрлі рөлі мен олардың жеке қабілеттерін ескере отырып, құралдарды ұтымды таңдауға ықпал етеді. Практикалық маңыздылығы дипломдық жұмыста ұсынылған материалды моториканы оқытудың және жетілдірудің әртүрлі әдістерін, сондай-ақ қозғалыс дәлдігін жақсартуға бағытталған әдістерді зерттеу барысында өзін-өзі дайындауда қолдануға мүмкіндік береді.

Футбол дене шынықтыру бойынша бағдарлама материалдарының бір бөлімі болып табылады және әр түрлі сыныптардын эмоционалдық түрі.Футбол мектеп бағдарламасына және жалпы қалалық спартакиада бағдарламасына кіреді. Осы тұрғыда үлкен топтарды дайындаймын, футбол командаларының дайындығын бақылаймын және алдыма анық мақсат қоя отырып бағалау элементтерін жүргіземін. Осылайша кешенді бақылауды педагогикалық, медико-биологиялық, әлеуметтік, психологиялық түрлерге және жүйелі, ағынды, циклдық, кезеңдік деп бөлуге болады. Бақылау түрлерінің жүзеге асыруы тиісті кезені мен анықтауға болады,зерттеу нысаны туралы толық ақпарат алу үшін кезең түрлері бойынша бақылауды тиісті түрде жүзеге толық асыру қажет. Осы мақсаттарды алдыға қоя отырып, тақылау түрлері қандай сұрақтарға жауп беретін және әр кезеңде дайындалуда тестілеуді қолдану үшін педагогикалық, медико-биологиялық, әлеуметтік-психологиялық бақылаудың қайсысы қажет екенін анықтау керек.

Педагогикалық бақылау футболшылардың спорттық-техникалық дайындығының бағалануы және олардың ағзаларының қызметтік мүмкіндіктерінің, күш-қуатының сәйкестілігіне анықтау мақсатында педагогикалық әсер ету туралы ақпарат алуға жауап береді. Спортшының барлық бапкерлік және жарысушылық іс-әрекеті атап айтқанда берілген спорт түріне қажетті мықты тәжірибе жинақтауына бағытталған. Осы тәжірибелерді жинақтау мөлшерлері бойынша олардың тиімді кұрамы кемелденеді, тәжірибе алу процесінде қозғалыс актілері қалыптасады. Мен оқушылармен бірқатар жұмыстар жүргіземін, аптасына 4 рет футбол бойынша беремін, мысалы допты бір-біріне беру тәжірибесін өңдеу үшін арнайы жаттығулар, қақпаға доп кіргізу, допқа қарсы шығу және кері қайтаруға әрекет ету т.б. Екі адаммен топпен жұмыс жүргізу, балалармен жеке жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін қолданамын, айына 2 рет жалпы дене тәрбиесі дайындығы және футболшылардың техникалық дайындығы бойынша бақылау тестісін жүргіземін, балалардың барлығы бірдей қысқа қашықтыққа, жүгірудің, ұзындыққа және орнында тұрып биіктіктен секірудің, допты бастан асырып қашыққа дәлме-дәл лақтырудың биік дәрежелеріне жете алмай келеді. Әлеуметтік-психологиялық бақылау спортшының ағымдағы қолданбалы мәселелеріне бағытталған психологиялық ерекшеліктерін өлшеп, қадағалауға жауап береді. Оған жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерін анықтау (темперамент, мінез-құлық, қабілеті т.б.), сонымен қатар психологиялық процестерді қадағалау (қабылдау, байқау, көніл қою, ес, ойлау қабілеті т.б.) және жай-күйі (стресс, ашу-ыза, қатқылдық) кіреді. Аталған барлық процестер түрлі тест жүйелерін қолдану жолымен бағаланады. Қазіргі заманғы спорттың биік ауыр жүгі, жауапты жарыстардың көптігі, олардың арасындағы бәсеке спорттық шеберліктің қолданылуы, көрнекті спортшылардың спорттық карьераларының қысқаруының жалғасулары керекті болжам жасау үшін қозғалыс сапасының дамуы мүмкіндіктерін және одан нәтиже алу қарқынының өсуінің арақатынасын ескеру қажет.

Жас спортшылардың спорттағы жетістіктерін және алдағы үлгерімдері дәрежесін болжамдарын жасап ұсыну үшін біз шығатын нәтижелердің өсуінің өзара байланыстарына талдау жүргіздік. Ювенильдік және дефинивтік қорытынды бойынша тестілеуде жалпы дайындығы бойынша 82 футболшы 11-12, 13 жастағы шамасындағы тестілеу бағдарламасына келесі тестілер кіреді: биік старттан 30 метрлік жүгіру, орнында тұрып санды жоғары көтеру арқылы 10 сек жүгіру, 3х10 м жүгіру, орнындатұрып жрғары секіру, 2000м жүгіру. Біздің өсу қарқыны бойыншажұмысымызда анықтағанымыз, бірінші және үшінші жылғы нәтижелер арасындағы қарқын болып табылады. Ювенильдік нәтижеде біз спортшының 11 жаста көсететін қорытындыларын қабылдадық. Дефинивтікте 13 жастағы көрсететін қорытындылары. Футболшылардың түрлі бапкерлік процестер кезеңіндегі жарысу іс-әрекеттері мен практикалық тәжірибелері, ойыншылардың тактикалық іс-әрекет техникасының тиімділігі, жоғары дәрежедегі ойыншылардың іс-әрекеттері көбінесе шапшандық, күш-қуаты сапасының дамуымен маңызды. Футболшшылардың шапшандығы, ептілігін дамыту бағытында дайындалу процестерін басқару үшін екі шарт қажет: дайындық барысында өзінің кеңістігі мен күш-қуаты бойынша футбол спецификасына жауап беретін күрделі жаттығулар пайдалану. Оыйншылардың тиісті бақылау жаттығуларын орындау кезінде қимыл-қозғалыстарының жүйелік қадағалауын ұйымдастыру ерте пайда болуына әкеп соқтырады, атап айтқанда дәлме-дәл дәрежеде үйрену үшін керекті жаттығулардың қайталану саны. Практикада бұл футболшының бақылау жаттығуларында матч барысында жақсы жақсы дайындалатын жағдайларға әкеп соқтырады. Түрлі бақылау түрлерін мәселелерін шешуде көмектесетін тәсілдерге талдау жасай отырып оларды кешенді бақылау кезеңдерімен салыстыру керек. Бұл кезеңдер бапкерлік процестерді жүргізу кезеңімен байланысты және олармен сай келеді. Жедел бақылау тестілеуде әр физикалық жаттығулармен жүзеге асады.

1) Шағын циклдағы әр сабақты ағымдағы тексеру .

2) Циклдік – орташа циклдегі сұрақтардың орындалуына және кезеңдік үлкен цикл. Жедел бақылау спортшының әр түрлі әсерлеріне: медициналық қадағалау, психологиялық жай-күйі.

3) Кезеңдік бақылау – дайындық түрлерін кешенді бағалау, тұлғалық қасиеттерін анықтау және психологиялық процестерді кешенді қадағалау

Әдістер: адамның кардио респираторлық жүйесін зерттеу үшін адам денесін интегралдық реографиясын тіркеу әдісі. Дем алу ишілігін өлшеу негізінде ішкі дем алудың жай-күйі, дем алу шамасы, өкпе вентиляциясы, өкпенің өмірлік сыйымдылығындағы дем алудың минуттық мөлшері. Зерттеу жүргізгенде келесі көрсеткіштер саналады: шамадан тыс тыныс алу коэффициенті, спортшылардың тыныс алу күшінің көрсеткіші, тыныштықта дайындалу, дәрежелі және тыныс алу белсенділігінің түрлі режимдерінде, көпшілігі аз ғана мөлшерлерде өзгереді, ол футболшының шеберлігі өскен сайын тұрақты бола түседі.

Нәтижелер мен пайымдаулар: Жүргізілген зерттеулер футбол бойынша жинақталған командалардың оқу-жаттығу процесін басқару проблемасын толық ашуға септігін тигізеді. Әрі қарайғы зерттеулердегі жетістіктер әдістемелік жұмыстын басқарушылық аспектісін құрастыруда жүогізіледі. Өзіміз байқағанымыздай әдіс-тәсілдер таңдау мүмкіндігі және түрлі ағзаға басқарушылық әсер ету режимінің пайдалылығын қамтамасыз етеді.

1. Футболшыларды спорттық жетілдіру кезеңінің әдіснамалық ерекшеліктері.

1. Футболшыларды спорттық жетілдіру кезеңінің мақсаттары мен міндеттері.

Футболшыларды спорттық жетілдіру кезеңінің мақсаттары мен міндеттері футбол білімінің соңғы кезеңі жүктеме параметрлерінің арақатынасын өзгерту арқылы жаттығу процесінің шиеленісінің артуымен сипатталады. Футболшы физикалық дайындықтың жоғары деңгейін талап етеді, ол моториканың тиісті дамуымен қамтамасыз етіледі: төзімділік, күш, секіру, жылдамдық. Жүктемелердің тұрақты өсуі белгілі бір жаттығу деңгейін қамтамасыз етеді. Бәсекелестік тәжірибе артып, оның оқу процесінің мазмұнына әсері артады. Бұл кезең жеке мүмкіндіктерді барынша жүзеге асырады және футболшылардың айқын жеке қабілеттеріне баса назар аударылады. Жоспарлаудың өзі команда үшін де, жеке ойыншылар үшін де белгілі бір тапсырмалар жиынтығымен сипатталады. Дайындық кезеңдері осы кезеңде пайда болғандықтан (дайындық және бәсекелестік), менің ойымша, дайындықты жоспарлаудың негізі болуы керек ережелерге тоқталайық. Барлық жаттықтырушылар үшін негіз бола алатын бірыңғай ойын және әдістемелік тұжырымдама болуы мүмкін емес, бірақ негізгі ойларды атап өту керек. Жетілдірудің жолы ойын идеясы мен оның мағынасы ұғымында және бәсекелестік деңгей үшін қажетті физикалық әлеуетпен қамтамасыз етуде жатыр. Егер сіз бір жаттығуды толығымен елестетсеңіз, онда мәні тағы екі мәселені шешуге келеді. Біріншісі-ойлау, екіншісі - физикалық белсенділік. Егер біз сандық пропорциялар туралы айтатын болсақ, онда бұл шартты түрде келесідей болады: жарты жаттығулар «басына» әсер етуі керек, ал жарты жаттығулар «аяқтарға» әсер етуі керек. Біз жаттығудың осы екі компонентін және олардың жылдың әртүрлі кезеңдеріндегі байланысын шешуге тырысамыз. Ойын ойлау-бұл кезең тапсырмалары топтастырылған немесе топтастырылуы керек бағыт. Дәл осы бағытта оқу процесінің үздіксіздігі қадағаланып, қамтамасыз етілуі тиіс. оны жаңа міндеттер мен талаптармен толтыру. Ойлауды мақсатты түрде ашу, ойынды түсіну, өрісті көру процесі күрделі. Оны жүзеге асыру арнайы білімді, жаттықтырушының үздіксіз білімін, арнайы жаттығуларды үнемі іздеуді қажет етеді. Осы кезеңдегі жаттықтырушының міндеттерінің бірі-оқушының ойын мәселелерін шешуге деген қанағаттанушылығын қамтамасыз ету. Сіз күшті, төзімді жақсы футболшыны футбол ойлауын дамытпай дайындай алмайсыз. Бұл қабілет болмаған жағдайда біздің кез-келген бапкерлік қондырғылар мен атқарымдар пайдасыз болады. Жалпы алғанда, тактикалық ойлау жұмысы футболшының күнделікті қажеттілігіне айналуы керек. Таным процесі, егер ой белсенді жұмыс істесе және міндеттер шешілсе, футболшыны қанағаттандыра алады. Мінсіз жаттығу бағдарламасын жасау іс жүзінде мүмкін емес, жаттықтырушының тәжірибесі жоқ кез-келген құнды ұсыныс, оның дайындық туралы көзқарасы болмаса, нақты болмайды. Құралдар мен әдістерді таңдау тапсырмаларға сәйкес келуі керек, егер біз осы нақты процесте (ақыл-ой) жұмыс жасасақ, онда нәтиже сәйкес болуы керек. Ол сандық жағынан көрсетілуі керек: футбол жылдамдығы, ойын жылдамдығы, ойлау жылдамдығы және т.б. спорттық ойындар тәжірибесінде барлық жаттығулар үш жылдамдық режимінде орындалады: бәсекеге қабілетті және екі жаттығу. Жаттығу дегеніміз-біз үйреніп, жетілдірген кезде, ал бәсекелестік әдетте тек жарыстарда болады, өйткені қарсылас жеткілікті. Осылайша, жаттығуда ойынның төмен жылдамдықтарының байланысы бекітіледі. Оқу процесінің негізгі мақсаты-мәселелерді шешу жылдамдығын, орындау жылдамдығын арттыру және бәсекеге қабілетті деңгейге шығу. Футбол мен футболға арналған арнайы жаттығуларды қолдана отырып, біз бәсекелестік жүктеме мен жағдайларды модельдейміз. Мен категориялық кеңестер бергім келмейді, өйткені әр жаттықтырушының өзіндік әдістері бар, бірақ біз қажетті талаптарды дамытудың кейбір заңдылықтарын атап өтеміз: Орындалу жылдамдығын біртіндеп арттыру қажеттілігі. Үнемі өзгеріп отыратын жағдайлар мен міндеттерді стратегиялық және тактикалық шешу. Ойынды дамыту, түсіну және қабылдау. Болашақта біз жетілдіру кезеңінде оқытудың қажетті және, мүмкін, анықтайтын компонентін бөлек қарастырамыз. Дене дайындығы. Футбол ерекшелігі бұл барлық мотор қабілеттерінің (жылдамдық, күш, төзімділік және т.б.) көрінісінде көрінетін ойыншылардың жан-жақты дайындығын білдіреді. Бірақ жетілдіру кезеңінің ерекшелігі-техникалық-тактикалық жаттығулардың көмегімен қажетті физикалық қасиеттерді ашып, дамыту, сонымен қатар жарыс жағдайында ойыншының техникалық әлеуетін жүзеге асыра алу. Спорттық жетілдіру кезеңі футболшы қажетті техникалық дайындықтың берік шеберлігіне ие болған кезде, мотор белсенділігі техникалық элементтердің орындалуына кедергі келтірмеген кезде басталады. Шартты түрде ол 17-18 жылдармен шектелген, бірақ іс жүзінде бұл шексіз, өйткені физикалық мүмкіндіктердің өсуімен техникалық дайындыққа жаңа талаптар пайда болады. Бұл кезеңнің ерекшелігі - жаттығу уақытының көп бөлігі арнайы физикалық қасиеттерді дамытуға бөлінеді. Жас таланттар арнайы дайындықтың жоғары деңгейімен ерекшеленуі керек, содан кейін дене шынықтыру деңгейін көтеруі керек. Егер оқу-жаттығу жұмысы кезеңінде (15 - 16 жас) оқыту және барлық техникалық әлеуетті бекіту басты міндет болса, онда жетілдіру кезеңінде (17-18 жас) қол жеткізілген деңгейді функционалдық деңгейде ұстау қажет. Алдыңғы кезеңдерден айырмашылығы, оқыту және жетілдіру жеке элементтерді олардың реттілігімен емес, тұтас жүйелілікпен жүзеге асырылады. Ал ерекше жүктемелердің көлемі біртіндеп 80 - 85% - ға дейін артады. Осыған байланысты есеп жүйесінде жұмыс тиімділігі ескерілетін нақты көрсеткіштер болуы керек, яғни жаттығу процесі сандық мәндермен толтырылады.

Циклдер мазмұнының түбегейлі айырмашылығы-физикалық белсенділік идеясы сандық жағынан да, физиологиялық жағынан да айтарлықтай өзгереді. Жеке кезеңдер немесе циклдар арасындағы айырмашылықтарды нақты көрсетпей, дайындықтың бүкіл жылдық процесін жеткілікті түрде тұтас түрде елестету мүмкін емес. Бірақ басында біз осы кезеңнің міндеттерінің шеңберін қарастырамыз, өйткені ол ең жауапты, ол ресми тәсілдің мүмкіндігін жоққа шығарады. Біз көптеген футболшылардың кәсіби емес жұмысының арқасында шығармашылық тұрғыдан ашыла алмағанына куә болдық. Өту қаласында юниорлар жасы, ойыншы аялдауы тиіс өсуіне ғана емес, физикалық тұрғыдан меңгеру, ойын, бірақ ұғыну барлық немесе ішінара сақталған және жаттығу. Олай болмаған жағдайда, орта деңгейдегі ойыншыларды даярлау одан әрі жалғасады, олар қазірдің өзінде көп. Техникалық, физикалық және тактикалық тұрғыдан кезеңнің міндеттерін нақты қарастырайық, өзім үшін 17-18 жас аралығында ұзақ мерзімді дайындықпен болашақ футболшының болашағы жеткілікті дәлдікпен анықталатынын атап өтемін. Бірақ алдымен біз спорттық жетілдіру кезеңінің жалпы міндеттерін атап өтеміз, содан кейін дайындықтың барлық түрлерін және олардың өзара байланысын қарастырамыз.

Спорттық жетілдіру кезеңінің міндеттері: Техникалық дайындықты жетілдіру. Арнайы төзімділікті арттыру. Техникалық-тактикалық дайындықты жетілдіру. Жарыстарда қол жеткізілген даярлықты іске асыру. Техникалық тұрғыдан. Технологияны жетілдіру - бұл үздіксіз процесс, бір жылдық циклден екіншісіне физикалық дайындық деңгейі артып келеді, бұл техникалық дайындық деңгейін соған сәйкес келтіру қажеттілігін тудырады. Бұл жерде мәселенің толық айқындығы үшін тереңдетілген дайындық кезеңінде (15-16 жас) біз шаршағыштық аясында дағдыларды нығайтуға және тұрақтандыруға қол жеткіздік, яғни техникалық дайындық ойынды үйрету кезінде және ҚПО және СФП жаттығуларының көмегімен қол жеткізілген жоғары Физикалық деңгейде өтті. Келесі кезең (17 - 18 жас) өсіп келе жатқан маманданумен және жүктемелердің жоғарылауымен сипатталады, ал техникалық дайындық жаттығулары белгілі бір функционалды мағынаға ие. Яғни, бір жаттығуды бірнеше рет қайталай отырып, біз ойын ортасына жақын деңгей береміз. Технологиялық картада қайталанулар саны, орындалған жұмыс көлемі және орындау нұсқалары белгіленуі керек. Техникалық жаттығуларды орындау ерік-жігердің үлкен кернеуін қажет етеді, бірақ футболшының ерекше сапасын - доп сезімін міндетті түрде сақтай отырып. Ойыншы жаттығу тапсырмасының қиын жағдайында доппен физикалық қиындықтарды жеңуі керек. Техникалық дайындық физикалық қасиеттермен (жылдамдық, күш, төзімділік және т.б.) бір уақытта дамуы керек кешенді тәсіл - бұл жетілдірудің айқын жолы. Физикалық жоспарда. Бұл кезеңнің әдістемелік ерекшеліктері, егер жаттықтырушы апталық циклдарда жүктемелердің көп мөлшерін шоғырландырса, онда оқушылардың техникалық дайындығының сапасы төмендейді. Функционалды және техникалық дағдылар арасында ешқандай корреляциялық байланыс жоқ екендігі дәлелденді, бұл процестің барлық параметрлерінің міндетті байланысын көрсететін өте маңызды сәт. Моменттің айқындылығы үшін біз жылдамдықтың дамуынан мысал келтіреміз. Жылдамдық пен жылдамдықты арттыру бойынша арнайы жұмыс кезінде допты өңдеу жылдамдығы, сондай-ақ ойын жылдамдығы көтерілмейді. Және сол тәуелділік басқа өзара ерекше қасиеттерден көрінеді. Дайындық бір уақытта негізгі физикалық қасиеттер мен футболды жетілдіретіндей етіп жүргізілуі керек. Тек арнайы футбол жаттығулары қозғалыс әрекеттерін орындауға тікелей қатысатын бұлшықет топтарына тікелей әсер етеді. Жаттығулардағы жаттығулардың қарқындылығының ауқымы ойынға мүмкіндігінше сәйкес келуі керек, ал жүктемелердің динамикасы жаттығулар қарқындылығының міндетті өсуімен сипатталады. Айта кету керек, бастапқы оқыту мен оқу кезеңінен айырмашылығы- спорттық жетілдіру кезеңінде жалпы дайындық, арнайы дайындық және бәсекелестік кезеңдер пайда болады. Бұл кезеңдердегі міндет-денені жаттығу жүктемелерінің жаңа деңгейіне көтеру және, ең бастысы, организм өзінің толық қалыптасуын аяқтаған кезде осы кезеңді біртіндеп және біртіндеп өту. Тактикалық тұрғыдан. Бүкіл көпжылдық процесті құру логикасы бізді, кем дегенде, техникалық және тактикалық дайындықты жүзеге асыруды қысқаша қарастыруға мәжбүр етеді. Егер дайындықтың бастапқы кезеңдерінде біз технологияның механикалық дамуына қол жеткізсек, онда келесі кезеңдерде сана жұмысқа қосылады.

Техникалық дайындық пен тактикалық әрекеттерді біріктіру арқылы шеберлік жетілдіріледі, егер техникалық қолдау деңгейде болмаса, онда команданың тактикалық мүмкіндіктері шектеулі болады. Біз футболшының техникалық дайындығының бүкіл көпжылдық кезеңінің міндеттерін қарастырдық, бірақ тактикалық дайындықта да бірқатар кезеңдер қарастырылған, олар белгілі бір өзара байланысты. Тактикалық дайындық стратегиясында бірдей дәйектілік көрінеді: нақты ұсыныстар мен сандармен зерттеу, бекіту және жетілдіру. Футболдың біліміне зиян тигізбеу үшін жұмыс кездейсоқ жүрмеуі өте маңызды. Спорттық жетістіктердің өсуі негізінен күш, төзімділік, техниканың өсуіне байланысты, бірақ біз барлық осы компоненттерді ең бастысы: футбол жылдамдығы, ойын жылдамдығы, ойлау жылдамдығы және т. б. Жаттықтырушы, жоспарлай отырып, міндеттері келесі жылға, табиғи арттыру жүктемелер көлемін қамтамасыз ету тұрақты деңгейі сапалы міндеттерді орындау Техникалық даярлау, яғни тәжірибе жинау, шешімдер ойын жағдайлары мен нұсқаларын оларды орындау. Футбол-үлкен аумақта өткізілетін бірнеше ойындардың бірі. Мұнда команданың барлық желілерінің өте жоғары ұйымдастырылуы қажет. Ойыншыларға ойынның барысын жақсы түсінуге, дұрыс тактикалық шешімдер қабылдауға және нақты позициялық мәселелерді дұрыс шешуге үйрету керек. Мінсіз ұйым әр ойыншыға өзін дәлелдеуге құқығы бар жақсы құрылған ойын жүйесін білдіреді. Егер біз тактикалық дайындықты педагогикалық процесс ретінде қарастыратын болсақ, онда бұл барлық топтық және командалық іс-қимылдарды үйрететін жоспарланған көпжылдық стратегиялық жұмыс екенін атап өтеміз. Бұл көптеген тактикалық мақсаттар үшін күнделікті ұйымдастырушылық жұмыс.

Жеке техникалық дайындықтың жас өлшемдері. Қазіргі уақытта футболшылардың шеберлігін арттырудың ең маңызды резерві жеке дайындық болып табылады. Оның төмен тиімділігі көбінесе жоспарлау мен есептеудегі түсініксіздіктермен байланысты. Сәйкессіздіктерді жою үшін қолданыстағы «жеке жаттығу», «жеке дайындық», «жеке жаттығу» терминологиялық ұғымдарын нақтылаған жөн. Жеке жаттығу-бұл футболшының одан әрі дамуы немесе жетілуі үшін нақты дайындық компоненттері мен дайындығына арналған жаттығулар мен бәсекелестік жаттығуларды орындау кезінде жүзеге асырылатын мақсатты (жүйелі және жүйелі) әсер. Жеке жаттығу-бұл жеке жоспар бойынша жаттығу, жеке тапсырмаларды орындау. Ол командалық, топтық және жеке сабақтар аясында жүзеге асырылуы мүмкін. Жеке дайындық-тұтастай алғанда футболшының дайындығын (шеберлігін) дамытудың немесе жетілдірудің педагогикалық бағытталған процесі, оның ішінде футболшының ойындарға дайындығына қол жеткізуге болатын жаттығулар, жарыстар, қалпына келтірумен байланысты факторлардың жиынтығы. Жеке жаттығу-бұл басқарылатын педагогикалық процесс, онда оқу құралдарын, әдістерін, жағдайларын таңдау қабілеттердің қол жеткізілген даму деңгейін, ойын, мотор, психомоторлық қасиеттерді жетілдірудің ықтимал мүмкіндіктерін, футболшының таңдалған ойын профилін ескереді және жалпы командалық жаттығу процесінде жүзеге асырылады.

Техникалық-тактикалық дайындық бойынша: ойнатқыш ойыншының функцияларын жетілдіру: а) «Қорғаншылықтан босату - допты қабылдау - өткізу - беру - позицияны жақсарту»ТТД байламын пысықтау; б) ТТД байламын пысықтау «жұлқылау - «қабырғаға» ойнау үшін позицияға шығу - допты алу және допты серіктеске қақпаға соққы беру үшін бір рет тигізу - қол жеткізуге жұлқылау»; в) қозғалыс белсенділігін арттыру және ақау пайызын төмендету; шабуылдың соңғы сатысындағы іс - қимылдарды жетілдіру: а) «позицияны таңдау - старт - қарсыластың қарсы әрекетін жеңе отырып, баспен қақпаға соққы беру – аяқтау» ТТД байламдарын жетілдіру; б) «позицияны таңдау - қарсыласты басып озуға серпіліс - қақпаға соққы беру-аяқтау"ТТД байламдарын жетілдіру.

Техникалық дайындық бойынша:

А) алыс қашықтықтан қақпаға соққыларды жетілдіру;

б) допты жұлғаннан кейін қақпаға соққыларды жетілдіру;

в) стандартты ережелерді ойнатқаннан кейін қақпаға соққыларды жетілдіру;

г) бұрыштық, еркін, айып соққыларында мақсатты берілістерді жетілдіру;

д) лумбагадан кейін қысқа қашықтықтан қақпаға соққыларды жетілдіру қақпаның алдында толып кету жағдайында.

Дене дайындығы бойынша:

А) матчтарда қозғалыс белсенділігін арттыру;

б) жұлқылау мен жылдамдатудың жиынтық метражын 3000 м-ге дейін ұлғайту;

в) жылдамдық төзімділігін арттыру. Моральдық-ерік дайындығы бойынша:

А) қарсылас алаңының жартысында доп үшін жекпе-жек санын арттыру;

б) жеке қорғаншылыққа қарсы ойынның тиімділігін арттыру;

в) қарсылас алаңындағы ойындарда ТТД сенімділігі мен тиімділігін арттыру.

Зерттеуге Тунис Бірінші лигасының командасының 17-18 жастағы 20 футболшысы қатысты. Бақылау тапсырмалары ретінде субъектілерге допты жіберумен тік сызықты (тікелей соққылар) жақын траектория бойынша соққыларды және допты жіберумен аспалы траектория бойынша берілістерді (аспалы берілістер) орындау ұсынылды. Футболшылар тік соққыларды 18 м қашықтықтан тігінен орналасқан нысанаға көтерудің ортаңғы бөлігімен орындады. Оларға бір-бірінен 20 см қашықтықта бір сызыққа орнатылған 10 бекітілген допқа 10 рет соққы беру ұсынылды. Әр соққы аздап жүгіруден өтті. Соққылардың дәлдігін бағалау үшін нысана ортасынан түсу нүктелерінің көлденең (X) және тік (У) бойынша ауытқуының жүйелі қателігі төрт көрсеткіш есептелді; түсу нүктелерінің көлденең (8х) және тік (Зу) бойынша стандартты ауытқуы (нақтылығы). Орнатылған берілістердің тиімділігін бағалау үшін С. в. ұсынған әдіс қолданылды. Голомазов және басқа жұмыстарда сыналған, комбинациядағы әдістердің жылдамдығы мен дәлдігін жан-жақты бағалауды ұсынады. Бұл әдіс қозғалыс уақытының олардың орындалу дәлдігіне қойылатын талаптарға аналитикалық тәуелділігіне негізделген, ол теңдеумен сипатталған «Фитс заңы» деп аталады: t = a + bhlog22a/W, мұндағы T-қозғалыс ұзақтығы; A, B - тұрақтылар; a - қозғалыс амплитудасы; W - мақсаттың ені немесе қажетті дәреже дәлдігі. Топсалы берілістерді футболшылар табанын 20 м көлденең орналасқан нысанаға көтерудің ішкі бөлігімен орындады. Оларға бір-бірінен 20 см қашықтықта бір сызыққа орнатылған 10 қозғалмайтын доптардан 10 редукторды мүмкіндігінше тез орындау ұсынылды, олар міндетті түрде нысанаға тиді. Бірінші серияда футболшылар 1,5x1,5 м өлшемді нысанаға, екіншісінде - 3x3 м өлшемді нысанаға топсалы берілістерді орындауы керек еді.әр түрлі мөлшердегі нысанаға 10 редуктордың орындалу уақыты жазылды.

2. Спорттық жетілдіру кезеңінде жаттығу процесін жоспарлаудағы арнайы дене шынықтырудың рөлі.

Спорттық жетілдіру кезеңінде жаттығу процесін жоспарлаудағы арнайы дене шынықтырудың рөлі футбол білімінің соңғы кезеңі жүктеме параметрлерінің арақатынасын өзгерту арқылы жаттығу процесінің шиеленісінің артуымен сипатталады. Футболшы физикалық дайындықтың жоғары деңгейін талап етеді, ол моториканың тиісті дамуымен қамтамасыз етіледі: төзімділік, күш, секіру, жылдамдық. Жүктемелердің тұрақты өсуі белгілі бір жаттығу деңгейін қамтамасыз етеді. Бәсекелестік тәжірибе артып, оның оқу процесінің мазмұнына әсері артады. Бұл кезең жеке мүмкіндіктерді барынша жүзеге асырады және футболшылардың айқын жеке қабілеттеріне баса назар аударылады. Жоспарлаудың өзі команда үшін де, жеке ойыншылар үшін де белгілі бір тапсырмалар жиынтығымен сипатталады. Дайындық кезеңдері осы кезеңде пайда болғандықтан (дайындық және бәсекелестік), менің ойымша, дайындықты жоспарлаудың негізі болуы керек ережелерге тоқталайық. Барлық жаттықтырушылар үшін негіз бола алатын бірыңғай ойын және әдістемелік тұжырымдама болуы мүмкін емес, бірақ негізгі ойларды атап өту керек. Жетілдірудің жолы ойын идеясы мен оның мағынасы ұғымында және бәсекелестік деңгей үшін қажетті физикалық әлеуетпен қамтамасыз етуде жатыр. Егер сіз бір жаттығуды толығымен елестетсеңіз, онда мәні тағы екі мәселені шешуге келеді. Біріншісі-ойлау, екіншісі - физикалық белсенділік. Егер біз сандық пропорциялар туралы айтатын болсақ, онда бұл шартты түрде келесідей болады: жарты жаттығулар «басына» әсер етуі керек, ал жарты жаттығулар «аяқтарға» әсер етуі керек. Біз жаттығудың осы екі компонентін және олардың жылдың әртүрлі кезеңдеріндегі байланысын шешуге тырысамыз. Ойын ойлау-бұл кезең тапсырмалары топтастырылған немесе топтастырылуы керек бағыт. Дәл осы бағытта оқу процесінің үздіксіздігі қадағаланып, қамтамасыз етілуі тиіс. оны жаңа міндеттер мен талаптармен толтыру. Ойлауды мақсатты түрде ашу, ойынды түсіну, өрісті көру процесі күрделі. Оны жүзеге асыру арнайы білімді, жаттықтырушының үздіксіз білімін, арнайы жаттығуларды үнемі іздеуді қажет етеді. Осы кезеңдегі жаттықтырушының міндеттерінің бірі-оқушының ойын мәселелерін шешуге деген қанағаттанушылығын қамтамасыз ету. Сіз күшті, төзімді жақсы футболшыны футбол ойлауын дамытпай дайындай алмайсыз. Бұл қабілет болмаған жағдайда біздің кез-келген бапкерлік қондырғылар мен атқарымдар пайдасыз болады. Жалпы алғанда, тактикалық ойлау жұмысы футболшының күнделікті қажеттілігіне айналуы керек. Таным процесі, егер ой белсенді жұмыс істесе және міндеттер шешілсе, футболшыны қанағаттандыра алады. Мінсіз жаттығу бағдарламасын жасау іс жүзінде мүмкін емес, жаттықтырушының тәжірибесі жоқ кез-келген құнды ұсыныс, оның дайындық туралы көзқарасы болмаса, нақты болмайды. Құралдар мен әдістерді таңдау тапсырмаларға сәйкес келуі керек, егер біз осы нақты процесте (ақыл-ой) жұмыс жасасақ, онда нәтиже сәйкес болуы керек. Ол сандық жағынан көрсетілуі керек: футбол жылдамдығы, ойын жылдамдығы, ойлау жылдамдығы және т.б. спорттық ойындар тәжірибесінде барлық жаттығулар үш жылдамдық режимінде орындалады: бәсекеге қабілетті және екі жаттығу. Жаттығу дегеніміз-біз үйреніп, жетілдірген кезде, ал бәсекелестік әдетте тек жарыстарда болады, өйткені қарсылас жеткілікті. Осылайша, жаттығуда ойынның төмен жылдамдықтарының байланысы бекітіледі. Оқу процесінің негізгі мақсаты-мәселелерді шешу жылдамдығын, орындау жылдамдығын арттыру және бәсекеге қабілетті деңгейге шығу. Футбол мен футболға арналған арнайы жаттығуларды қолдана отырып, біз бәсекелестік жүктеме мен жағдайларды модельдейміз. Әр жаттықтырушының өзіндік әдістері бар, бірақ талаптардың дамуының кейбір заңдылықтары бар:Орындалу жылдамдығын біртіндеп арттыру қажеттілігі. . Үнемі өзгеріп отыратын жағдайлар мен міндеттерді стратегиялық және тактикалық шешу. Ойынды дамыту, түсіну және қабылдау. Дене дайындығы. Футболдың ерекшелігі ойыншылардың жан-жақты дайындығын білдіреді, ол барлық мотор қабілеттерінің (жылдамдық, күш, төзімділік және т.б.) көрінісінде көрінеді. Бірақ жетілдіру кезеңінің ерекшелігі-техникалық-тактикалық жаттығулардың көмегімен қажетті физикалық қасиеттерді ашып, дамыту, сонымен қатар жарыс жағдайында ойыншының техникалық әлеуетін жүзеге асыра алу. Техникалық-тактикалық дайындықты жетілдіру міндеттері басым болып қалатынын ескере отырып, оларды шешуде келесі кезектілікті атап өтеміз: Техникалық дайындықты жетілдіру. Техникалық-тактикалық дағдылар негізінде күш пен төзімділікті дамыту. Допты ойыншы уақыттың жетіспеушілігімен күресте физикалық қиындықтарды жеңу қабілетін көрсетуі керек, ал арнайы төзімділіктің жоғарылауы футбол техникасының негізі болып табылады. Алдыңғы кезеңде қалыпты және біркелкі бөлінген жүктеме көлемі жылдамдық көрсеткіштерінің біртіндеп жоғарылауына әкелді. Алайда, қазір футболшының көлемді және өте қарқынды жүктемелерге төзімділігі мәселесі тұр. Бұл жылдық жоспарлау кезінде дайындық және бәсекелестік кезеңдердің пайда болуына әкеледі. Техникалық оқытудың сапасы мен сенімділігіне қойылатын талаптар да артады. Сондықтан кезеңнің міндеттері техникалық дайындық пен бәсекеге қабілетті жүктемелерді біріктіру қажет болатын жаттығудың басқа түрлерін қажет етеді. Ең бастысы, барлық техникалық және тактикалық дайындық негізгі мақсатты жаттығуларды толық көлемде орындауға бағытталуы керек. Жаттығу жұмысы бәсекелестік белсенділікке жақын арнайы жаттығуларда нақты мәселелерді шешумен жүргізілуі керек.

Оқу процесінің өзі мамандандырылған және дараланған сипаттағы терең спорттық мамандандырудың ерекшеліктерін алады. Дене шынықтыру міндеттерімен жаттығудың екінші бөлігі белгілі бір бағдарлама бойынша өтеді, бұл жүктемелердің әсері туралы толық түсінік алуға мүмкіндік береді. Мұнда бастысы-футболшының физикалық дамуын ескере отырып, жаттығу құралдарын таңдау, көлемнің дозасы және орындаушылық. Тренерге қажетті футбол құралдарын таңдауға тура келеді сапа. Максималды жылдамдықта жүгіру көлемін арттыру арқылы қарқындылық мәселесі шешілмейді. Жүктеме ұзақтығын, қайталану санын, сериялардың кезектесуін және т.б. ескере отырып бағытталған әсер етуі керек. Кезеңнен кезеңге дейін өнімділік деңгейі артуы керек, бірақ тәсілдер мен сериялардың саны қарқындылық сақталатындай болуы керек. Біз келесі мақалаларда физикалық жұмыс көлемін қарастырамыз, бірақ әр ойыншы жаттықтырушы қойған міндеттерді түсінуі керек екеніне тағы бір рет назар аударғым келеді. Бірінші міндет-ойлау, екінші міндет-физикалық жағдайға жұмыс жасау. Апталық циклдегі жаттығу міндеттері өзгеруі мүмкін және өзгеруі керек, бірақ жалпы стратегиялық дәйектілік сақталуы керек. Сіз бір бағытта немесе басқа бағытта орам жасай алмайсыз, физикалық дайындық міндеттерін көрмей ақылды және техникалық ойыншыны тәрбиелей алмайсыз. Егер біз физикалық жұмысты тұтастай қарастыратын болсақ, онда жаттығу әрдайым дерлік күрделі болатындығын атап өтеміз. Жылдың әртүрлі кезеңдерінде жаттығудың бағыты өзгереді, бірақ ол технологияны жетілдіру міндеттерімен қатар жүреді. Дайындық кезеңінде күштік төзімділік пен жылдамдық-күштік қасиеттерге баса назар аударылады. Белгілі бір физикалық сапаны дамытуға байланысты бір тапсырманы шешумен жеке жаттығулар үлесінің артуы байқалады. Мысалы, бәсекелестік кезеңде аптасына 2 рет 30 минуттан максималды ығысуды (анаэробты) алу үшін жылдамдыққа төзімділік үшін мақсатты жұмыс қажет. Кезеңнің әдістемелік маңыздылығын ескере отырып, апталық циклдің құрылысы мен сабақтардың реттілігін келесі тарауда бөлек қарастырамыз. Жетілдіру кезеңіндегі жүктемелердің үйлесімі.

Дайындықтың үйлесімділігі:

а) Жалпы күштік төзімділік + күштік дайындық;

б) жүгіру жылдамдығы + секіру дайындығы;

в) жүгіру жылдамдығы + күштік дайындық + техниканы жетілдіру.

Дайындықтың сәйкес келмеуі:

а) жүгіру жылдамдығы + жүгіру төзімділігі;

б) жүгіру жылдамдығы + күш жаттығулары (күштік төзімділік);

в) максималды күш + жүгіру төзімділігі (жалпы, күш, жылдамдық, арнайы) + технологияны жетілдіру

. Айта кету керек, бір сабақта екі тапсырманың реттілігі (ойлау және дене шынықтыру) өзгеруі мүмкін және бұл табиғи және қисынды. Шаршау кезеңінде, физикаға тиісті жұмыстан кейін, футболшы алаңды жақсы көріп, қазіргі жағдайға байланысты одан да күрделі тактикалық міндеттерді шешуі керек. Футболшыны даярлаудың жаттығу процесі-бұл әр нақты кезеңде физикалық даму мен техникалық шеберлікті қалыптастырудың нақты міндеттері шешілетін тұтас жүйе. Дене шынықтырудың өсу қарқыны басқа футбол сапаларының өсуі шамамен бірдей қарқынмен болған кезде ғана ақталады. Біз тәрбиеленушілеріміздің оқуы мен қалыптасуы жетілдіру топтарында аяқталуы үшін бүкіл процесті осылай ұйымдастыруымыз керек.

Микроцикл және оны құру принциптері спорттық жетілдіру кезеңінде (17-18 жас) жетілдіру кезеңінде жоспарлауға деген көзқараста айтарлықтай өзгерістер орын алады. Жетілдірудің осы кезеңінде дайындықтың жеке кезеңдері пайда болады: дайындық және бәсекелестік. Дайындықтың әртүрлі кезеңдерінде кезеңнің екі негізгі міндеті де әр түрлі шешіледі, бірақ негізгі стратегиялық мақсаттар өзгермейді, бұл ойлау және физикалық жағдайлар. Қайталанатын циклдарда сабақтардың бағыты өзгеріссіз қалады, бірақ құралдар, көлем, жұмыс қарқындылығы, жаттығулардың мамандануы үнемі өзгеріп отырады. Заманауи идеяларға сәйкес, жаттығулар микроциклдердегі жұмыстың жалпы бағытын сақтай отырып, тек жаттығу әсерлері өзгерген жағдайда тиімді болады. Әрине, сіз жаттығуды және апталық циклды құрудың басқа, жақсы әдісін іздей аласыз, бірақ жаттықтырушы үшін жасалған барлық жұмыстардың тұтас көрінісі өте маңызды. Мәні сапаға әкелетін сандық көрсеткіштерді бақылау болып табылады. Жоғарыда атап өткеніміздей, бұл кезеңде жаттығу қарқындылығы неғұрлым қарқынды қозғалтқыш режимінде өтеді. Осы бағытта процестің сапалы жағы бірінші орынға шығады. Бір жаттығу тапсырмасы екі мәселені шешуге негізделген - бұл тактикалық ойлау және физикалық дайындық. Егер біз жаттығудың бірінші мәселесін (тактикалық ойлау) шешуді қарастыратын болсақ, онда әр түрлі кезеңдерде ол басқаша шешіледі. Бұл футбол, басқа да спорттық ойындар, арнайы жаттығулар. Есептерді шешу бір жаттығуда орындалу жылдамдығы мен саны бойынша әр түрлі болады. Егер орындау жылдамдығы туралы айтатын болсақ, онда алдыңғы кезеңде (15-16 жас) орындаудың ең жоғары жылдамдығы 17 жастағы футболшылармен жұмыстың басталуы тиіс. Бұл бақыланатын жылдамдықтың қадамдық өсуін одан әрі бақылау керек. Барлық жаттығу мәселелерін шешуде, тіпті апталық циклде де бірдей дәйектілік байқалады. Физикалық жұмыстан жаттығудан кейін футболшы шаршауы керек, ал қабілеттерін дамыту және жаңа идеяларды дамыту - эмоционалды Өрлеу. Жаттығудың екінші мәселесін шешу бізге түсінікті, сондықтан жаттықтырушылар оларды адал шешеді. Қазіргі уақытта клубтарда және шеберлер командаларында ойыншылардың функционалдық дайындығы үшін дене шынықтыру маманы жауапты. Бір жағынан, бұл дұрыс, өйткені ол өз жұмысының барлық қыр-сырын жақсы біледі, бірақ екінші жағынан, ол жеке, жоғары мамандандырылған, және оны футболмен, техникамен және тактикамен қалай байланыстыруға болады, Өкінішке орай, ол әрқашан сұрыптай алмайды. Нақты себептерді көрсетпестен, жаттықтырушы спорттық көрсеткіштердің жақсаруына үміттеніп, жаттығу көлемін арттыра бастайды. Физикалық қасиеттердің дамуын шамадан тыс арттыру, егер олар футболмен байланысты болмаса, одан әрі жетілдіруге кедергі келтіреді. Атқарылған жұмыс көлемі футбол сапасына мүлдем қатысы жоқ. «Ақылмен түсінуге болмайтын нәрсені ешқашан күш арқылы түсінуге болмайды» - бұл дана сөздерді көптеген шеберлер командаларының ойындарының мысалдарымен ғана толықтыруға болады.

Микроциклдің құрылысы осы кезеңде тұрған педагогикалық міндеттерге және дайындық деңгейіне байланысты. Апталық циклдің барлық сабақтары мамандандырылған және тек тапсырмалар мен жүктемелерде ерекшеленеді. Бірақ олар мамандандырылған құралдармен де, мамандандырылмаған құралдармен де шешіледі, өйткені біздің міндеттеріміз өзгеріссіз қалады - оқыту және жетілдіру. Апталық циклде алты сабақтың үшеуі жылдамдықты жақсартуға келеді және бір сабақ максималды жүктемемен өтеді. Циклдегі бір сабақ аэробты дайындықты сақтауға бағытталған. Сабақтардың нақты реттілігі болуы керек жүктемелерді дұрыс жоспарлауға ерекше мән беріледі. Бір сабақтың үлкен жүктемесі келесі сабақтың теңдестірілген мөлшерімен өтеледі. Қарапайым нұсқада апталық циклдің міндеттері келесідей: дүйсенбі-жылдамдықты дамыту, сейсенбі-жылдамдық пен күш қасиеттері, сәрсенбі - жылдамдық пен ептілік, бейсенбі - арнайы төзімділік, жұма - күш пен ерекше төзімділік, сенбі - жалпы төзімділік. Бұл ақпарат апталық циклдегі педагогикалық мәселелерді шешудің дәйектілігін түсіну үшін берілген. Футболға қатысты бұл жалпы мәліметтер түсіндіруді қажет етеді. Дайындықтың барлық түрлерінің мұндай конъюгациясы теңгерімсіздікті жоюды қамтиды және дайындықтың барлық түрлерінің байланысын оңтайландырады. Әрине, жаттығу жүктемелерін құрудың басқа түрлері бар. Оқытудың барлық кезеңдерінде сабақтарды құрудың белгілі бір дәйектілігі барлық қажетті қасиеттердің дәйекті дамуына ықпал етеді. Футболшының денесі өз жүйелерін функционалды түрде бейімдей отырып, жүктемеге белсенді жауап береді. Жүктеменің сипаты белгілі бір мотор қасиеттерінің біртіндеп дамуына сәйкес келеді және жылдамдықты күшейтуге бағытталған құралдарды таңдағанда, мұндай жаттығулар бұлшықет жұмысының ерекшелігін бәсекелестік белсенділік жағдайларына жақындатуы керек екенін есте ұстаған жөн. Нақтырақ айтсақ, футболшының барлық физикалық қасиеттерін, сондай-ақ оның ойын төзімділігін дамыту қажет, бірақ арнайы бәсекелестік жаттығулардың көмегімен. Осыған байланысты, осы кезеңде барлық құралдарды оқу жүктемелеріне сәйкес дамыту және қолдау үшін бөлу қажет. Егер жұмыс орташа қарқындылықпен жүрсе, онда ол футболшыны да жүктемейді уақыт оны қалпына келтіруді қамтамасыз етпейді. Естеріңізге сала кетейік, 17-18 жас аралығындағы жасөспірімдер ересек футболшылар жұмысының 80% - ын орындауы тиіс. Егер жүктемелер ересек жастағы, онда оларды құруды көздеуі тиіс үдемелі қозғалыс. Шеберлердің командаларында мұндай дәйектілік көрінбеуі мүмкін.

Тактикалық дайындық дегеніміз –жарыс кезіндегі жеңіске жету үшін пайдаланылатын әдіс, амалдарды, айла тәсілдерді қолдана білу өнері.

Тактикалық дайындық екі кезеңнен тұрады:

а) спорттық күресті жүргізу жолдарын өз мүмкіншілігіне, қарысластарының ерекшеліктеріне,жарыс жағдайларына байланысты жоспарлау.

ә) осы жоспарды спортшының жарыстағы мүмкіншілігіне байланысты амалдар мен жолдар арқылы іске асыру. Тактикалық дайындықты дұрыс асыру үшін төмендегідей міндеттерді орындау керек.

1. Қазіргі кездегі өзі айналысып спорт түрінің тактикалық тәсілдер негізін оқу, үйрену,тиімді пайдалана білу.

2. Мықты спортшылардың тактикалық тәжірибесімен танысу.

3. Өтетін жарыстың ережелерін, шарттарын, қарсыластырының мүмкіншіліктерін зерттеу. (уақыты,жарыс өткізілетін орын т.б.)

4. Жарыстың тактикалық жоспарын жасау.

5. Тактикалық тәсілдерді,оларды орындау жолдарын тәжірибе жүзінде меңгеру.

6. Қарсыласына психологиялық басымдылық көрсете алу шеберлігін қалыптастыру, оны ыңғайсыз жағдайда жарысуға мәжбүр ету.

7. Өткен жарысты талдау, тиімді тактикалық әрекеттерді жетілдіру. Тактикалық дайындық кезінде мынадай әр түрлі жолдар қолданылады: алдын-ала жасалған тактикалық жоспарды жаттықтыру сабақтарында,жарыс жағдайына ұқсас жағдайларды қайталау,арнайы кітаптар оқу,әңгіме өткізу, бейне жазумен түсірілген жарыстарды көру, оны жан-жақты талдау

Психологиялық дайындық процесі екі бөлімнен тұрады:

Жалпы психологиялық дайындық. Ол спортшыны спортпен жүйелі түрде айналысуға, қиыншылықтарды жеңуге, еңбек сүйгіш азамат ретінде тәрбиелеуге бағытталған.

Арнайы психологиялық дайындық. Жарысқа қатысуға дайындайтын бұл арнайы дайындық-жарыс болар алдындағы кезеңде спортшының спорттық күреске психикалық дайын күйге түсуіне бағытталған. Психикалық дайындыққа батылдық, қайсарлық, ынталылық, табандылық, тәуекелшілік, ұстамдылық секілді жігер, қайрат дайындығы кіреді. Психологиялық дайындық әр түрлі әдістермен іске асады.

Тиянақты жаттығу әдісі- дене тәрбиесі жаттығулары көмегімен спортшыларды жаттығуға керек психикалық күйге түсіру.

Психикалық реттеу жаттығуларының әдісі-көңіл күйді көтеру, көңілдену,қиыншылықтары жеңуге ойша дайындалу, тактикалық ойлауды дамыту, сыртқы қоршаған ортаны тез сезіну,келешек істелетін жұмыстарға дайындалу,жинақталу. Және т.б. әдіс-тәсілдер.

Идеомоторлық жаттығулар әдісі - жаттығуларды ойша қайталау арқылы негізгі қимылдарға бар ықылас зейініңді аудару.

Спорттағы психодиагностика әдісі- КБС (К-көңіл күйі, Б-белсенділік, С-сергектік) әдістемесі бойынша еске сақтау, ықылас, қозғалыс жылдамдығын, алаңдаушылық деңгейін, көңіл-күй көрсеткіштерінің өзгеру деңгейінің әр түрлі аспаптар,тәсілдер арқылы анықтау.

Теориялық дайындық әдісі- Спортшыларды дайндайтын заңдылықтарын,олардың әдістемелерін үйрену. Теориялық дайындықсыз дайындықтың басқа жақтарын іске асыру мүмкін емес. Спортшы сонымен қатар арнайы дәрістерді тыңдап, спорт туралы жазылған ғылыми-әдістемелік, көркем, тарихи әдебиеттерді оқып, кинофильмдер көріп білімін дамытып отырғаны жөн. Спортшыны спорт түрінен дайындау жүйесінде теориялық дайындықтың маңызы ерекше Спортшы теориялық ақпараттарды көп білген сайын спорттағы жетістіктер тезірек жоғарылайды. Теориялық білім спортшыға спорттық жетістіктерге жылдам жетуге ғана емес, күнделікті өмірде де, маңайындағы адамдарды салауатты өмір салтына насихаттауда да қажет болады.

Теориялық дайындық бағдарламасы кең көлемде болғаны дұрыс. Ол мынандай бөлімдерге бөлінеді:

1.Дене мәдениеті мен спорттың Қазақстанда дамуы, қоғамдағы рөлі.

2. Спорт түрінің пайда болуы, дамуы, қазіргі жағдайы.

3. Дене жаттығуларының адам ағзасына әсері.

4.Спортшының гигиенасы, тамақтануы, шынығуы, күн тәртібі туралы мағлұматтар.

5. Дәрігерлік бақылау өзін-өзі бақылау, жарақаттарды болдырмау, емделе білу жолдары мен спорттық массаж.

6. Спорттық жаттықтырудың негізгі әдістемелері.

7. Спортшының жалпы және арнайы дене қуаты дайындығы.

8. Спортшының техникасы, тактикасы және оларды жетілдіру әдістері.

9. Спорттық жаттықтыруды жоспарлау.

10. Спорт түрінен өткізілетін жарыс ережесі.

3. Әр түрлі ойын рөліндегі футболшылардың жаттығу ерекшеліктері.

Әр түрлі ойын рөліндегі футболшылардың жаттығуларының ерекшеліктері футбол дамуының қазіргі кезеңінде ойыншыларды әмбебаптандыру тенденциясы, қорғаушылар, жартылай қорғаушылар мен шабуылшылардың міндеттері арасындағы нақты шекараларды теңестіруге деген ұмтылыс барған сайын байқалады. Әмбебаптылықтың негізгі қағидаларының бірі - әр түрлі футболшылардың өзара алмастырылуы: қорғаушылар шабуылда сауатты әрекет ете алуы керек, ал шабуылшылар қорғаныста. Айта кету керек, жоғары деңгейдегі командаларда матч барысында ойыншылардың негізгі орналасуы бірнеше рет өзгеруі мүмкін. Осылайша, әмбебаптылық футболшыларда физикалық және техникалық дайындықтың жоғары деңгейі ғана емес, сонымен қатар ойын жүргізудің тактикалық құралдары мен әдістерінің кең арсеналы бар екенін білдіреді. Жоғарыда аталған үрдіске қарамастан, қазіргі футболда белгілі бір рөлдердің болуымен қатар, әртүрлі желілердегі ойыншылардың функционалдық міндеттері сақталды.

Әмбебаптандыру ойын тактикасына, негізінен, осындай міндеттерді кеңейтуге әкелді. Мысалы, егер бұрын қорғаушылар сенімді «тылдарды» қамтамасыз етсе, қазір олар шабуылдағы командадағы серіктестердің әрекеттеріне белсенді түрде «қосылуға» мәжбүр. Шабуыл жасаушыларға шабуылдардан басқа, қарсыластар шабуыл жасаған жағдайда қорғаныс тәртібін «сақтандыру» керек. Негізгі тактикалық ережелерді игеру үшін футболшыларға олардың ойын рөліне байланысты қандай талаптар қойылатындығын нақты түсіну керек. Өздеріңіз білетіндей, барлық футболшылардың функционалдық міндеттері бойынша қақпашыларға, қорғаныс сызығындағы ойыншыларға, орта сызыққа және шабуыл сызығына бөлінеді. Осы классификацияға сәйкес төменде футболшылардың негізгі ойын функциялары қарастырылған. Қақпашының функциялары қақпашыға әр түрлі талаптар қойылады. Сонымен, қақпашы ұзын болуы керек (180 см-ден төмен емес) және жақсы реакцияға ие болуы керек. Сонымен қатар, ойын барысында ол жылдамдық пен күш сапасының, жылдамдықтың, үйлестіру қабілетінің жоғары деңгейін көрсетуі керек, сонымен қатар буындарда жеткілікті қозғалғыштығын көрсетуі керек. Қақпаның «күзетшісіне» қойылатын талаптардың бірі-қақпашының ғана емес, сонымен қатар Дала ойыншысының техникасының кең арсеналына ие болу. Қазіргі футбол қақпашыдан қақпаны шебер қорғауды ғана емес, сонымен қатар айып алаңында белсенді әрекеттерді, сондай-ақ қорғаныс сызығындағы ойыншыларды басқаруды талап етеді. Қақпашының орналасуы (барлығының артында) оған шабуылдаушылардың барлық құрылымдарын көруге, олардың ниеттерін болжауға мүмкіндік береді, кейде олар алаңның жеке учаскесінде орналасқан ойыншылардан жасырылады. Сондықтан қорғаныс серіктестеріне уақтылы «шақыру» қорғаныс әрекеттерін жүргізуде айтарлықтай көмек бола алады. Сонымен қатар, қақпашы-бұл өз командасының белгілі бір шабуылдарын ұйымдастыратын ойыншы (допты алған жағдайда немесе қақпадан соққы жасаған кезде). Сондықтан бастама мен үйлесімділікті шабуыл тәртібінде сақтау көбінесе оның шеберлігіне байланысты. Қақпашының ойын тактикасы анықталады: оның командадағы серіктестердің іс-әрекеттерін басқару; оның қорғаныстағы әрекеттері; шабуылды ұйымдастырудағы әрекеттері. Команда бойынша серіктестердің әрекеттеріне қақпашыны басқару. Футбол дамуының қазіргі кезеңінде шабуылды ұйымдастыруды және әсіресе бүкіл команданы қорғауды басқармайтын қақпашыны елестету мүмкін емес. Ойын жағдайын бағалай отырып, қақпашы серіктестерге жаудың шабуылын дамыту бағыты туралы қысқаша және нақты нұсқаулар беріп, қорғаныс бұйрықтарын құруды басқаруы керек. Командадағы серіктестердің әрекеттерін басқара отырып, қақпашы ойындағы допты ұмытпауға, оның барлық қозғалыстарын көзбен бақылауға міндетті.

Қорғаныс әрекеттерінің тиімділігі көбінесе қақпашы мен қорғаушылардың өзара түсіністігіне байланысты. Қақпашы қақпаға жақын жерде еркін және еркін соққылар кезінде «қабырға» құрылысын, сондай-ақ қарсыластың бұрыштарын орындау кезінде серіктестердің әрекеттерін жеке өзі басқаратындығын атап өткен жөн. Қақпашының қорғаныстағы әрекеттері. Қақпашының басым міндеті-қақпаны қорғауды қамтамасыз ету. Сенімді қорғаныс қақпалар мен шығулардағы әрекеттермен жүзеге асырылады. Қақпадағы қақпашының тиімділігі дәрежесі бірқатар шарттардың орындалуына байланысты. Қосымша талаптарға жатқызады: Қақпашының оңтайлы позицияны (қақпадағы орынды) таңдауы, бұл ең аз күш жұмсап, доптарды қабылдауға немесе көрсетуге мүмкіндік береді. Позицияны таңдаған кезде доппен шабуылдаушы команданың «плэймэйкердің» жағдайын, яғни соққыны тигізуге болатын бұрышты ескеру керек. Бұрыш неғұрлым өткір болса (мысалы, қарсылас команданың ойыншысы қапталдағы Қақпаның сызығына қарай жылжыды), қақпашы доппен футболшыға қатысты алдыңғы жаққа жақын болады. Шабуылды орталықта жүргізген кезде қақпашы зақымдану бұрышын азайту және Қақпаның кез-келген бұрышына бағытталған допты қабылдауды жеңілдету үшін біршама алға жылжуы керек. Өздерінің «күшті» және «әлсіз» жақтарын ескеру. Қарсыластың әрекетін доппен болжай білу. Ол қарсыластың ойыншыларын бақылауға және өз тәжірибесіне негізделген. Осылайша, келтірілген соққыны бейтараптандыру үшін белгілі бір әдісті таңдай отырып, қақпашы ескеруі керек: қақпадағы өз орнын; доптың ұшу траекториясын (жоғарғы, төменгі, стронға жақын немесе алыс және т. б.); соққы күші, яғни доптың ұшу жылдамдығы (бұл байланысты, допты қабылдау орнына өту немесе құлауды пайдалану); өзінің және бөтен ойыншылардың орналасуы (бұл ретте қақпашы допты ұстауды, ұруды немесе қақпа сызығынан аударуды шешеді); сондай-ақ алаң мен доптың бетінің жай-күйі (құрғақ немесе дымқыл). Қақпашы айып алаңына («лумбаго» немесе «Жем») жіберілген берілістерді ұстап алған кезде немесе допты иемденгені үшін қарсыласпен жекпе-жекке шыққанда, ол шығуда әрекет етеді. Мұндай жағдайларда қақпадан шығу ұсынылады: қақпадан шығу өте қажет (мысалы, қарсыластың шабуылшысы допты айып алаңына бағыттап, қақпашымен бірге болған кезде); айып алаңына жақын жерде командадағы серіктестер мен қарсыластардың орналасуы қақпашыға допты қарсы алуға мүмкіндік береді; қарсыластың айып алаңының ауданына жіберген лумбаганы немесе аспалы берілісті ұстап алу қажет. Қақпашы қақпадан шықпауы керек, егер: қорғаушылардың бірі қарсыластың шабуылшысымен «бейтарап» доп үшін жекпе-жекке шықса немесе допты иеленетін шабуылшымен күрессе; айып алаңының аумағында шығуды қиындататын көптеген футболшылар бар; ол допты игеру үшін оңтайлы позицияны алуға уақыт болатынына сенімді емес. Шығу кезінде ойнаған қақпашы бұл уақытта Қақпаның зақымдану қаупі күрт артатынын атап өткен жөн, өйткені олар «ашық» болып қалады. Сондықтан ол барлық күш-жігерін допты игеруге бағыттап, сауатты және тез әрекет етуі керек. Қақпашының шабуылдарды ұйымдастыруға бағытталған әрекеттері Қақпаның «күзетшісі» ойын қызметінің құрылымында басым бағыттардың бірі болып табылады. Қақпашы өз командасының шабуыл маневрін ойын эпизоды кезінде допты иемденгеннен кейін немесе қақпадан соққы алу құқығын алғаннан кейін бастай алады. Қақпадан соққыны орындау кезінде шабуылды ұйымдастырудың екі нұсқасы бар:. Допты игеру мақсатымен Комбинация: қақпашы допты қорғаушылардың біріне жібереді, ол оны кері жібереді. Осындай комбинацияны ойнағаннан кейін қақпашы допты ойынға әртүрлі тәсілдермен енгізе алады - қолмен лақтыру, аяқпен ұру. Қақпадан соққы жасаған кезде қарсыластың допты ұстап алмауына назар аудару керек. Допты командамен ашылған серіктеске дәл беру. Берілісті орындау кезінде қақпашы әр түрлі ұзындықтағы берілістерді қолданудың кейбір заңдылықтарын ескеруі керек: беріліс неғұрлым қысқа болса, жоғалу пайызы соғұрлым аз болады; беріліс неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым «өткір» болады және тәуекелдің мәні соғұрлым жоғары болады. Сондықтан, қысқа берілістер қапталда ашылған ойыншыға жіберілуі керек-егер доп ұсталса, қарсылас қақпаға қауіп төндіре алмайды. Шабуылдардың тез дамуы үшін ұзақ берілістерді қолдану қажет, өйткені бірінші бағдарлама қарсыластың бірқатар ойыншыларын қорғанысқа белсенді қатысудан «ажыратады». Ойын эпизоды кезінде допты игергеннен кейін, қақпашы допты қолмен беру немесе аяқпен соғу арқылы кері шабуыл жасай алады. Допты қолмен жіберуге болатындығын ескеру қажет жоғары дәлдікпен және соққыны орындау - айтарлықтай қашықтықта, дәлдікте айтарлықтай жоғалады. Кері шабуылды бастай отырып, қақпашы белгілі бір тактикалық тапсырманы шешеді, өйткені оның серіктестері дәл осы сәтте маневр жасап, ең тиімді позицияларды алуға тырысады. Ойынның командалық жоспарын жүзеге асырудың сәттілігі көбінесе мұндай мәселені шешудің тиімділігіне байланысты. Әдетте, қақпашының допты ойынға енгізу әдісін таңдауы келесі факторларға байланысты: шабуылдаушы командалық әрекеттерді ұйымдастырудың тактикалық жоспарына; командадағы серіктестердің алаңға орналасуына байланысты; «өз» командасының ойыншыларының «бейтарап» доптар үшін қарсыласпен тиімді күрес жүргізе білуінен; айып алаңының жанында ықтимал қауіпті қарсыластардың болуынан. Қорғау желісі ойыншыларының функциялары экстремалды қорғаушылар. Қазіргі футболда экстремалды қорғаушылардың, яғни қарсыластың шабуылдарының бұрынғы «жойғыштарынан» футболшылар болған қапталдағы ойыншылардың міндеттері кеңейтілді, олардың міндеттері сенімді қорғанысты қамтамасыз ету және «өз» командасының шабуыл әрекеттеріне белсенді «қосылу». Функционалдық міндеттердің мұндай кеңеюі қатысушылардың физикалық және техникалық дайындық деңгейіне қойылатын талаптардың артуына ықпал етті, өйткені қорғаушылар қазіргі уақытта матчтар кезінде жүктемелердің едәуір көлемін орындауға мәжбүр. Қорғаныста ойнай отырып, экстремалды қорғаушылар міндетті: допты ұстап алуды қолдана отырып, қарсыластың берілісі мен соққыларына уақтылы және тиімді қарсы тұру; аймақта сауатты - жеке және аралас - әрекет ету; тығыз қамқоршылыққа көшу, қарсыластар қақпаға жақындаған кезде жекпе-жекке шығу; «ат» доптары үшін тиімді күрес жүргізу; команда бойынша серіктестер мен қақпашыны сақтандыру. Шабуылдау маневрін дамыту үшін экстремалды қорғаушылар келесі әрекеттерді орындауы керек: қақпашы немесе командалас допты иемденгеннен кейін допты белсенді түрде ашып, «ұсыну»; допты қарсыластан алып, оны серіктеске тез және тиімді беру немесе алға жылжуды бастау; қапталдағы іс-әрекеттерді белсенді түрде «қосу» команда бойынша серіктестермен орындарды ауыстыру. Орталық қорғаушылар. Сол футболшылардың жұмыс істейді орталық учаскесінде қорғаныс, деп санайды шешуші ойыншылар желісі қорғау, т. б. олар қарсыласқа қақпаны алу үшін қауіпті аймақта қарсы тұрады. Әдетте, бұл «екінші қабатта» тиімді күресуге мүмкіндік беретін жылдамдық пен күш сапасының тиісті даму деңгейіне ие жоғары футболшылар. Сонымен қатар, жылдамдық төзімділігінің жоғары деңгейінің болуы міндетті шарт болып табылады, өйткені сәтсіз шабуыл маневріне қатысқаннан кейін көбінесе бастапқы позицияға тез оралуға тура келеді. Алдыңғы орталық қорғаушы тапсырма бойынша жеке ойынды аймақтағы әрекеттермен шебер үйлестіруі керек. Ол шабуылшылардың бірінің қозғалысын мұқият бақылайды, қажет болған жағдайда артқы орталық қорғаушымен орындарды ауыстырады және қорғаныс бойынша серіктестерді қорғайды. Допты иемденген жағдайда орталық қорғаушы шабуыл әрекеттеріне қосылып, тез алға жылжиды немесе серіктестеріне беруді орындайды. Жеке эпизодтарда ол екінші эшелондағы шабуылды қолдайды, мүмкін болса қақпаға шабуыл жасайды. Артқы орталық қорғаушы тактикалық жағдайды нақты бағалауға, қарсыластардың мүмкін болатын әрекеттерін болжай білуге және командадағы серіктестерді сақтандыра отырып, допты игеру үшін қорғаныс позициясын сауатты алуға міндетті. Ол үшін ең бастысы-қорғаушылардың барлық әрекеттерін үйлестіру және аймақта ойнау, қақпашымен және серіктестермен өзара әрекеттесу. Ол «ойыннан тыс» жасанды позицияны дұрыс ұйымдастыруға жауап береді.

Шабуылға көшу кезінде артқы орталық қорғаушы қақпашыдан немесе серіктестерден допты алу үшін ашылады, содан кейін дәл берілістер шабуылдың дамуын жалғастырады. Кейде өзі шабуылға «қосылады», қолайлы жағдайларды жасау үшін салыстырмалы қозғалыс еркіндігін барынша пайдалануға тырысады; кейде шабуылды орта немесе алыс қашықтықтан соққымен аяқтайды. Айта кету керек, әмбебаптандыру процесінде бірқатар функциялар бойынша қорғаушылар орта сызықтағы ойыншыларға жақындады. Ортаңғы қатардағы ойыншылардың функциялары команданың шабуылдаушы және қорғаныс маневрлерінің сәттілігі көбінесе ортаңғы қатардағы ойыншылардың әрекеттерінің тиімділігіне байланысты. Осы рөлдегі футболшылардың айрықша ерекшеліктерінің бірі - олардың спорттық қабілеттерінің жоғары деңгейіне ие болу қажеттілігі-қорғаныс кезінде де, матч бойы қорғаныс кезінде де белсенді әрекет ету. Бұдан басқа, мұндай « плэймэйкерлер» допты иеленудің жылдамдық техникасының жеткілікті деңгейіне, қуатты жылдамдық пен жылдамдық-күш әлеуетіне ие болуы тиіс. Орта деңгейдегі ойыншыларға тактикалық дайындыққа, командалық ойынды жүргізудің құралдары мен әдістерін таңдауда икемді, тапқыр болу қабілетіне жоғары талаптар қойылады. Олар шабуылда да, қорғауда да барлық серіктестердің өзара әрекеттесуін үйлестіреді. Ортаңғы ойыншылар орындаушылық шеберліктің жоғары деңгейіне негізделген шығармашылық, аяқтау және қорғаныс функцияларын жақсы меңгеруі керек. Әдетте, мұндай футболшылар матч үшін қорғаушылар мен шабуылшыларға қарағанда көбірек ТТД орындайды; жақсы соққыларға ие. Қорғаныстағы ортаңғы ойыншыларға қойылатын негізгі талаптар: алаңның ені мен тереңдігінде тактикалық тұрғыдан дұрыс орналастырылған, қарсыластың шабуыл маневрлерін «бұзады» ; қарсыластың доп беруін орындауға және қақпаға соққы беруге кедергі жасау; тапсырмаға байланысты немесе ойын жағдайына сәйкес қарсыластың футболшысын жеке қамқорлыққа алу немесе оны «өз» аймағында бақылауды жүзеге асыру; қорғаушылармен де, шабуылдаушылармен де өзара іс-қимыл жасай отырып, қажет болған жағдайда оларды сақтандыру. Шабуылда орта деңгейдегі ойыншыларға қойылатын негізгі талаптар: «диспетчерлік» функцияларды орындау-қорғаныстан шабуылға көшуді және шабуылды одан әрі дамытуды ұйымдастыру; шабуылдарды аяқтауға белсенді қатысу; қарсылас үшін күтпеген жерден бос орынға тез көтеріліп, допты аудару үшін орта және ұзын берілістерді қолдана отырып, шабуыл шерулерін ұйымдастыру; алаңның ортасын бақылау; қажет болған жағдайда допты ұзақ уақыт иеленуді қамтамасыз ету; қорғаныс пен шабуылда серіктестермен тиімді қарым-қатынас жасау. Шабуыл желісі ойыншыларының функциялары шабуыл желісі ойыншыларының басты міндеті-шабуылды дамытудың және аяқтаудың оңтайлы жолдарын үнемі іздеу. Қазіргі футбол форвардтарда жылдамдықтың, жылдамдық-күш сапаларының, арнайы күштің және жылдамдық төзімділігінің жоғары даму дәрежесінің болуын болжайды. Жан-жақты дайындықтың мұндай кешені кеңістік пен уақыттың жетіспеушілігі жағдайында жоғары жылдамдықта әртүрлі техникалық әдістердің тиімді орындалуын қамтамасыз етуі керек. Сонымен қатар, шабуылшылардан қарсыластың «артқы жағына» ауысып, допсыз сапалы әрекет ету қажет. Матчтың әртүрлі техникалық құралдарының кең арсеналына ие бола отырып, шабуылдаушылар тактикалық тұрғыдан сауатты шешімдер қабылдап, оларды жүзеге асыра алуы керек. Олар комбинациялық ойында серіктестермен тиімді қарым-қатынас жасауы керек. Сонымен қатар, матчтың сәттілігі көбінесе шабуылшының шебер және ойластырылған импровизациясына байланысты. Егер «өз» командасының шабуылы бұзылып, доп қарсыластың бақылауына түссе, шабуылдаушылар допты иеленетін ең жақын қарсыласпен жекпе-жекке шығу немесе белгілі бір аймақты жабу арқылы белсенді түрде қарсы тұруы керек. Шабуылдау маневрін дамыту барысында шабуыл сызығының ойыншылары келесі міндеттерді шешуі керек: тактикалық тұрғыдан оңтайлы позицияны - пас алу үшін артқа шегіну мүмкіндігін ескере отырып, қарсыластың қақпасына мүмкіндігінше жақын орналасуы керек; ойын жағдайына байланысты шабуылдаушы маневрді флангте жылдам өткізіп, допты айып алаңына беру; серіктестермен топтық өзара әрекеттесуді жүзеге асыру. үнемі допсыз маневр жасау, қарсыласты бағыттамау; шабуылдарды аяқтауға белсенді қатысу. Футбол дамуының қазіргі кезеңінде шабуыл сызығының ойыншылары алаңда нақты, нақты позицияға ие емес. Үнемі біріктіре отырып, олар ойын ортасы мен дайындық деңгейіне сәйкес іс-қимыл бағыттарын таңдайды; командалық тактикалық жоспардан тыс маневр жасаңыз.

2. Әр түрлі жастағы және ойын рөлдеріндегі футболшылардың дене шынықтыру деңгейі мен құрылымы.

2.1 Футболшылардың дене шынықтыру құрылымы.

Дене шынықтыру құрылымы футболшылардың спорттық жаттығулары белгілі бір дәрежеде барлық негізгі бөлімдерді немесе салыстырмалы түрде тәуелсіз аспектілерді қамтиды: техникалық, физикалық, тактикалық, психикалық және интегралды. Мұндай құрылым спорттық шеберліктің құрамдас бөліктері туралы идеяны ұйымдастырады, оларды жетілдірудің құралдары мен әдістерін белгілі бір дәрежеде жүйелеуге мүмкіндік береді, спорттық жетілдіру процесін бақылау және басқару жүйесі дайындықтың әр жағы оның басқа жақтарының жетілу дәрежесіне байланысты болатындығын ескеру керек, олар анықтайды және өз кезегінде олардың деңгейін анықтайды. жеке көріністердің әртүрлі көріністерінің Саны футболдағы мотор қасиеттері өте үлкен, сондықтан олардың әрқайсысын дамыту және тиімді жетілдіру тиісті ғылыми негіздемені талап етеді. Футбол ойнау барысында қарсыластардың күтпеген әрекеттеріне тез жауап беру, ойынның жекелеген техникалық әдістерін орындау кезінде жоғары жылдамдық пен күш қасиеттерінің көрінісі, бағдарлау жылдамдығы, қатаң уақыт тапшылығы жағдайында қозғалыстар, шабуыл және қорғаныс әрекеттері, командалармен күрделі өзара әрекеттесу проблемасы үнемі туындайды. Соңғы жылдары футбол ойыны айтарлықтай күшейе түсті, бұл, сайып келгенде, арнайы дене шынықтыру процесін қиындатады және спортшыға мамандандырылған физикалық қасиеттердің жеткілікті жоғары даму көрсеткіштеріне ие болуға ғана емес, сонымен қатар оларды ойын техникасы мен тактикасымен және жеке ойыншылар арасында өзара байланыста жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін осындай техниканы енгізу қажеттілігін тудырады командалар футболшылардың арнайы физикалық дайындығының әртүрлі аспектілерін зерттеуге арналған бірқатар жұмыстар, осы саладағы қолда бар ғылыми зерттеулер, әдетте, футболдағы спорттық жетістіктер деңгейіне әртүрлі дәрежеде әсер ететін дайындықтың немесе моториканың жеке аспектілерін зерттеуге бағытталған. Сонымен, осы авторлардың кейбіреулері жылдамдық, секіру, әр түрлі төзімділік көрсеткіштерін зерттеді. Алайда, олардың әртүрлілігіне байланысты қолда бар ақпаратты жүйелеу және пайдалану іс жүзінде мүмкін емес. Сонымен қатар, зерттеулердің көпшілігі 70-80 жылдарға жатады және жоғары білікті ересек спортшылардың немесе мектеп жасындағы балалардың контингентін тарту арқылы жүргізілді. Сонымен қатар, әдістемелік материалдар мен тәжірибе тәжірибесін талдау көрсеткендей, жас футболшылардың физикалық дайындығы негізінен сауықтыру және жалпы білім беру мәселелерін шешуге негізделген, көбінесе бәсекелестік қызметтің ерекшелігін және моториканы дамытудағы ұтымды қатынасты ескермейді. Спортшылардың дайындық құрылымы мәселелері іргелі ғылыми еңбектерде қамтылған (Платонов В. Н., Лисенчук Г. А.). Сонымен қатар, Жасөспірімдер футболының зерттеліп отырған проблемасының бірқатар мәселелері өз шешімін таппағанын атап өткен жөн. Атап айтқанда, жас футболшылардың физикалық қасиеттерінің даму деңгейі, физикалық қасиеттердің өзара байланысы, физикалық қасиеттер мен моториканың өзара байланысы туралы мәселелер қамтылмаған. Жалпы алғанда, әртүрлі спорт түрлерінде (соның ішінде футболда) жоғары спорттық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін көптеген факторлардың бірі физикалық және техникалық дайындықтың жоғары деңгейі болып табылады деп айтуға болады; спорттық қозғалыстарды қалыптастыру (техникалық дайындық) және дене қасиеттерін тәрбиелеу (дене шынықтыру) процесі спортшының қозғалыс қызметінің әртүрлі нақты жақтары болса да, бір-бірімен тығыз байланысты және бір-бірін анықтайды: спорттық техника спортшының физикалық мүмкіндіктерін көрсетуге ықпал етеді, ал физикалық қасиеттердің тиісті даму деңгейі спорттық техниканы пайдалану тиімділігін арттырады; спортшыны техникалық жетілдіру және оның физикалық қасиеттерін дамыту оқшау емес, бір-бірімен өзара байланыста жүзеге асырылуы керек. Сонымен қатар, спортшының моторикасының осы аспектілерінің оңтайлы арақатынасы, атап айтқанда, футболшының техникалық, физикалық және басқа да аспектілерін қалай біріктіру туралы мәселе жеткілікті түрде толық түсіндірілмеген және әрі қарай ғылыми негіздеме мен практикалық шешімді қажет етеді. Бұл ретте футболшыны жетілдірудің нақты кезеңінде жаттығу процесінің мақсаты мен міндеттерін қою әрбір нақты спортшыға тиісті спорттық нәтижелерге қол жеткізу үшін қандай қасиеттер, қабілеттер және олардың даму деңгейі қажет екенін нақты (мүмкіндігінше сандық) ұсыну негізінде мүмкін болады. Арнайы әдебиеттерді талдау спорттағы, атап айтқанда футболдағы жетістіктер деңгейі техникалық, физикалық, психологиялық және тактикалық дайындыққа байланысты екенін айтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, осы нәтижені көрсету үшін дайындықтың осы аспектілерін дамытудың белгілі бір деңгейіне жету ғана емес, сонымен қатар спорттық мамандандыру пәні болып табылатын бұлшықет қызметінің белгілі бір түріндегі олардың интегралды көрінісін қамтамасыз ету маңызды. Дайындықты мұндай түсіну спорттық жетістіктердің негізгі компоненттері туралы салыстырмалы түрде нақты түсінік қалыптастыруға көмектеседі, спорттық жетілдірудің жетекші бағыттарын анықтауға, спортшының денесіне әсер ету әдістері мен құралдарын жүйелеуге көмектеседі. Сонымен бірге, спортты дамытудың қазіргі кезеңінде спортшылардың дайындық құрылымын анықтау үшін тек логикалық тұжырымдар мен сипаттамалық идеялар жеткіліксіз. Спорттық жетістіктердің деңгейін анықтайтын негізгі қасиеттер мен қасиеттерді дәл анықтау, спортшының мамандануына, сондай-ақ оның жас және біліктілік ерекшеліктеріне байланысты олардың рөлін анықтау, әр нақты спортшы үшін осы қасиеттер мен қасиеттердің даму дәрежесін сандық бағалау әдістемесін жасау қажет. Алайда, бұл міндеттерді әртүрлі спорт түрлеріндегі дайындық құрылымы тек техникалық, тактикалық, физикалық дайындық сияқты ұғымдар негізінде талданғанға дейін толық шешу мүмкін емес. Өйткені, дайындықтың осы жақтарының ешқайсысы көрінбейді және оны таза түрде өлшеуге және ескеруге болмайды.

Эксперименттік зерттеулерде белгілі бір спорт түрінің ұтымды техникасын игеру негізгі моториканың: күш, жылдамдық, икемділік, ептілік пен шыдамдылықтың тиісті дамуынсыз мүмкін емес екендігі бірнеше рет дәлелденді. Бұл қасиеттердің даму деңгейі қозғалыстардың ұтымды формасын, олардың әртүрлі фазаларында күш қолдану дәрежесін, қозғалыстарды үйлестіруді және жылдамдықты анықтайды. Техникалық шеберлікті игеру, оның тұрақтылығы және өзгеретін жағдайларға бейімделу. Екінші жағынан, күштің, жылдамдықтың даму деңгейі, маңызды функционалды жүйелердің мүмкіндіктері, егер олар күшті техникалық негізге негізделмесе, спортшыны жылдамдық мүмкіндіктерінің көріністерімен де, шыдамдылықпен де қамтамасыз етпейді: формасы мен үйлестіру құрылымы, үнемді технология. Сонымен қатар, дайындық құрылымында физикалық дайындық маңызды болып табылады, ол моториканы - күш, жылдамдық, төзімділік, икемділік, үйлестіру қабілеттерін дамытуға бағытталған. Спортшылардың дене дайындығы жалпы және арнайы болып бөлінеді. Кейбір сарапшылар сонымен қатар көмекші дайындықты бөлуді ұсынады. Жалпы дене шынықтырудың ұтымды ұйымдастырылған процесі әртүрлі моториканы жан-жақты және сонымен бірге пропорционалды дамытуға бағытталған. Дене шынықтырудың жоғары көрсеткіштері арнайы физикалық қасиеттерді дамытудың функционалды негізі, техникалық, тактикалық және психикалық дайындықтың басқа жақтарын жетілдіруде тиімді жұмыс жасау үшін қызмет етеді. Спортшының жалпы дене шынықтыру дайындығы нәтижесінде алған функционалдық әлеуеті белгілі бір спорт түрін сәтті жетілдірудің қажетті шарты ғана болып табылады, бірақ ол кейіннен мақсатты арнайы дене шынықтырусыз жоғары спорттық нәтижелерге қол жеткізуді қамтамасыз ете алмайды. Көмекші дене шынықтыру жалпы дене шынықтыру негізінде құрылады және спортшының арнайы моториканы дамытуға бағытталған үлкен көлемдегі жұмысты тиімді орындауы үшін қажетті арнайы негіз жасайды. Мұндай дайындық функционалдылықты арттыруға көмектеседі дененің әртүрлі мүшелері мен жүйелері. Сонымен қатар, нейромаскулярлық үйлестіру жақсарады, спортшылардың ауыр жүктемелерге төтеп беру қабілеті жақсарады және олардан кейін тиімді қалпына келеді. Арнайы дене шынықтыру даярлығы белгілі бір спорт түрінің ерекшелігіне, болжалды бәсекелестік қызметтің ерекшеліктеріне қойылатын талаптарға сәйкес моториканы дамытуға бағытталған. Мұндай нақты талаптар спортшылардың арнайы дене шынықтыру процесін ұйымдастыруда үнемі назарда ұсталуы керек. Атап айтқанда, бәсекелестік белсенділікте негізгі жүктемені көтеретін бұлшықет топтары мен олардың антагонистері басым әсер етуі керек. Алайда, бұл жағдайда мәселе тек тиісті бұлшықет топтарына әсер етумен шектелмеуі керек. Физикалық қасиеттерді дамыту кезінде динамикалық және кинематикалық сипаттамалары бойынша бәсекелестік белсенділіктің негізгі элементтеріне көп немесе аз сәйкес келетін жаттығуларды таңдау қажет. Жеке мотор қасиеттерінің әртүрлі көріністерінің саны өте үлкен болғандықтан, олардың әрқайсысын жетілдіру сараланған әдісті қажет етеді.

Спорттық ойындарда қарсыластардың күтпеген әрекеттеріне тез жауап беру, жекелеген техникалық әдістерді орындау кезінде жоғары жылдамдық қасиеттерінің көрінісі, бағдарлау жылдамдығы, шешім қабылдау, қозғалыс, шабуыл және қорғаныс әрекеттері, уақыттың өткір жетіспеушілігі, қарсыластардың кедергілері, серіктестермен және қарсыластармен күрделі топтық өзара әрекеттесу проблемалары туындайды. Қазіргі футболдың ерекшелігі-ойынның қарқындылығы мен өрістегі қатаң спорттық күрес. Бұл ерекшеліктер техника мен тактиканы рационализациялаудың ғана емес, ең алдымен футболшылардың физикалық өнімділігінің жоғары деңгейінің салдары болып табылады. В. Н. Платоновтың пікірінше, физикалық дайындық тиімді бәсекеге қабілетті қызметті қамтамасыз ететін спортшының денесінің функционалды жүйелерінің мүмкіндіктерімен және негізгі физикалық қасиеттердің - жылдамдық, күш, төзімділік, ептілік (үйлестіру қабілеті) және икемділіктің даму деңгейімен сипатталады. Футболдағы мотор белсенділігінің құрылымдық ерекшелігі-алдын-ала жасалған техникалық әдістердің (моториканың) кең арсеналын орындау, оларды таңдау және іске асыру ойын жағдайын жедел талдаумен анықталады. Бұл моториканың дағдылары допты қабылдауға және беруге, айып добын, қақпаны және басқа да операцияларды орындауға байланысты. Қозғалыс белсенділігінің құрылымында допсыз әрекеттер үлкен рөл атқарады, бұл ойын жағдайындағы өзгерістерді жедел болжауға байланысты (доптың құлау нүктесінде «бос» орынға шығу және т. б.) ойын барысында қалыптасқан жағдайға байланысты спортшының алдында әртүрлі мотор міндеттері пайда болады, оны шешу керек. іс-әрекеттің сәттілігі шұғыл түрде және белгілі бір мәселені шешудің жеделдігі мен дұрыстығына байланысты болады. Мәселенің мәні-ойыншы игерген қозғалтқыш әрекеттерінің барлық арсеналынан ең тиімдісін таңдау. Көбінесе, қазіргі жағдай мәселенің мүлдем жаңа шешімін, бұрын белгісіз спортшының қозғалысының «өнертабысын» талап етеді. Бұл жағдай шығармашылықты жаңа қозғалыс әрекеттерін, бұрынғы промтныйдың шығармашылығын құруда ынталандыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, ойын барысында футболшының әрекеттері белгілі бір уақытта стереотиптік, циклдік болуы мүмкін. Алайда, футболшылардың іс-әрекеттерінің негізі, ең алдымен, жағдайдың өзгеруіне, күрес жағдайларына жауап беру болып табылады. Көріністердің барлық түрлерімен футболшының іс-әрекеті экстраполяция механизмдерін, спортшының жадында бұрыннан бар тұрмыстық немесе арнайы ақпарат негізінде Болашақ, алдағы оқиғаларды алдын-ала болжауды қажет ететін жағдайлық мотор мәселелерін шешумен үнемі байланысты. Футболшының бәсекеге қабілетті іс-әрекетінің жоғары күрделілігі спортшының дайындығының барлық жақтарына үлкен талаптар қояды: қатаң жекпе-жек жағдайында әрекет ету, уақыт пен кеңістіктің жетіспеушілігімен стандартты емес жағдайларда болу, футболшы үнемі туындайтын техникалық және тактикалық міндеттерді сенімді және тиімді шешуі керек. Спорт алаңының үлкен кеңістігі (футбол алаңы) қарсыластар аймағына бөлінбестен - мұның бәрі спортшылардың субмаксимальды және максималды жылдамдықпен қысқа сегменттер түрінде жүгіретін айтарлықтай қашықтықты анықтайды.

Жүгіру мен тежелудің айтарлықтай үдеуі, әсіресе доппен техникалық әдістерді жүзеге асырумен бірге - мұның бәрі қызметтің энергетикалық компонентінің функцияларын күшейтуді ғана емес, сонымен қатар позно-тоникалық туа біткен рефлекстерді тежеудің "құлататын" әсеріне қарсы тұратын статокинетикалық тепе-теңдікті анықтайды. Футболдың жоғарыда аталған құрылымдық сипаттамасы, барлық басқа спорт түрлерінен айырмашылығы, спорттық іс-әрекеттің барлық компоненттерінің едәуір жақсаруын анықтайды - психикалық (жылдам өзгеретін ойын жағдайын жедел талдау, болжау, таңдау және шешім қабылдау, іс-әрекеттерді психикалық іске асыру және басқа функциялар), нейродинамикалық (кортикальды процестердің қозғыштығы, қозғалғыштығы мен тұрақтылығы, сондай-ақ вегетативті реттеудің қарқындылығы), энергетикалық (ағзаның аэробты және әсіресе анаэробты өнімділігі) және қозғалтқыш (негізінен жоғары жылдамдықты қуат және ептілік). Жалпы спорттық ойындар, атап айтқанда футбол, ауыспалы бәсекелестік жағдаймен сипатталады және белгілі бір шыдамдылықты қажет етеді. Футболшылардың техникалық шеберлігінің ерекшелігі-жарылғыш күштерді көрсету қабілетін дамытудың жоғары деңгейін талап ететін және ауыспалы бәсекелестік жағдайларға белгілі бір бейімделгіш өзгергіштігі бар күрделі моториканың кең спектрі. Сонымен қатар, олар техникалық және тактикалық әрекеттер мен әдістердің тиімділігін төмендетпестен шаршауға қарсы тұру қабілетінің жоғары деңгейімен сипатталады. Қарқынды бәсекеге қабілетті ойын іс-әрекеті жағдайында техникалық шеберліктің тиімділігін сақтау үшін жылдамдық пен күш жаттығуларына негізделген максималды анаэробты қуаттың және белгілі бір жылдамдыққа төзімділікті қамтамасыз ететін анаэробты гликолитикалық қабілеттің жоғары деңгейі қажет. Жылдамдыққа төзімділік футболшылардың ең маңызды қасиеттерінің бірі болып табылады. Сонымен қатар, футболшылардың энергетикалық қамтамасыз етудегі шеберлігінің артуымен жоғары ойын белсенділігі кезеңдерін ойын барысында бірнеше рет қайталау мүмкіндігін қамтамасыз ететін аэробты процестердің қатысу үлесі артады.

Футболшының жүктемесінің негізгі бөлігін жылдамдық-күш сипатындағы жұмыс құрайды. Ойындағы бұлшықет жұмысы ұзақ уақыт бойы көптеген қайталанулармен орындалатындықтан және матч кезінде жалпы жұмыс күші үлкен болғандықтан, футбол белгілі бір дәрежеде жалпы және арнайы шыдамдылықты қажет етеді. Бұл спортшылардың барлық негізгі физикалық қасиеттерін жақсартады: жылдамдық, күш, төзімділік, ептілік. Футболшылардың ойын іс-әрекетінің тиімділігі моторлық қасиеттер кешеніне байланысты екендігі атап өтілді. Футболшылардың іс-әрекеттері негізінен жылдамдық-күш режимі басым болатын ауыспалы сипатқа ие. Бұл жылдамдық пен жылдамдық-күш қасиеттері футболшылардың дене шынықтыру құрылымында жетекші орын алатындығын анықтайды. Мотор режимдерінің үнемі өзгеруі және бірқатар ойын сәттеріндегі жүйке-бұлшықет күш-жігерінің сипаты мен дәрежесіндегі үлкен өзгергіштік физикалық қасиеттердің жан-жақты көрінісімен байланысты, бұл ойыншылар арасында ептілік сапасын дамытуға қойылатын талаптардың жоғары деңгейін түсіндіреді. Ғалымдардың айтуынша, футболшылардың дене шынықтыру деңгейін көрсететін жетекші фактор төзімділіктің аэробты компоненті болып табылады. Маңыздылығы жағынан екіншісі-төзімділіктің анаэробты гликолитикалық компонентінің факторы, үшіншісі - техниканың құлату әсеріне тұрақтылығы. Кейбір мәліметтерге сәйкес, 14-17 жастағы футболшыларда спорттық шеберлік көбінесе дене салмағы мен ұзындығы, физикалық сияқты факторларға байланысты жұмыс қабілеттілігі, жылдамдық-күш сапасы, жылдамдық. Арнайы дайындықтың деңгейі мен құрылымын анықтайтын жетекші фактор футболшылардың физикалық өнімділігі екендігі көрсетілген. Спорттық біліктілік өскен сайын футболшылардың моторикалық қасиеттерінің көрінісін сипаттайтын жетекші көрсеткіштердің жақсару тенденциясы айқын көрінеді. Футболшылардың физикалық дайындығының құрылымы туралы мәселе аясында мақсатты дәлдікті немесе «дәлдікті» қарастырған жөн, ол жалпы спорттық ойындарда, атап айтқанда футболда бәсекеге қабілетті іс-әрекеттің нақты жетекші компоненті ретінде әрекет етеді. Мақсатты дәлдік, спорттық ойындардағы моториканың жетекші сапасы бола отырып, арнайы төзімділікпен тығыз байланысты және «өткір» жаттығулар мен бәсекелестік жүктемелердің әсер ету дәрежесінің «нәзік» көрсеткіші ретінде қызмет етеді. Атап басталатынын байланысты жалпы қозғалыс дайындығы мен жаттығулар нақты қабылдау. Мұнда футболшының жарыстарда өнер көрсетуінің сенімділігімен тығыз байланысты және қазіргі уақытта спорттық дайындықтың күшеюіне және бәсекелестік белсенділіктің төтенше жағдайларына байланысты «шуылға қарсы тұру» сияқты сапаны қарастырған жөн.барған сайын маңызды бола түсуде. Осылайша, футболшының дайындығының физикалық жағы өзінің ерекше көрінісін табады, негізінен жоғары жылдамдықта, секіруде, жылдамдыққа төзімділікте, ептілікте, сондай-ақ осы қасиеттер арасындағы қарым-қатынастың белгілі бір формалары мен сипатында. Оқу процесін модельдеу, көптеген зерттеушілер мойындағандай, оны жетілдірудің әдіснамалық негізі болып табылады. Бұл тұрғыда дененің спорттық белсенділікке бейімделу процесін жеке модельдеу ең перспективалы болып табылады. Эксперименттік деректер жаттығу жүктемелерінің көлемі мен қарқындылығын жоспарлаудың «стандарттылығы» футболшылар командасының жаттығу процесін оңтайландыруға ықпал етпейтінін көрсетеді. Ол үшін жаттықтырушыны әр спортшы туралы уақтылы ақпаратпен қамтамасыз ету қажет. Футболшылардың жан-жақты динамикалық зерттеулерінің нәтижелері дайындықтың жеке компоненттерінің жаттығу деңгейлерін және жылдық дайындық циклінің әртүрлі кезеңдеріндегі олардың өзара әрекеттесу ерекшеліктерін сипаттайтын бірқатар заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік берді. Дайындық кезеңіндегі футболшылардың денесінің аэробты өнімділігінің жоғары деңгейі психикалық функциялардың айқын депрессиясымен және анаэробты өнімділікпен бірге жүреді. Спорттық іс-әрекеттің бәсекеге қабілетті режиміне кейінгі көшу функционалды сипаттамалардың қарама-қарсы бағытта қайта құрылуын анықтайды. Жалпы физикалық төзімділік деңгейінің төмендеуі аясында F + f жылдамдық төзімділігінің қысқа мерзімді өсуі (1,5-2 ай) болады. Бұл жағдайда психикалық функцияларды «тежеуге» қол жеткізіледі. Командалық ойындардың жоғары тиімділігіне жоғары жылдамдықты төзімділіктің қысқа мерзімінде ғана қол жеткізілетінін атап өткен жөн. Осылайша, футболдағы функционалды дайындық құрылымының ерекшеліктері ойын жағдайын жедел талдау жағдайында техникалық техниканың кең арсеналын орындаумен сипатталатын футболшының моторикасына байланысты. Бұл психикалық, нейродинамикалық, энергетикалық және моторлық спорттық іс-әрекеттің барлық компоненттерін жетілдіруді анықтайды. Сонымен қатар, дененің әртүрлі бұзушы факторларға төзімділігін дамыту өте маңызды. Дене шынықтыру дайындығының барлық компоненттерін синхронды және үйлесімді жетілдіру-спорт шеберлігін арттырудың негізгі шарттарының бірі.

Футбол ойынының тактикасы ол команданың ойын мүмкіндігін толығымен пайдалану және ойынды қарсыластың жағдайына қарап келтіру.

Бұл ойында нақты шабуылдау жүйесінде допты беру, ойыншылардың доппен, допсыз қозғалысында, қақпаға доп бағыттауында және қорғаныста да көрінеді, қозғалыстардың гол соғуынан айыру. Осыған байланысты команда қандай да тактикалық жүйеде ойнаса да олардың ойын жүйесі  көп гол соғу және қарсыластарына гол соққызбау.

Осыған орай команда ұйымдасқан түрде өзінің шабуылдаушыларына қарсыластар қақпасына гол соғуына мүмкіндік туғызуы керек. Ал қорғаныс тактикасы қарсыластарға гол соққызбау. Қақпаға гол соғу үшін шабуылдаушы әр түрлі ұрымтал тұстан табыла білуі керек. Бұндай кезде ойыншының ұрымтал тұсты таңдай білуі тұрақты емес, ол ондай кезеңде пас алғанда таба біледі. Ал қорғаушылар ондай оңаша, ашық тұрған ойыншыларды жабуға, олардың доп алып жүруіне мүмкіндік бермейді. Қарсыластар қақпасына доп жақындату техникасы ол соққы және доп алып жүру. Бір ойыншыдан екінші ойыншыға доп беру ол – пас, ал допты ашық алаңда алып жүру ол – доп қуу, ал допты қарсылас жанынан алып өту – алдау деп аталады. Футболдың қарапайым тактикасы «соққы және жүгір» деген бұрығы допты өз бетімен теуіп, ешкімге арналмаған пас беру келмеске кеткен футбол басынан өткерген дәуір. Қазіргі жаңа тактика негізінен пас беруде, ойыншылардың алаңда дұрыс қозғалысы, доп ала жүру және алдауына құрылған. Комбинацияда қолданылған шаблон нәтижеге жеткізбейді. Бір команданы жеңіске жеткізген тактика екінші бір командаға кері нәтиже береді. Бір командамен ойындағы тактика жеңіс әкелсе осы тактика келесі командамен ойында жеңіс әкелуі керек. Футбол – ойын, ал ойында өнер. Тактикалық комбинация ол жеке ойыншыдан да ұжымдық қасиеттерден және футболшылардың күш жұмсауынан құрылады.  Комбинациялар ойынның өзінде оның қарсыластар командасына қарамастан құрылады. Осы ойын барысын бағдарламай комбинацияларды алдын ала ойлап алу мүмкін емес. Алайда осы жағдайларға қарап алдын ала ойланған тактикалық комбинациялар жүзеге аспайды деуге болмайды.

Футбол жарысында ойыншы әр түрлі тактикалық әдістер мен шешуші комбинацияларды қолдана білу керек. Ойын өз бетінше творчестволық үрдіс болғандықтан ондағы комбинацияларда шек жок. Футболдағы ойын басымдылығы қай команда доппен қалай өнер көрсетуіне байланысты. Қандай да болмасын шабуыл комбинациясының тактикалық қимылы ол доп алып жүру, пас, алдау, ұрымтал орын таңдай білу, қарсыласпен доп үшін күрес, қақпаға доп бағыттауға байланысты. Әр ойыншы қарапайым тактикалық әдістерді игеруі керек және олармен ойын барысында пайдалана білуі керек. Бұл оның басқа да әріптестерімен тіл табысуына керек қасиет.

Тәжірибеде футболшылардың мынандай қасиеттері қаралады:

а) допқа талас кезінде қарсыластарына қарағанда ұрымтал орынды таңдай білуі;

ә) әр түрлі доп беру кезінде дұрыс қабылдау;

б) доппен алдаса және алып жүре білу;

в) өзбетінше тактикалық мақсатты орындау үшін дұрыс кезеңді таңдай білу;

Осылардың барлығын командастарымен тығыз қарым-қатынаспен жүріп орындау керек. Ойын барысында ойыншы дұрыс шешім қабылдау үшін ол өзінің командастарын қай жерде орналасқанын, қарсыластарын доптың қай бағытқа пас берілетінін, жалпы бүкіл ойынды бақылауы керек. Осыған орай ол өзінің байқай алмайтын алаң бөлшектерін жобалап ұға білу керек. Ойын барысын ұға білу өте қажетті комбинацияларды орындауға қажет. Ойын алаңын  байқай алу туғанна болатын қасиет емес, ол біртіндеп оқу-жаттығу кезінде қалыптасады.

«Футбол» ол әдістер күресі, ойыншылар творчествосы, ол қарсыластар және әріптестерінің комбинацияларынан құралған.

Футбол ойыны өте динамикалық және эмоционалды. Ойыншыларға әр түрлі техникалық әдістерді, белгілі тактикалық бағыт беріп қолдану, әріптестерімен түсінісе білу қажет. Әйтпесе бір қателік бүкіл ойын жоспарын бұзады. Алайда осы айтылған қимылдардың барлығын ойыншылар тыныш ойын барысында емес, қиын спорттық күресте орындайды. Ойын барысында ойыншылар психикасына әр түрлі сыртқы және ішкі күштер түседі. Ол күштер техникалық әдістерді қолдауға, тактикалық жоспарды шешуде зор әсер береді. Ондай күштерге ойынның басқаша өтуі, төрешілердің ір әрекеті, жанкүйертер,  қолайсыз ауа райы жатады. Осылар ойыншының ойын кезіндегі көңілдің қобалжуын туғызады, ол біртіндеп басқа ойыншыларға қарап бүкіл командаға кері әсерін тигізеді.

Сондықтан жаттықтырушы әр футболшыны осындай ауыртпашылықтарға төзімді, шыдамды болуға үйрету керек. Ойыншылар жаттығу жарысында өзінің шамасына қарай жасау емес, оған да жоғары жасауға тырысуға үйренген болуы керек. Әр ойыншы доп алғанда тез ғана ойланып ол допты ары қарай беруді және келесе допты қабылдауға дайын болуы керек. Бұндай жаттығулар жылдам ойын жасау үшін қажет.

Ойын барысында творчестволық, жылдам және тез кездескен қиындықты шешу керек. Футболшылар әр түрлі тактикалық қимылдар жасағанда, өзінің көз қарсыластары күтпеген және осы уақытта ойын жағдайын өзгертетін болуы қажет.

Тактикалық дамыған ойыншы өзін алаңда, қарсыластарға қарсы жақсы көрсетеді. Оны ойын жылдамдығы, ауыртпашылығы өзгерте алмайды. Ондай ойыншының творчествосында ұжымдасып ойнау және жеке комбинация жасау жоғары дамыған.

Футболдағы комбинациялар өте әр түрлі. Олардың көбісі тәжірибеде дайындалып жалпы тактикалық жаттығуға кірген. Алайда ойындағы қайталанбас жағдайлар ойыншылардың жеке творчествалық инициативасы жаңа-жаңа тактикалық әдістер тудыруда.

Футбол жер бетінде ең кен тараған және ең сүйікті спорт ойындарының бірі деп бекерден-бекер айтылмаған. Спортшылар мен жанкүйерлерді футболдың қарапайымдылығымен тартымдылығы, ойыншылардың шеберлігімен қиынынан қиыстырып жол таба білуі өзіне ерекше тартады.Қазіргі футболдың тарихы ерте замандардан басталады. Футболға ұқсас ойындарды ежелгі дүниемен ертедегі шығыс елдерінде біздің жыл санауымызға дейін де ойнағаны белгілі болған. Ойынның атауы ағылшынның «foot» – «аяқ» және «ball» – «доп» деген сөздерінен шыққан. Қазіргі футболда қолданылып жүрген ережелер осыдан жүз жылдай бұрын шықты және ешқандай өзгеріске ұшырамады десе де болады. Футбол ойыны жылдамдықты, икемділікті, шыдамдылықты, қимыл-қозғалыстың үйлесімділігін дамытады. Ойынның негізгі ережелері. Футболды әрқайсысында он бір ойыншысы бар екі команда ойнайды. Ойын ұзындығы 100-110 м, екі 60-75 м болатын төрт бұрышты тегіс көгалдарды өткізіледі. Футболдың биіктігі 2 м 44 см, ұзындығы 7 м 32 см-лік қақпасы бар. Қақпаның сыртына тор керіледі. Футбол добының салмағы 396-453 г, диаметрі 6871 см. Ойынға 11 ойыншыдан екі команда қатысады. Олар қақпашы, қорғаушылар, жартылай қорғаушылар, шабуылшылар болып бөлінеді. Ойын арасында 15 минуттық үзілісі бар, 45 минуттық екі кезеңде өтеді. Өз айып алаңында қақпашыдан басқа ойыншы допты қолымен ұстауға болмайды. Футболдың алғаш 1863 ж. Англияда арнаулы ережесі бекітіліп, тұңғыш қауымдастық құрылды. Сондықтан Англия аталмыш спорт түрінің отаны болып есептеледі. Бірақ Футболға ұқсас аяқдоп ойынының түрлері ежелгі Мысыр, Қытай, Грекия, Римде, ал онан кейінірек Франция мен Италияда дамыған. Кейін бұл спорт түрі біраз өзгерістерге ұшырап, футбол деген атаумен бізге жетті. Осы заман футбол ойыны Англиядан басталып 19 ғасырдың аяқ шенінде бүкіл дүниеге таралған. 1863 жылы 26 қазан күні Англия футбол қоғамы құрылған, кейінгілер бұл күнді осы заман футболының дүниеге келген күні етіп белгіледі. 1896 жылы бірінші кезекті осы заманғы олимпияда спорт жарысы Грецияда өткізілген кезде-ақ футбол ресми жарыс түріне енгізілді. 1904 жылы май айында халықаралық футбол бірлескен қоғамы құрылғаннан бері футбол дене тәрбие ойны ұшқан құстай дамып дүние жүзіне барынша кең таралып, ықпалы ең күшті дене тәрбиенің біріне айналды. 1930 жылы тұңғыш кезекті халықаралық футбол жүлде таласу жарысы өткізілгеннен кейін, 4 жылда бір рет жарыс өткізу белгіленіп қазірге дейін он неше рет болып өтті.

Педагогикалық үрдіс пен дәрігерлік бақылау дұрыс ұйымдастырылған жағдайда футбол ойнау жастардың денсаулығын нығайтып, жұмыс қабілеттілігін арттырып және спорттық шеберлігін жетілдірудің маңызды құралы болып табылады. Денсаулықты нығайту мәселесін шешудің методологиясы футболмен жүйелі түрде шұғылданатын жеткіншектер мен жасөспірімдердің жас ерекшеліктері туралы ғылыми мәліметтерден бастау алуы тиіс.

Бүгінгі футбол үшін белсенді қимылқозғалыс, бұлшық еттердің қарқынды жұмысы, әр түрлі қимыл әрекеттері, матч кезінде құрылымы мен сипаты мен күрделілік дәрежесіне қарай физикалық жүктемені тең бөлу тән. Осылардың ішіде негізгілері доппен жасалатын іс әрекеттер (допты қағу, алу, доппен жүгіру, лақтыру, қақпаға соғу) және футбол алаңында қимылдар (жүру және жүгіру). Сондай-ақ футболшылар қарсыластарына қатысты күшпен жасалатын тәсілдер мен секірулерді жиі орындайды.

Доп үшін күресте ойыншыдан допты дәл беру нақтылық, дәлдікті, техникалық дағдыны, ара қашықтықты болжауды, соққы күшін есептеу, уақытты ұтымды пайдалану, жылдам ойлауды талап етеді.

Осыған байланысты қимылдың аралас формасы туралы айтуға болады. Футболдың осы ерекшеліктері – адам ағзасының тиісті қасиеттерінің дамуын талап етеді. Адам ағзасы мен жүйесінің түрлі режимге үйренуі, Бұларға белсенділіктің жұмыс деңгейінің күрт өзгеруі, түрлі функциялар қызметінің қайта құрылуы, қалпына келтіру үрдісінің жылдамдығы жатады. Футбол командалық ойын. Сондықтан ойыншылар арасында өзара түсіністікті, команда мүшелерінің қарым-қатынас жасау үйлесімділігін талап етеді. Ойыншылар санының көптігі мен ойын алаңының көлемі уақыт пен кеңістікті таңдауда белгісіздікке әкеледі. Қазіргі заманғы футболда ойынның қиыншылығына жоғарғы қарқындылықпен қоса уақыт тапшылығын атайды. Осының барлығы тек дене жүктеменің артуын ғана емес, эмоционалдық және психологиялық қысым орын алуына себеп болған.

Футбол – спорттық ойын түрлеріне жатады. Спорттық ойындар дене тәрбиесі бойынша мектеп бағдарламасына енген басқада дене шынықтыру және спорт жаттығуларымен бірге оқушылардың адамгершілік ерік және қимыл сапаларын жақсартуға көмегін тигізеді. Спорттық ойындарды үздіксіз жүйелі түрде ойнау төзімділік, ептілік және қимыл-әрекеттер жасауда тапқырлық таныту сапаларын қалыптастырады. Спорттық ойындардың түрлеріне бадминтон, баскетбол, волейбол, қол добы, регби, теннис, футбол, хоккей жатады. Осы спорттық ойындардың мәні ерекше. Оқушы әрбір ойынға қандай сипатты қимыл-әрекеттер тән екенін және оларды қалай меңгеру ерекшеліктері мен әрбір ойынның ағзаларына қандай әсері болатынын білуі керек.

Футбол ойынында жарыс майданы кең, жарыс уақыты ұзақ, қатынасатын адам көп әрі сайысуы қат-қабат, допқа таласуы қиян-кескі, еліктіргіштігі күшті, драмалық қасиет болады. Жақсы ойналған бір майдан футбол жарысының телевизор көрермендерінің өзі 10 миллионға жетеді. Бұл жағынан да әр қандай бір дене тәрбие түрімен салыстырғанда алда тұратындығы шүбәсіз.

Футбол ойыны адамдарды дене жақтан жан-жақтылық шынықтырып, жылдамдық, күш, төзімділік, икемділік, ептілік жақтарынан да, қайсар, зерек, қағылез, мойымас қасиетпен жұдырықтай жұмылып селбесетін ұжымдық рухты жетілдіру жағынан да зор маңызға ие.

Футболшы үшін қимыл аппаратының арнайы дайындығы аса қажет. Олардың жұмысы жылдамдық күш сипаттағы жұмыс болып табылады. Ойын алаңының көлемділігі, соған байланысты көп жүгіру, ойынның ұзақтығы бұлшық еттердің анаэробты аэробты талаптарда жұмыс істеуге жақсы бейімделуін талап етеді.

Футболшының қимыл-әрекетінің тиімділігін арттыруда көптеген рецепторлардан түсетін ақпараттың маңызы зор. Көру ауданы мен тепе-теңдік анализаторларының функционалдық күйі төменде жоғары спорт түрлеріне қол жеткізу мүмкін емес.

Футбол ойыны кезінде тез жүгірудің маңызы зор. Аз демалып, көп жүгіру ағзаның анаэробтық мүмкіншіліктерін дамытады. Ойын кезінде футболшы орта есеппен 5-8 км жүгіреді. Оттегін тұтынудың максималды шегі 62.5 мл/мин/кг тең болады.

Тыныштық кезінде футболшының жүрегі минутына 48-54 рет соқса, ойынның алғашқы минуттарында 160-170 рет/мин көтеріліп, содан кейін 160/180 рет/мин деңгейінде тұрақталып қалады, ойынның кейбір сәттерінде 200 рет/мин жетеді. Ойын суық ауа-райы кезінде немесе жаңбыр жауып тұрғанда өтетін болса, зәрде ақуыз пайда болады. Қазіргі заманғы футболда спортшылардың функционалдық дайындық деңгейіне қатал талап қойылған. Футболшыларды дайындаудағы атлетизмге жоғары мән берілгендіктен, ойын барысындағы қарсыластарымен допқа таласудағы қаталдық – ойыншылардың қателесуіне жол бермейді. Футболшыларды функционалдық дайындаудың жоғары деңгейі көптеген ойын әрекетерін, ойын барысындағы қарқындылықты, жұмыс қабілеттілігін матч бойы сақтауды қажет етеді.

Соған байланысты дайындық кезінде спортшылардың денсаулығын нығайтатын, спорттық шеберлікті қалыптастыратын әдіс-тәсілдерді анықтау қажет. Сондай –ақ жаттықтырушы оқу-жаттығу үрдісін құруда белсенділік танытып, футболшылардың денсаулығы мен жеке ерекшеліктерін ескеруі тиіс.

Футбол ойынының басқа ойын түрлерін қарағандағы ерекшелігі спорттық іс әрекеттің барлық компонентін қамтуы. Психикалық (ойын барысындағы жағдайдың өзгеруін байланысты әдіс-тәсілді өзгерту, жылдам шешім қабылдау), нейро-динамикалық (жылдамдық пен қозғыштық деңгейінің артуы), энергетикалық (ағза өнімділігінің аэробты және анаэробты түрі), қимыл – қозғалыстық (жылдамдық пен күш сапасы, дәлдік, ұшқырлық сондайақ вегетативтік реттеу қысымы.

Футбол ойынымен шұғылдануды физиологиялық позициядан ғылыми негіздеу перспективасы қазіргі әлеуметтік жағдайға байланысты жасөспірімдер мен жеткіншектердің денсаулығын нығайту тұрғысынан теориялық және тәжірибелік жағынан алғанда да өзекті саналады. Осы мәселені шешу футболшылар дайындауда дарында балаларды іріктеуге, үлкен футболға арнайы дайындауға мүмкіндік жасайды.

Жас футболшының функционалдық мүмкіндігін оның денсаулығы мен жеке ерекшеліктері анықтайды. Бұл белгілі бір деңгейде спорттық іріктеу мен жаттығу жұмыстарының сипатына байланысты.

Жаттығу спортшыларда энергетикалық алмасу мен ағза қызметінің бейімделудің нақты типін қалыптастырады. Бұл арнайы және арнайы емес жүктемеге бейімделу реакциясы ерекшеліктерінен байқалады.

Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша футбол ойыны көптеген күш жұмсалатындығын басшылыққа алады.

Жартылай қорғаушылар стационар режимінде жұмыс жасаса, шабуылшылар – жылдам, шыдамды болып келеді. Бұл жаттығу процесінде техника-тактикалық тұрғыдан және физикалық дайындық жағында жеке қарастыруда талап етеді. Бірақ соңғы кездері ойыншыларды әмбебап түрінде дайындау тенденциясы байқалуда.

Футболшы бір ойында 10 км жүгіруге дайын болуы тиіс. Бұл тек жүгіру емес, шапшаңдықты қажет етеді. Бұған жұмсалатын күш деңгейі әртүрлі. Футбол ойыны барысында динамикалық аэробтыанаэробты жұмыс іске асады. Энергияның қайнар көздері ретінде қышқылдандыру процесі мен көмірқышқылдарының бөлінуі саналады. Шамамен жұмысқа 30-70% қуаттылық жұмсалады.

Отандық және шетелдік мамандар ойында жеңіске жетудегі негізгі басты рөл жоғары дәрежедегі техника-тактикалық шеберлік пен физикалық дайындық, әсіресе футболистің жұмыс қабілеттілігіне байланысты деп есептейді. Жұмыс қабілеттілігін анықтау баланың денсаулық деңгейін сан жағынан, ағзаның түрлі жүйесінің функционалдық дамуын және бірінші кезекте күшпен қамтамасыз етуін бағалауға мүмкіндік береді. Футбол ойынындағы дене қуаты қасиеттерін: күш, жылдамдық, төзімділік, ептілік, икемділікті дамытудың жолдары төмендегідей болады.

Дене қуаты қасиеттерінің бірі – күш. Күш дегеніміз сыртқы қарсылықты жеңу немесе бұлшық ет көмегі арқылы оған қарсылық көрсету. Футбол ойыншысына қарсыласын алып ұратындай қарпымды күштің қажеті жоқ, десе де футбол ойнаған кезде көп жұмыс жасайтын қол-аяқ, іш бұлшық еттерінің күштерін дамыту басты орын алады. Төменде футбол ойыншысының күшін арттыруға бағытталған жаттығулар ұсынылады

Аяқтардың бұлшық еттерін дамытатын жаттығулар. Бастапқыда ауыр заттарды көтеріп отыруды және алға аттап отырған қалыпта серіппелі түрде отыруды балаларға ұсыну қажет. Сосын секіртпемен секіруді, гимнастикалық орындық арқылы бір немесе екі аяқпен секіруді, жоғары ілулі тұрған затқа қол тигізу үшін, орынан бір немесе екі аяқпен биіктігі 40-50 см жеңіл кедергіден секіруді іріктеп алған жөн.

Футболшылардың күшін дамуында көбінесе аяқ бұлшық еттерінің күшін дамытуға мін беріледі. Жалпы күшті дамытуда: ауырлық заттарды көтеру (штанга, гир, дискілер), білек күшін жасау, шалқалап жатып кеудені көтеру, жұптасып түрлі жаттығулар жасау, түрлі тренажерлер арқылы аяққа, қолға, ішке, арқа бел еттерінің күшін арттыру, сол арқылы барлық органдардың күштерін дамыту. Ал футбол ойыншыларының әрбірінің атқаратын міндетін де (қақпашы, қорғаушы, шабуылшы т.б.) ескере отырып оларға қажетті күш түрлерін арнайы бағытты түрде дамытуға мән беру керек.

1 сурет –  Футболшының күштерін дамытуға арналған жаттығулар

Футбол ойыншысының күштерін дамытуға арналған жаттығуларын әр күнгі жаттықтырудан кейін жасаған дұрыс.

Жаттығу жасау уақытының арасы алыс және бір жолда өте үлкен жүктеме түсіруге болмайды.

Аяқ-қол еттерінің лайықты дамуы аяқтың талмай жұмыс істеуі мен қолдың ырғақты түрде есіп отыруына күш береді. Ал іш еттерінің күшеюі тыныс алуға дерліктей жәрдемдеседі.

2 сурет –  Футболшылардың қол, аяқ және іш бұлшық еттерінің күштерін дамытуға арналған жаттығулар

Футбол ойыншысының ептілігін дамытуда өте қажетті. Ептілік деп адамның кеңістікте үйлесімді қозғала алуын жаңа күрделі қозғалысты тез меңгере алуын, өзгерген жағдайға байланысты өз әрекетін тез басқаша құра алу қабілеттілігін айтады.

Футболшылардың ептілігін дамыту үшін түрлі гимнастикалық жаттығулар жасаумен қатар доптармен жаттығулар жасауға болады. Оны әр бір жаттықтыру сабақтарында міндетті түрде дамытып отыру керек.

3 сурет – Футболшылардың ептілік қасиеттерін дамытуға арналған жаттығулардың түрлері

Ептілікті дамыту кезінде біз мынандай үш міндетті орындауымыз керек:

1. Күрделі қимыл-қозғалыс үйлесімділігі қабілеттілігін күрделендіре отырып жетілдіру.

2. Қозғалыс әрекетін өзгерген жағдайға байланысты басқаша құра алу қабілеттілігін жетілдіру (спорттық, қозғалмалы ойындар жағдайында).

3. Берілген қозғалыс әрекетін дәл қайталай алу қабілеттілігін арттыру.

Ептілікті тәрбиелеудің негізгі амалдары: жаңа немесе жаңадан пайда болған элементтері бар спорттық, қозғалмалы ойындар, гимнастика, акробатика жаттығулары. Жақсы үйренген жаттығуларды қайталау ептілікті дамытпайды. Сондықтан мұғалім әрбір дене тәрбиесі сабағында 1-2 жаңа жаттығу немесе бұрын үйренген жаттығудың элементтерін жаңалап үйретіп отыруы қажет. Ептілікті дамыту жаттығуларын сабақтың бірінші жартысында өткізген дұрыс, өйткені оқушы ағзасы болдыра бастағанда ол жаттығулар аз нәтиже береді. Ептілікті бастауыш және орта мектеп жастарында, қозғалыс, көру, есту, дене арқылы сезіну анализаторлары екпінді өсу кезінде дамытқан тиімді.

4 сурет –  Әртүрлі кедергілерден өту арқылы ептілікті дамыту

Адамның жаттығуды үлкен амплитудамен орындай алу қабілеттілігін икемділік дейміз. Футбол ойыншысының икемділігінің жеткілікті дамуы да ерекше маңызға ие.

Икемділікті дамыту үшін түрлі жаттығулар жасау керек. Мысалы, шпагатқа отыру, аяқты көлденең толық жазу, созылу жаттығуларын жасау керек. (сурет 5).

5 сурет –Икемділікті дамытуға арналған жаттығулар кешені

Икемділіктің өсуі буын құрылыстарына; бұлшық еттің, сіңірдің созылымдылығына; көңіл-күйге (жоғары көңіл күй кезінде икемділік артады); бой қыздыруға; сыртқы температураға; тәулік уақытына (12-ден 17-ге дейін ол көп); жасқа (15-16 жаста икемділік көп кезі); күш даму деңгейіне (күш көп адамдардың икемі аз); спорттық мамандыққа және т.с.с. байланысты.

Икемділікті дамытудың негізгі амалы созылу жаттығулары. Ол жаттығулар мынандай түрлерде орындалады: қарапайым созылу, серіппелі созылу, сермеу, дене қалпын ұстау, сыртқы көмектің әсерімен созылу т.с.с. Икемділік жаттығуларын бой қыздырудан кейін сабақтың барлық бөлімдеріне кіргізуге болады.

Адамның жұмысты ұзақ, қарқынын азайтпай орындай алу қабілеттілігін төзімділік деп атаймыз. Төзімділік қасиеті футбол ойыншысының бойында болуға тиісті ең басты қасиет. 90 минут бойы сұрапыл шайқастарды толық жеңіспен аяқтау үшін ұзақ уақыт бойы жұмыс жасауға тура келеді. Бұл үшін төзімділікті жоғары деңгейде дамыту қажет болады. Жұмасына бес күндік жаттықтыру үрдісінің кемінде 2-3 күнін төзімділікке жаттықтыру керек. Әрине, төзімділікке жаттығу үшін белгіленген уақыттар мен қашықтықтарға жүгіру, түрлі қашықтықтарға жүзуге болады.

Төзімділік жақсы дамыған жағдайда футбол ойыншыларының жетістікке жету мүмкіндігі де артады. Бұл барыста ойыншының дене дайындығының жоғарылауымен қатар психикалық жақтан төзімді, асқақ жігерлі болып жетіледі. Төзімділіктіңекі түрі бар: жалпы және арнайы.Жалпы төзімділіктің сипаты спортшының ұзақ уақытқа, жай қарқында, бұлшық ет топтарының көпшілігін қатыстыра жұмыс істей алу қабілеттілігі (жүгіру, шаңғы тебу, ескек есу т.с.с.). Жалпы төзімділіктің физиологиялық негізгі адамның аэробты (тыныс алу деңгейін жоғары дамыту және сол деңгейді ұзақ уақыт ұстап тұра алу қабілеттілігі) мүмкіншілігі.

Жылдамдық дегеніміз адамның белгілі бір уақыт аралығында кеңістікте жылдам қозғалған әрекеті. Футбол ойыншысы домалап бара жатқан допқа қарсыластарынан бұрын жетуі үшін оның жылдамдық қасиетін дамыту маңызды болады.

6 сурет –  Жылдамдықты дамытуға арналған жаттығулар

Футболшылардың жылдамдығын дамыту үшін мынадай әдістер қолданылады:

• тұрақты бірдей қашықтықтарға жүгіру;

• біртіндеп ұзартылған қашықтықтарға жүгіру;

• біртіндеп қысқартылған қашықтықтарға жүгіру

• біртіндеп ұзартылған немесе біртіндеп қысқартылған қашықтықтарға жүгіру (100 м х 200 м х300 м х 400 м + 800 м х 600 м х 400 м х 200 м). Сонымен қатар кедергілермен жаттығулар жансауғада болады.

Футбол ойыны доп ойындарының ең бір тамаша түрі. Ол үлкен адамдардың, жасөспірім балалардың барлығы барынша қызығатын дене тәрбиенің бір түрі. Ол адамның денесін шынықтыруда, дене қуаты қасиетін жетілдіруде, адамның күш қайратын асыруда, жігерін шыңдауда, басқалармен өзара сыластық, өзара селбестік қатынастарын дамытуда ерекше рол ойнайды.

Футбол ойыны адамдарды дене жақтан жан-жақтылық шынықтырып, жылдамдық, күш, төзімділік, икемділік, ептілік жақтарынан да, қайсар, зерек, қағылез, мойымас қасиетпен жұдырықтай жұмылып селбесетін ұжымдық рухты жетілдіру жағынан да зор маңызға ие.

Футбол еңбекші бұқараны дене шынықтыру және спортпен тиянақты айналысуға, белсенді демалуға дайындаудың күшті құралдарының бірі.

Спорттық тартымдылығы – бәсекеде. Спорттық жекпе-жек техникалық шеберлікті жетілдірудің тамаша ынталандыру жолы. Ол әркімге күрес қуанышын сыйлап, әсіресе жасөспірімдерді қызықтырады.

Жарысты ширақ ұйымдастыру, салтанатты түрде өткізу, жеңімпаз командаларды наградтау, құрметті жүлдегерлерді сарапқа салу осының бәрі ойынды халыққа әйгілеуге көмектеседі.

Біз осындай бір тамаша дене тәрбие ойынының онан ары кемелдене, толықтана түсетініне, қоғамдағы тәрбиелік маңызының онан ары жоғарлап, тіпті де жоғары сатыға көтеріле беретіндігіне кәміл сенеміз.

 

1. Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық дайындығы

Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық дайындығы футбол турнирлеріндегі сәттіліктің дәстүрлі компоненттерінің ішінде жоғары ойын белсенділігі ерекше орын алатыны белгілі. Бұл техникалық және тактикалық әрекеттерді қарқынды орындау үшін фон ретінде ғана емес, сонымен қатар ойыншылардың әлеуетін толық іске асыру мүмкіндіктерін анықтайды. Бұл шаршауға төзімділікті арттыру және оның техникалық әдістердің, тактикалық ойлаудың және басқа да байланысты факторлардың тиімділігіне теріс әсерін азайту үшін оңтайлы құрылымы бар жоғары физикалық дайындықтың айқын рөліне байланысты. Ойыншыларды әмбебаптандырудың заманауи тенденциясын ескере отырып, бұл барлық рөлдердің футболшыларына қатысты. Сонымен бірге, ойыншыларды әмбебаптандыру әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшыларға қойылатын талаптарды олардың физикалық дайындығының деңгейі мен құрылымы бойынша қаншалықты біріктіреді деген мәселе шешілген жоқ. Әдебиеттегі ақпарат бұл сұраққа жауап бермейді, бұл көбінесе футболшылардың арнайы физикалық дайындық деңгейін анықтайтын көптеген факторларға (дене мүмкіндіктеріне) байланысты. Барлық ойыншылардың физикалық дайындығының жалпы деңгейін жоғарылатудың және футболшылардың әмбебаптығының қазіргі тенденциялары әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық дайындығына қойылатын бірқатар нақты талаптардағы айырмашылықтарды жоққа шығармайды. Бұл мәселенің болуымен туа біткен жеке ерекшеліктеріне (бейімделу) дамыту, сол немесе басқа тараптардың қабілеттілігін. Осыған байланысты зерттеудің мақсаты физикалық дайындықтың негізгі көрсеткіштерінің жеке айырмашылықтарының ауқымын, сондай-ақ білікті футболшылардың ойын позициясымен байланысты айырмашылықтарын талдау болды. Команданың 20 кәсіби футболшысы тексерілді. Тексерілген ойыншылардың жасы 26,4±5,1 (20-37) жыл болды. Жаттығу жүктемелеріне мониторинг жүргізілді. Дайындық кезеңі ішінде (9 апта) жүктемелердің 62,7% - ы арнайы даярлық құралдарына жатқызылуы мүмкін. Жан-жақты дайындық құралдары барлық жаттығу құралдарының шамамен 1/3 (37%) құрады.

Әр түрлі энергетикалық бағыттағы жаттығу жаттығуларын орындауға жұмсалған уақыттың нақты салмағын талдау көрсеткендей, мұндай жаттығулардың 61,5%-ы кестенің ауыспалы, аралық және біркелкі сипатындағы аралас аэробты-анаэробты режимге жатады.14. Жоғары қарқындылықтағы жүктемелердің жалпы уақыты шамамен 4% құрады. Апталық микроциклде 7 жаттығу сабақтары өткізілді және бір матч-спарринг ойнатылды. 1-кесте Әр түрлі рөлдегі футболшылардың биометриялық көрсеткіштерінің айырмашылықтары (m±SD) рөл дене ұзындығы, см дене салмағы, кг дене салмағының индексі (ВМІ) @ май массасының пайызы қорғаушылар 182,8±3,8* 80,6±5,6 24,1±1,23 8,39±1,85 жартылай қорғаушылар 176,6±2,4* 74,7±5,1 23,9±1,74 8,60±1,54 Шабуылшылар 180,0±4,3 76,0±3,0 23,5±1,02 7,40±0,50 @- дене салмағы (кг) / дене биіктігі (м)2. * - айырмашылықтар сенімді. Ойын кезінде жүктемелердің басым бағыты жүрек соғу жиілігінің реакциясы (HR) бойынша бағаланды. Зертханалық жағдайда дене шынықтыруды тестілеу кезінде келесі көрсеткіштер анықталды: өсу-салмақ параметрлері және май тінінің үлесі, эргометриялық көрсеткіштер, энергиямен қамтамасыз ету жүйесінің физиологиялық көрсеткіштері. Біртіндеп өсіп келе жатқан жүктеме сәтсіздікке ұшырады. Оттегі шығыны (VO2), СО2 (VCO2), өкпе вентиляциясы (ve), сондай-ақ HR өлшенді. Анаэробты шек (АТ) желдеткіш көрсеткіштері ("желдеткіш шегі") бойынша анықталды. Анаэробты мүмкіндіктер 30 секундтық Вингейт тестінде бағаланды (дене салмағының 75 N/кг). Дене шынықтырудың арнайы тестілері тартан жабыны бар жолда орындалды және оған: орнынан жоғары секіру, жоғары старттан 5, 10 және 30 м қашықтықта жүгіру, сондай - ақ «конверт» бойынша жүгіру-5X(3x3 м) кірді. Зерттеулер көрсеткендей, матч барысында әртүрлі рөлдердің ойыншылары орташа қарқындылықта біршама ерекшеленетін жүктемелерді орындайды. Соңғы бағалануы мүмкін бойынша орта НR көрсетті. Мұндай деректер егер жартылай қорғаушылар мен шабуылдаушылар үшін оның мәні ең үлкен болса және сәйкесінше 169,2±3,1 және 168,9±3,7 уд/мин болса, онда қорғаушылар үшін - тек 155,8±3,0 уд/мин. Белгілі бір ойын мен қарсыластың тактикасына байланысты бұл шамалар әр түрлі болғанымен, ұқсас айырмашылықтарға бейімділік әлі де сақталады. Дәл осындай мәліметтер ағылшын және Дат футболшыларын зерттеу кезінде алынды. Ойын қарқындылығының жеке айырмашылықтарының диапазоны HR max 60-85% аралығында болды.

Футболшылардың физикалық дайындығына қойылатын талаптардың алуан түрлілігін ескере отырып, маңызды деп санауға болады команда ойыншыларындағы оның жеке айырмашылықтарының ауқымы. Мұндай талдау аэробты және анаэробты қуат деңгейіне жүргізілді. Ол вариация коэффициентімен (CV) сипатталатын жеке айырмашылықтардың ауқымы VO2 max үшін анаэробты Вингейт тестінің қуаттылығына қарағанда үлкен екенін көрсетті (сәйкесінше 16,1 және 11,9%). Егер мұндай талдау қорғаушылар, жартылай қорғаушылар және шабуылдаушылар үшін бөлек жасалса, онда барлық жағдайларда SV аэробты қуат үшін төмен болады және анаэробты қуатта аз ерекшеленеді. Әрі қарай талдау барысында әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың дене шынықтыру көрсеткіштерінің деңгейін салыстыру жүргізілді. Ең алдымен, биометриялық көрсеткіштердің көпшілігінде әр түрлі рөлдегі ойыншылардың айырмашылықтарының жоқтығын атап өту керек (кесте. 1). Кестеден көрініп тұрғандай, айырмашылықтар тек дененің ұзындығында болды: жартылай қорғаушыларға қарағанда қорғаушылар көп болды.

Ұқсас деректерді басқа зерттеушілер де алды. Әр түрлі рөлдердегі ойыншылардың мұндай айырмашылықтары техникалық және тактикалық орындылығымен ғана емес, сонымен қатар аэробты-анаэробты қуат пен шыдамдылықты дамытудың морфологиялық алғышарттарымен байланысты деп болжауға болады. Осыған байланысты оларды сипаттайтын көрсеткіштер салыстырылды. Кестеде. 2 салыстыру әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың аэробты мүмкіндіктерінің көрсеткіштерін ұсынады. Кестеден көрсеткіштерде сенімді айырмашылықтар байқалмағанын көруге болады. Тек жартылай қорғаушылар мен шабуылдаушылар арасындағы айырмашылықтарға бейімділік болды, бірақ бұл тұрақты емес, бұл басқа зерттеулерден көрінеді. Қолда бар деректер барлық ойын рөлдеріндегі футболшылардың аэробты қабілеттілік деңгейінің теңестірілуін көрсетеді. Бұл сонымен қатар аэробты қабілеттер ең алдымен «матч» және «турнир» төзімділігін анықтайтындығына байланысты, онсыз қазіргі уақытта бірде-бір кәсіби команда басқа командалармен сәтті бәсекелесе алмайды.

Есте сақтау керек, аэробты энергия матч кезінде жалпы энергияның 90% - ын береді. Аэробты қуат деңгейі сонымен қатар әртүрлі сипаттағы салыстырмалы түрде үлкен жаттығу жүктемелерін орындау қабілетін анықтайды және қалпына келтіру жылдамдығымен байланысты. «Матч» төзімділігінің ең Ақпараттық көрсеткіштері-VО2 max және at (немесе LA=4 ммоль/л (V4) жүгіру жылдамдығы. Зерттеулер көрсеткендей, ойыншы ойын барысында жеңетін жалпы қашықтық V4-ге 60% байланысты. Бұл көрсеткіш, ең алдымен, жұмыс істейтін бұлшықеттердің аэробты мүмкіндіктерін көрсетеді. «Турнирлік» төзімділік VО2 max деңгейіне және спортшының энергетикалық әлеуетінің жалпы деңгейін көрсететін басқа көрсеткіштерге байланысты болуы мүмкін. спорттық футболшы жаттығу ойын кестесі 2 Әр түрлі рөлдегі футболшылардың аэробты мүмкіндіктерінің көрсеткіштері, m±SD рөлі VO2 max, мл/кг/мин VE max, л/мин HR max. уд / мин HR AT % HR max максималды қуаты, Вт қорғаушылар 56,4±4,6 163,0±15,0 134,6±9,5 93,7±1,4 340,6±29,1 жартылай қорғаушылар 60,5±4,3* 157,2±15,1 184,4±4,7 92,3±2,8 350,0±32,7 Шабуылшылар 55,0±4,5* 156,1±11,3 177,8±4,2 92,6±3,2 337,5±14,4 * - айырмашылықтарға бейімділік (p < 0,1). Арнайы дене шынықтырудың басқа да маңызды компоненттерінің рөлі допты бүкіл ойынға иелік ету уақыты орташа есеппен 1,0-3,0 минутты құрайтындығын ескерген кезде жақсы түсініледі. Сонымен қатар, дәл осы уақытта футболшыға жылдамдық-күш және анаэробты мүмкіндіктердің көрінісі туралы үлкен талаптар қойылғанын ескеру қажет. Футболшының "спринтерлік" жұмысының жалпы көлемі допты иелену уақытынан әлдеқайда көп және матч барысында жеңілген жалпы қашықтықтың орташа есеппен 10% құрайды. Сонымен қатар, ойын жағдайына байланысты мұндай жұмыстың сипаты мен көлемі әр түрлі болады. Біз бұл әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың анаэробты және жылдамдық-қуат мүмкіндіктерін дамыту деңгейінде көрініс табуы мүмкін деп болжадық. Мұндай салыстыру деректері кестеде келтірілген. 3 және 4. Кестеде көрсетілгендей. 3, жартылай қорғаушылар мен шабуылдаушылар арасында анаэробты режимдегі жалпы жұмыс көлемі бойынша 30 с (ол шабуылдаушыларда үлкен болды) және осындай сынақта қол жеткізілген ең жоғары қуат бойынша қорғаушылар мен жартылай қорғаушылар арасында сенімді айырмашылықтар байқалды (ол қорғаушыларда үлкен болды). Мұндай айырмашылықтардың логикалық түсіндірмесі белгілі бір рөлдегі ойыншыға қойылатын негізгі талаптардың ерекшелігіне негізделген деп болжауға болады. 3-кесте Әр түрлі ойын рөліндегі футболшылардың 30 секундтық Вингейтіндегі анаэробты мүмкіндіктердің Эргометриялық көрсеткіштері. M±SD рөлі жалпы жұмыс, Дж / кг шыңы 5 секундтық қуат, Вт шыңы қуаты, Вт / кг қуат шыңына жету уақыты, С қуат шыңы ұстау уақыты, С қорғаушылар 277,6±16,2 939,8±60,9 11,6±0,5 3,71±0,67 3,35±0,48 жартылай қорғаушылар 272,4±11,7 841,9±72,5 11,3±0,5 3,80±0,18 3,25±0,98 Шабуылшылар 281,0±12,1 903,8±131,7 11,8±1,2 3,38±0,31 3,61±0,92 сондай-ақ, қорғаушылар мен жартылай қорғаушылар арасындағы анаэробты гликолитикалық жұмыс кезінде шаршаудың даму жылдамдығын сипаттайтын көрсеткіштердің өзгеру тенденциясы байқалды (жартылай қорғаушыларда ол аз болды), сондай-ақ, жартылай қорғаушылар мен шабуылдаушылар арасындағы осы жұмыста қуат шыңының тұрақтылығы (шабуылдаушылар үшін бұл ең жақсы болды). Мұндай айырмашылықтар, олардың өмір сүру тенденциясы ғана байқалғанына қарамастан, сонымен қатар әр түрлі позициядағы ойыншыларға қойылатын талаптардың ерекшелігін көрсетеді. Егер өлшеулер велоэргометриялық тестте емес, нақты жүктеме жағдайында жүргізілсе, айырмашылықтар айқын болады деп болжауға болады. Осыған байланысты, сондай-ақ тестілеу кезінде алынған деректердің қолданылуын арттыру үшін футболшылардың дене шынықтыруын басқару үшін табиғи жағдайда жылдамдық-қуат мүмкіндіктері (анаэробты мүмкіндіктерге негізделген ) тестіленді (кестені қараңыз. 4). Кестеден айырмашылықтар тек 10 және 30 м жүгіру сынақтарында және тек жартылай қорғаушылар мен шабуылдаушылар арасында сенімді екенін көруге болады. Үлкен жылдамдық жүгіру сияқты еді күтуге байқалды у шабуылшы. Сонымен қатар, жартылай қорғаушыларда «конверт» сынағында бағаланатын жоғары жылдамдыққа төзімділік тенденциясы байқалды. Бұл мәліметтер пайдаланылатын сынақтар белгілі бір дәрежеде әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық дайындығының компоненттерін көрсететіндігін көрсетеді. Сонымен қатар, айырмашылықтар дайындықтың жеке, ерекше компоненттерінде ғана байқалады. Бұл дайындықтың нақты компоненттерін бағалау әдістерін жетілдіру қажеттілігін көрсетуі мүмкін. 4-кесте Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық дайындығына арналған арнайы сынақтардың көрсеткіштері. M±SD секіру жоғары, см Тест «конверт» 5X (3х3м), с лақтыру медин бола, м жүгіру 5 м, с жүгіру 10 м,с жүгіру 30 м, с қорғаушылар 59,1±3,3 28,0±1,2 18,4±1,8 0,82±0,04 1,59±0,08 3,91±0,06 жартылай қорғаушылар 56,4±4,9 27,3±0,9 18,6±1,1 0,89±0,05 1,64±0,04 4,04±0,09 Шабуылшылар 58,5±0,5 28,8±1,3 17,1±1,8 0,84±0,08 1,56±0,06 3,90±0,12 келтірілген деректер дене дайындығының нақты жақтарын (атап айтқанда, анаэробты және жылдамдық-күштік) бақылау қажеттілігін растайды, олар мыналарды көрсетеді белгілі бір ойын рөліндегі футболшыға қойылатын талаптардың ерекшеліктері. Егер анаэробты шекті (немесе V4) сияқты кең қолданылатын көрсеткіш қолданылса, футболшылардың "спринтерлік" өнімділігінің ақпараттық көрсеткіштері жеткіліксіз болуы мүмкін. Ол дайындықтың осы жағын шамамен 30% көрсетеді. Сонымен, бір ойынға арналған спринт жұмыстарының жалпы көлемі (м-де) V4-пен тек 0,53 деңгейінде байланысты болды. Осыған байланысты арнайы физикалық дайындықтың осы түрінің деңгейін жақсы көрсететін басқа, нақты көрсеткіштерді іздеу қажет. Алынған мәліметтер сияқты көрсеткіштер: 30 с үшін жалпы жұмыс көлемі (немесе жүгіру жылдамдығы) және осындай сынақтар кезінде қол жеткізілген ең жоғары қуат, сондай-ақ спринт жүктемесі жағдайында белгілі бір шаршаудың дамуын көрсететін басқа да көрсеткіштер болуы мүмкін. Басқа көрсеткіштерді іздеу белгілі бір дәрежеде "спринт" (жылдамдық, анаэробты) және/немесе аэробты төзімділіктің көрінісі үшін белгілі алғышарттары бар ойыншылардың жеке түрлерін ескерген кезде тиімдірек болуы мүмкін. Алынған мәліметтер негізінде команда ойыншыларын осы белгілер бойынша бөлуге әрекет жасалды. Бөлу ойыншының аэробты және анаэробты қуатының команданың барлық ойыншыларының орташа деңгейінен айырмашылығы бойынша жүзеге асырылды. Ойыншылардың үш тобы бөлінді. Бірінші (І тип) топта ең үлкені байқалды vо2max шамалары, оларда анаэробты қуаттың ең аз мөлшері бар. Осы типтегі ойыншылар тобына (аэробты төзімділіктің басым дамуымен) барлық ойын рөлдерінің ойыншылары кірді. Ойыншылардың екінші түрі анаэробты қуатқа ие болды.

Шамамен бірдей мөлшерде (барлық ойыншылар үшін орташа пайызбен) бұл футболшылардың аэробты қуаты төмендеді. Бұл топқа негізінен алдыңғы қатардағы шабуылдаушылар мен қорғаушылар кірді. Сондай-ақ, аэробты және анаэробты қуат деңгейі барлық ойыншылар үшін орташа деңгейден асатын ойыншылардың үшінші түрі бөлінді. Мұндай ойыншылардың 3-тен 20-сы ғана болды: олардың екеуі - жартылай қорғаушылар және біреуі - шабуылшы. Осылайша, алынған мәліметтер ойыншылардың ойын рөліндегі әмбебаптығына команданың барлық ойыншылары үшін қол жеткізу екіталай екенін көрсетеді, өйткені жұмыс қабілеттілігінің көріністерінің туа біткен ерекшеліктері бар, оларды жою мүмкін емес. Сонымен қатар, мұндай қабілеттерді күшейту, оларды ойын позициясының нақты талаптарына және әдеттегі ойын жағдайларына бейімдеу ұсынылады.

Арнайы дене дайындығының құрылымын түзетуге тырысқанда, оның компоненттерінің айқын антагонистік өзара байланысының (өзара әсерінің) әртүрлі дәрежеде болуын ескеру қажет: олардың біреуінің белгілі бір шектерден жоғары дамуы екіншісінің даму мүмкіндігін төмендетуі мүмкін. Бұл аэробты және анаэробты гликолитикалық мүмкіндіктерге, күш пен аэробты төзімділікке, күш пен дәлдік қозғалысына және басқаларға қатысты. Осыған байланысты дене шынықтыруды жетілдірудің негізі оның құрылымын мүмкіндігінше жоғары деңгейде оңтайландыру болуы керек. Осыған байланысты футболдағы ойыншыларды дене шынықтыруға қатысты оның даму үрдісі ретінде әмбебаптандыру екі жолмен жүруі керек деген пікірмен келісуге болады:

1) арнайы дене шынықтырудың барлық маңызды жақтарын (компоненттерін) бірдей дәрежеде жетілдіру;

2) олар үшін бар осындай тараптардың (компоненттердің) жекелеген бөліктерін ғана тереңдетіп жетілдіру бейімділік.

Бұл тәсіл физикалық дайындықты жекелендіруді және одан әрі дамуды қажет ететін дене шынықтыру құрылымын оңтайландыру принциптерін басшылыққа ала отырып, осы жаттығу негізінде үнемдеуді қамтиды. Бұл тәсіл әр түрлі ойын позицияларындағы ойыншылардың техникалық, тактикалық және зияткерлік әлеуетін іске асыру үшін қолайлы жағдай жасайды.

2. Футболшылардың физикалық, техникалық және ойын дайындығын бағалау әдістерінің сипаттамасы.

Футболшылардың физикалық, техникалық және ойын дайындық деңгейлерін бағалау әдістерінің сипаттамасы спортшыларды даярлаудың қазіргі жүйесі үшін оның көпжылдық сипаты тән. Ойын спортында бұл кезең 15-20 жылға созылады және 10 жылдан 30 жылға дейін немесе одан да көп уақытты қамтиды. Онда екі компонент бар-ішкі жүйелер: жоғары дәрежелі спортшыларды даярлау және спорттық резервтерді дайындау. Бұл ішкі жүйелер белгілі бір ерекшелігімен ерекшеленеді, бірақ жас спортшыларды даярлау процесінің құрылымы мен мазмұнын "анықтайтын" жоғары жетістіктер спортының жетекші маңыздылығымен органикалық байланысты. Спортшыларды даярлаудың көпжылдық сипатын ескере отырып, сабақтың басынан бастап жоғары спорттық жетістіктерді көрсетуге дейін кезеңдер бөлінеді: біріншісі - алдын ала спорттық мамандандыру, екіншісі - бастапқы спорттық мамандандыру, үшіншісі - таңдалған спорт түріндегі тереңдетілген жаттығу, төртіншісі - спорттық жетілдіру.

Жарыстар-бұл спорттың ерекшелігі, сондықтан спортшылардың бәсекеге қабілеттілігінің ерекшелігі спорт түрлерінің ерекшеліктерін анықтайды және ұзақ мерзімді спорттық дайындық процесінің құрылысы мен мазмұнына, жаттығу құралдары мен әдістерін таңдауға, нормативтік талаптарға айтарлықтай әсер етеді. Өз кезегінде жаттығу компоненттерінің спорт түрінің ерекшелігіне оңтайлы үйлесуі спорттық жетістіктермен тығыз байланысты бәсекеге қабілетті қызметтің тиімділігін қамтамасыз етеді. Спорт түрлерінің жеке тобына спортшылармен жұмыс жасауда ескерілуі керек өзіндік ерекшеліктері бар спорттық ойындар бөлінген. «Белсенділік» және «спорттық іс – әрекет» ұғымдарына сүйене отырып, бәсекеге қабілетті ойын әрекетін спортшының ішкі (психикалық) және сыртқы (моторлық) белсенділігі санамен реттелетін, мақсатқа жетуге бағытталған-қарсыласты жеңуге бағытталған деп қарастыруға болады. Спорттық ойындар екі команданың қарама-қайшылығы болып табылатын бәсекеге қабілетті іс-әрекеттің күрделі тұтас сипатымен сипатталады. Бұл спортшыдан жағдайды бағалауды және шектеулі уақыт жағдайында тиісті шабуыл жасау немесе қорғаныс әрекеттерін таңдауды талап ететін үнемі өзгеріп отыратын жағдайларды тудырады. Жарыстарда ағымдағы және түпкілікті нәтижеге қол жеткізу осы әрекеттердің нәтижелік көрсеткішіне байланысты. Тағы бір ерекшелігі: "бәсекеге қабілетті құралдардың" үлкен сандық құрамы (ойын техникасы) және оларды жеке кездесу кезінде және жарыс кезінде бірнеше рет орындау қажеттілігі. Бұл техниканы орындау дағдыларының сенімділігіне ерекше талаптар қояды, оның негізі ойын техникасы мен физикалық қабілеттер арасындағы байланыс болып табылады. Бұл спортшылардың ойын жаттығуларын құру үшін маңызды жағдайды білдіреді: арнайы физикалық қабілеттерді дамытудың жоғары деңгейімен техникалық техниканың кең арсеналын игеру қажеттілігі, бұл ойын техникасын алғашқы игерудің сәттілігін анықтайды, ал болашақта олардың ойынға деген сенімділігін арттыруға ықпал етеді.

Спортшының дағдылары мен физикалық қабілеттерінің бірлігін көрсететін техникалық және физикалық әлеуеті туралы айту орынды. Техникалық және физикалық әлеуеттің жоғары деңгейі көбінесе спорттық жарыстарда (секіру, лақтыру және т.б.) жоғары спорттық жетістіктерге әкеледі. Физикалық қабілеттер деңгейі мен ұтымды спорт техникасының оңтайлы үйлесімі спорттық нәтижені тікелей жақсарта алады. Спорттық ойындарда, әсіресе командалық ойындарда, бұл тек «ресурстар», олар жеке, топтық, командалық тактикалық әрекеттер арқылы ойын жарысының нақты жағдайларында жүзеге асырылуы керек, олар ойын спортшыларының бәсекелік күресін ұйымдастырудың, жеке ойыншылардың және тұтастай алғанда команданың техникалық және физикалық әлеуетін жүзеге асырудың бір түрі болып табылады. Спорттың ойын түрлерінің айрықша ерекшелігі спорттық нәтиженің сандық өлшенетін көрсеткіштері (С, кг, м және т.б.) болмауы болып табылады. Оның негізі-қарсыласты жеңу саны, команданың турнир кестесіндегі орны. Ойын спортшыларының спорттық жаттығу процесін тиімді басқару үшін жаттығудың негізгі компоненттері, ең алдымен физикалық және техникалық дайындық бойынша объективті сандық көрсеткіштердің жиынтығы қажет. Интегралды дайындық, ойын спортындағы жаттығудың құрамдас бөлігі ретінде, проблемаларды бөлек шешумен қатар, жаттығудың әр компоненті үшін ойын бәсекелестік белсенділігінің тұтас сипатына сүйене отырып, осы компоненттерді біріктіруге қол жеткізу қажет. Осыған сәйкес, интегралды дайындық ойын әрекеттерінің тиімділігін анықтайтын жаттығу компоненттері арасындағы байланыстарды дамытудың мақсатты процесін білдіреді. Интегралды дайындықтың міндеттері: біріншіден, дайындық компоненттері арасындағы байланысты жүзеге асыру: физикалық және техникалық, техникалық және тактикалық, техникалық-физикалық және тактикалық; екіншіден, жарыстардың қиын жағдайларында ойын дағдыларының тұрақты сенімділігіне қол жеткізу; үшіншіден, дайындықтың барлық түрлерінің әсерін ойын әрекеттерінің бірлігінде жүзеге асыру. Мұнда жетекші құралдар-бұл олардың арасындағы байланысты орнатуға бағытталған дайындықтың екі түрінің «түйіскен» жаттығулары, сонымен қатар тапсырмалар жүйесімен оқу, бақылау және күнтізбелік ойындар.

Интегралдық дайындықтың жоғары формасы спорттық жарыстар болып табылады. Бастапқыда дайындықтың әр түрінің нақты міндеттері бөлек шешіледі. Содан кейін қарым-қатынас мәселелері шешіледі: дайындықтың бір түрінің міндеттерін шешуге көмектесу, басқа түрдегі құралдар. Бұл келесі ретпен жүреді: физикалық және техникалық, физикалық және тактикалық, техникалық және тактикалық, дайындықтың барлық үш түрі бірге, ойын фрагменттері, оқу және бақылау ойындары, жарыстар арқылы. Мұның бәрі циклды құрайды. Бір цикл аяқталғаннан кейін келесі басталады, бірақ дайындық құралдарының басқа құрамымен. Біздің зерттеуімізге ерекше қызығушылық-бұл арнайы физикалық сұрақ дайындау. Футболдағы маңызды міндеттердің бірі - доптың траекториясы мен ұшу жылдамдығын анықтау және уақтылы «допқа шығу» - ыңғайлы бастапқы позицияны алу. Мұндай мәселелерді тез шешу қабілетін арнайы жаттығулармен дамытуға болады.

Жетекші рөлді жылдамдық пен күш, ал белгілі бір комбинация ойнайды. Бұл жағдайда бұлшықеттің жиырылу жылдамдығы және қозғалыс жылдамдығын реттеу өте маңызды. Доптың бірінші және екінші берілістерінде, берілістерде, соққыларда өте қажет қозғалыстардың кеңістіктік дәлдігіне ерекше мән беріледі. Футболдың тағы бір ерекшелігі - ойын жағдайларында мотор мәселелерін шешудің күрделілігі мен жылдамдығы. Футболшы ойыншылардың сайттағы (өзінің және қарсыластың) орналасуын ескеруі керек, серіктестердің әрекеттерін болжап, жаудың жоспарын шешуі керек, қазіргі жағдайды тез талдап, ең қолайлы әрекетті шешіп, осы әрекетті тиімді орындауы керек. Жылдам ойнау кезінде ойыншылардың әрекет ету жылдамдығына байланысты мәселелерді шешудің дәрежесі мен жеделдігі айтарлықтай артады. Сонымен, футболдың ерекшелігі Әдістемеде мыналарды көрсетуді талап етеді: «оқиға орнына» уақтылы жету үшін доптың бағыты мен жылдамдығымен (кеңістіктік-уақыттық қатынастарды саралау) олардың қозғалыстарын үйлестіру қабілетін дамыту. Дамыту арнайы жеке қабілеттерін, ең бастысы, күш және жылдамдық бұлшық қысқарту, тәуелді меңгеру сәті өзіндік әсерін қолмен доп (беру кезінде, беру, нападающем соққы). Бұған белгілі бір қабылдау үшін арнайы үйлестіру қабілеттерін дамытатын жетекші жаттығулар да бағынады. Күрделі реакциялардың жылдамдығын, визуалды бағдарлауды, байқауды, тактикалық ойлауды дамыту. Осы қасиеттердің жеткіліксіз дамуымен тактикалық әрекеттерді оқыту тактикалық комбинацияларды, схемаларды жаттау сипатына ие болады және ойын барысында ресми түрде, шығармашылық қайта құрусыз қолданылады. Белгілі болғандай, спорттық ойындардағы жаттығу процесін тиімді басқару спортшылардың физикалық, техникалық және ойын дайындығын жүйелі бақылаусыз мүмкін емес. Мұндай бақылаудың негізгі әдістері ақпараттық, сенімділік және эквиваленттілік талаптарына жауап беретін педагогикалық бақылау сынақтары (тесттер) болып табылады. Футболдағы әдеби дереккөздерді талдау физикалық және техникалық дайындық деңгейін бағалау үшін қолданылатын көптеген сынақтарды анықтауға мүмкіндік берді. Охарактеризуем жиі кездесетін соның ішінде. Жылдамдықтың даму деңгейін анықтау үшін келесі бақылау сынақтары қолданылады: 10, 20, 30, 40, 50, 60 м жоғары старттан және 15, 20, 30 м жүрісте. Күштің даму деңгейі негізгі бұлшықет топтарының полидинамометриясын және соққы динамометриясын қолдану негізінде бағаланады. Айта кету керек, бірқатар мамандар зерттеу барысында футболшылардың күш-жігерін тестілеу мүлдем жүргізілмеді. Жылдамдық-күш сапаларының даму деңгейін анықтау үшін келесі сынақтар қолданылады: бір жерден жоғары, жоғары секіру, үш рет секіру, бес рет секіру, толтырылған допты төменнен Алға лақтыру, допты қашықтыққа лақтыру. Арнайы төзімділіктің даму деңгейі 10,30 м жүгіру, 7,50 м жүгіру және 400 м жүгіру сияқты бақылау сынақтарының негізінде тексеріледі. жалпы төзімділікті бағалау кезінде мамандардың басым көпшілігі Купер тестін қолданады.

Футболшылардың техникалық даярлық деңгейі мынадай тесттермен бағаланады:

1) допты жүргізе отырып, 30 м - ге жүгіру (кемінде үш рет тигізу);

2) допты жүргізе отырып, 5,30 м жүгіру (30 м қашықтықта екі тіректі қояды);

3) қашықтыққа жүгіре отырып, қозғалмайтын допқа соққы беру (10 м дәліз) - допқа әсер ететін қашықтыққа оң және сол аяқпен жасалған үздік әрекеттер нәтижелерінің көрсеткіші;

4) допты бастың артына екі қолмен лақтыру (2 м дәліз);

5) екпінмен баспен секіруде асылған допты жеткізу-нәтиже асылған доптың биіктігі мен футболшының бойының арасындағы айырма бойынша анықталады;

6) допты аяқпен дәлдікке ұру (оң және сол аяқпен Қақпаның артқы бөлігіне ұру сомасы);

7) допты жүргізу 20 м, 4 тіректі соғу және қақпаға ұру (гол соғу)-ең жақсы уақыт ескеріледі;

8) допты нысана

ға ұру;

9) Пас дәлдігі;

10) допты жүргізу 10 м;

11) доппен жонглерлік ету (Саны рет) - оң және сол аяқпен әртүрлі тәсілдермен және баспен соққы беру;

12) допты жүргізе отырып слалом. Қ

ақпашылар үшін сондай-ақ мынадай бақылау жаттығулары да көзделген:

а) екпіннен секіруде ілулі тұрған допты жұдырықпен созылған қолмен жеткізу - асылған доптың биіктігі мен қолдың созылған биіктігінің арасындағы айырмашылық айқындалады;

б) допқа аяқпен екпіннен қашықтыққа соққы беру (10 м дәліз);

в) допты қолмен екпіннен қашықтыққа лақтыру (3 м дәліз).

Футболшылардың бәсекеге қабілеттілігін бақылау және бағалау үшін олар команданың ойын әрекеттерінің тиімділігін және әр ойыншыны бөлек пайдаланады. Бұл техниканың дұрыстығын бірқатар мамандар растайды және практикада кеңінен қолданылады. Ойын әрекеттерінің көрсеткіштері техникалық-тактикалық әрекеттердің (ТТД) санында (көлемінде) және олардың тиімділігінде (ақау пайызында) көрсетіледі. Ойын қорытындысы бойынша жасалған хаттамада тиімді "оң" және тиімсіз "теріс" орындалған әрекеттер көрсетіледі; содан кейін неке пайызы есептеледі. ТТД-ға мыналар жатады: беру, лақтыру, жүргізу, инсульт, таңдау, ұстап алу, соққылар (бұрыштық, айып, аяқ, бас). Сарапшылар ТТД-ның әртүрлі жіктеулерін ұсынады, және қазіргі уақытта бұл мәселе бойынша бірыңғай көзқарас әзірленбеген. Мысалы, кейбіреулер қорғаныс аймағы, орта аймақ және шабуыл аймағы бойынша ойын алаңының белгілерін қолдана отырып, ТТД - ны тіркейді. Бірқатар авторлар ажыратады: бағдарламалар - қысқа және орташа (артқа, көлденең, Алға), қозғалыс, ұзын және лумбаго; жекпе - жек - жоғарғы және төменгі; соққылар-бас, аяқ; TTD-ге «шығындарды» қосады. Берілістердің тағы бір саралануы белгілі: қысқа (алға, артқа, көлденең), орташа (алға, артқа, көлденең), ұзын (алға, артқа, көлденең); сондай-ақ қорғасын (орташа, жылдам). Бөлек тіркеледі «кедергі» және «перехваты» баспана". ТТД-ның жеке көрсеткіштерін бағалау үшін техникалық - тактикалық дайындықтың интегралдық көрсеткішін (ТПТС) пайдалану ұсынылды, ол мынадай формула бойынша есептеледі: ТПТС = к (Хі - Yi), мұнда к - футболшының рөлін ескере отырып, қабылдаудың маңыздылық коэффициенті, Хі - қабылдауды орындау кезінде жасалған іс-қимылдардың жалпы саны, Yi-дәл емес іс-қимылдардың саны.

3 Әр түрлі рөлдегі футболшылардың дене шынықтыру көрсеткіштерін зерттеу.

3.1 Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың арнайы физикалық дайындығын бағалау (ҚМУ футбол командасының мысалында).

Егеменді еліміздің білім беру саласындағы көптеген озық тәжірибелер бізге педагогикалық үрдіс пен дәрігерлік бақылау дұрыс ұйымдастырылған жағдайда футбол ойнау жастардың денсаулығын нығайтып, жұмыс қабілеттілігін арттырып және спорттық шеберлігін жетілдірудің маңызды құралы болып табылатындығын дәлелдеп берді. Денсаулықты нығайту мәселесін шешудің методологиясы футболмен жүйелі түрде шұғылданатын жеткіншектер мен жасөспірімдердің жас ерекшеліктері туралы ғылыми мәліметтерден бастау алуы тиіс.

Бүгінгі футбол үшін белсенді қимылқозғалыс, бұлшық еттердің қарқынды жұмысы, әр түрлі қимыл әрекеттері, матч кезінде құрылымы мен сипаты мен күрделілік дәрежесіне қарай физикалық жүктемені тең бөлу тән. Осылардың ішіде негізгілері доппен жасалатын іс-әрекеттер (допты қағу, алу, доппен жүгіру, лақтыру, қақпаға соғу) және футбол алаңында қимылдар (жүру және жүгіру). Сондай-ақ футболшылар қарсыластарына қатысты күшпен жасалатын тәсілдер мен секірулерді жиі орындайды.

Доп үшін күресте ойыншыдан допты дәл беру нақтылық, дәлдікті, техникалық дағдыны, ара қашықтықты болжауды, соққы күшін есептеу, уақытты ұтымды пайдалану, жылдам ойлауды талап етеді. Жүктеме мөлшері бойынша футболшының қимыл қозғалыс әрекетінде ойын алаңы бойынша түрлі қимылдар жасап жүгіру негізгі болып саналады. Жүгіруге жылдамдық пен қарқынды қимыл тән. Жүгіру адам денесінің түрлі жағдайында басталады, ауыспалы ритм мен қарқындылық, белгілі бір қашықтықта жүгіру, кездейсоқ тоқтау тән. Футбол алаңының қарсыластар аймағын белгіленбеген кеңістігі спортшылардың максималды және субмаксималды жылдамдықпен қысқа қашықтықта жүгіруін байқатады. Футболдың басты ерекшелігі ойын алаңында үнемі жағдайдың өзгеруі мен соған байланысты футболшының қимыл әрекетінің өзгеруі. Түрлі тәртіптегі ойын барысында сипаты мен күштілігі мен ұзақтығына қарай жаттығулардың кезектесу қатынасы саналады (Ю.М. Лукин, 1990).

В.С.Фарфельдің спорт физиологиясын жіктеуіне сәйкес футбол стандартты емес немесе жағдаяттық жаттығулар тобының қатарына жатады. Футболға қимылдық циклдік құрылымы (жүгіру) мен сондай-ақ ациклді – спринтті жылдамдық (соққы, лақтыру, допты қабылдау мен беру) тән.

Осыған байланысты қимылдың аралас формасы туралы айтуға болады. Футболдың осы ерекшеліктері – адам ағзасының тиісті қасиеттерінің дамуын талап етеді. Адам ағзасы мен жүйесінің түрлі режимге үйренуі, Бұларға белсенділіктің жұмыс деңгейінің күрт өзгеруі, түрлі функциялар қызметінің қайта құрылуы, қалпына келтіру үрдісінің жылдамдығы жатады. Футбол командалық ойын. Сондықтан ойыншылар арасында өзара түсіністікті, команда мүшелерінің қарым-қатынас жасау үйлесімділігін талап етеді. Ойыншылар санының көптігі мен ойын алаңының көлемі уақыт пен кеңістікті таңдауда белгісіздікке әкеледі. Қазіргі заманғы футболда ойынның қиыншылығына жоғарғы қарқындылықпен қоса уақыт тапшылығын атайды. Осының барлығы тек дене жүктеменің артуын ғана емес, эмоционалдық және психологиялық қысым орын алуына себеп болады.

Футбол – спорттық ойын түрлеріне жатады. Спорттық ойындар дене тәрбиесі бойынша мектеп бағдарламасына енген басқада дене шынықтыру және спорт жаттығуларымен бірге оқушылардың адамгершілік ерік және қимыл сапаларын жақсартуға көмегін тигізеді. Спорттық ойындарды үздіксіз жүйелі түрде ойнау төзімділік, ептілік және қимыл-әрекеттер жасауда тапқырлық таныту сапаларын қалыптастырады. Спорттық ойындардың түрлеріне бадминтон, баскетбол, волейбол, қол добы, регби, теннис, футбол, хоккей жатады. Осы спорттық ойындардың мәні ерекше. Оқушы әрбір ойынға қандай сипатты қимыл-әрекеттер тән екенін және оларды қалай меңгеру ерекшеліктері мен әрбір ойынның ағзаларына қандай әсері болатынын білуі керек.

Спорттық ойындардың ішіндегі футбол ойыны сұрапыл әрі адамның жүрек қылын тербететін дене тәрбие ойыны болғандықтан, ол «дүниедегі маңдай алды спорт», «дене тәрбиесінің патшасы» делініп, бүкіл дүние халқының қастерлеуіне бөленуде. Футбол ойынында жарыс майданы кең, жарыс уақыты ұзақ, қатынасатын адам көп әрі сайысуы қат-қабат, допқа таласуы қянкескі, еліктіргіштігі күшті, драммалық қасиет болады. Жақсы ойналған бір майдан футбол жарысының телевизор көрермендерінің өзі 10 миллионға жетеді. Бұл жағынан да әр қандай бір дене тәрбие түрімен салыстырғанда алда тұратындығы шүбәсіз.

Футбол ойыны адамдарды дене жақтан жан-жақтылық шынықтырып, жылдамдық, күш, төзімділік, икемділік, ептілік жақтарынан да, қайсар, зерек, қағылез, мойымас қасиетпен жұдырықтай жұмылып селбесетін ұжымдық рухты жетілдіру жағынан да зор маңызға ие. Футболшы үшін қимыл аппаратының арнайы дайындығы аса қажет. Олардың жұмысы жылдамдық күш сипаттағы жұмыс болып табылады. Ойын алаңының көлемділігі, соған байланысты көп жүгіру, ойынның ұзақтығы бұлшық еттердің анаэробты-аэробты талаптарда жұмыс істеуге жақсы бейімделуін талап етеді.

Футболшының қимыл-әрекетінің тиімділігін арттыруда көптеген рецепторлардан түсетін ақпараттың маңызы зор. Көру ауданы мен тепе-теңдік анализаторларының функционалдық күйі төм егенде жоғары спорт түрлеріне қол жеткізу мүмкін емес. Футбол ойыны кезінде тез жүгірудің маңызы зор. Аз демалып, көп жүгіру ағзаның анаэробтық мүмкіншіліктерін дамытады. Ойын кезінде футболшы орта есеппен 5-8 км жүгіреді. Оттегін тұтынудың максималды шегі 62.5 мл/ мин /кг тең болады.

Тыныштық кезінде футболшының жүрегі минутына 48-54 рет соқса, ойынның алғашқы минуттарында 160-170 рет/мин көтеріліп, содан кейін 160/180 рет / мин деңгейінде тұрақталып қалады, ойынның кейбір сәттерінде 200 рет/ мин жетеді. Ойын суық ауа-райы кезінде немесе жаңбыр жауып тұрғанда өтетін болса, зәрде ақуыз пайда болады.

Қазіргі заманғы футболда спортшылардың функционалдық дайындық деңгейіне қатал талап қойылған. Футболшыларды дайындаудағы атлетизмге жоғары мән берілгендіктен, ойын барысындағы қарсыластарымен допқа таласудағы қаталдық – ойыншылардың қателесуіне жол бермейді. Футболшыларды функционалдық дайындаудың жоғары деңгейі көптеген ойын әрекетерін, ойын барысындағы қарқындылықты, жұмыс қабілеттілігін матч бойы сақтауды қажет етеді.

Соған байланысты дайындық кезінде спортшылардың денсаулығын нығайтатын, спорттық шеберлікті қалыптастыратын әдіс-тәсілдерді анықтау қажет. Сондай-ақ жаттықтырушы оқу-жаттығу үрдісін құруда белсенділік танытып, футболшылардың денсаулығы мен жеке ерекшеліктерін ескеруі тиіс (Н.Д. Граевская., 2004, Г.Н. Семаева, 2004).

Бақылаудың дәрігерлік-физиологиялық әдісі – спортшының жұмыс қабілеттілігін, ағзасы мен жүйесінің функционалдық мүмкіндіктерін, дайындық кезіндегі жүктеменің көлемін, кезеңдерін, сондай-ақ спортшы ағзасының дайындықтан кейін қалпына келтіру үрдісін анықтауға мүмкіндік береді (В.Е. Рыжкова, 1971). Осы ақпаратты қолдану футболшылардың ойын алаңындағы іс-әрекетін қарқынды басқару мүмкіндігін кеңітеді.

Футбол ойынының басқа ойын түрлерін қарағандағы ерекшелігі спорттық ісәрекеттің барлық компонентін қамтуы. Психикалық (ойын барысындағы жағдайдың өзгеруін байланысты әдіс-тәсілді өзгерту, жылдам шешім қабылдау), нейродинамикалық (жылдамдық пен қозғыш-тық деңгейінің артуы), энергетикалық (ағза өнімділігінің аэробты және анаэробты түрі), қимыл – қозғалыстық (жылдамдық пен күш сапасы, дәлдік,ұшқырлық сондай-ақ вегативтік реттеу қысымы.

Футбол ойынымен шұғылдануды физиологиялық позициядан ғылыми негіздеу перспективасы қазіргі әлеуметтік жағдайға байланысты жасөспірімдер мен жеткіншектердің денсаулығын нығайту тұрғысынан теориялық және тәжірибелік жағынан алғанда да өзекті саналады. Осы мәселені шешу футболшылар дайындауда дарында балаларды іріктеуге, үлкен футболға арнайы дайындауға мүмкіндік жасайды. Жас футболшының функционалдық мүмкіндігін оның денсаулығы мен жеке ерекшеліктері анықтайды. Бұл белгілі бір деңгейде спорттық іріктеу мен жаттығу жұмыстарының сипатына байланысты.

Жаттығу спортшыларда энергетикалық алмасу мен ағза қызметінің бейімделудің нақты типін қалыптастырады. Бұл арнайы және арнайы емес жүктемеге бейімделу реакциясы ерекшеліктерінен байқалады. Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша футбол ойыны көптеген күш жұмсалатындығын басшылыққа алады.

Көптеген авторлардың мәліметтер бойынша футбол ойынына жұмсалатын күш шығыны мөлшері 90 минутта 12601980 ккал құрайды. Бірінші разрядтағылар үшін 1260-1510 ккал, жоғары дәрежелі кәсіби футболшылар үшін 1490-1980 ккал. Осындай көлемдегі күш жұмсау футболшылардың жүрек-тамыр және тыныс алу жүйесінің жұмысының артатынын, салыстырмалы түрде осы жүйелердің қалыпты жағдайдағы жұмысынан 8-12 есе артық. Футбол ойыны анықтайтын маңызды факторларының пульс соғу жиілігін тіркеу. Мұның көлемі ойын амплуасына байланысты. Мұның ауыспалылығы анықталған. 130-200 уд/мин. Түрлі дәрежедегі футболшылардың орташа пульс соғысы ойын мен жаттығу кезінде біркелкі. Кейбір авторлар жоғары кәсіби футболшыларда орта есеппен 163-180 уд/мин. Бірінші санаттағы футболшыларда шамамен 151-170 уд/мин. Жартылай қорғаушылар стационар режимінде жұмыс жасаса, шабуылшылар – жылдам, шыдамды болып келеді. Бұл жаттығу процесінде техника-тактикалық тұрғыдан және физикалық дайындық жағында жеке қарастыруда талап етеді. Бірақ соңғы кездері ойыншыларды әмбебап түрінде дайындау тенденциясы байқалуда.

Футболшы бір ойында 10 км жүгіруге дайын болуы тиіс. Бұл тек жүгіру емес, шапшаңдықты қажет етеді. Бұған жұмсалатын күш деңгейі әртүрлі. Футбол ойыны барысында динамикалық аэробтыанаэробты жұмыс іске асады. Энергияның қайнар көздері ретінде қышқылдандыру процесі мен көмірқышқылдарының бөлінуі саналады. Шамамен жұмысқа 30-70% қуаттылық жұмсалады.

Бұл ойында энергиямен қамтамасыз ету бойынша басқа ойын түрлерінде жоқ ерекшелік бар. Қимыл-қозғалыс белсенділігі басым бөлігін анаэробты гликолитті механзм құрайды. Матч барысында жылдамдықты арттыру энергиямен қамтамасыз етудің аэробты механизмі қуаты болып табылады. Аз уақыттың ішінде бұлшық ет талшықтарының қимылдау процесі жүреді. Бұл олардағы энергия қорын шығындауға әкеледі (70мМ/л) дейін (М.А. Годик, 1980). Бұл біртіндеп футболшылардың жаттығу кезіндегі бастапқы қарқынын төмендетеді. Сондықтанда футболшылардың демалуының аздығына байланысты миокард өзгерісіне әкеледі.

Кейбір авторлардың зерттеулерінде футболшылардың балалық және жасөспірім кезеңіндегі энергиямен қамтамасыз ету механизмі әртүрлі деген мәліметтер береді. Жыныстық жетілу кезінде анаэробты механизмдер жұмыс істейді, пубертатты кезең соңына дейін жалғасады. 7 мен 17 жас аралығы көмірсу алмасу процесіндегі өзгерістермен ерекшеленеді. Жасөспірім кезеңінде ұлдарда сұлбалық бұлшық еттерінде гликогені көбейеді.

Аэробты мүмкіндіктер оттегін максималды қолдану мөлшері бойынша бағаланады. Бұл баланың денсаулығы бағалаудың сенімді критерий ретінде саналады. Себебі, адам ағзасының қоршаған ортаның жағымсыз факторы мен түрлі ауруларға төзім-ділігін анықтайды (Н.И. Волков, 1969, Р.М. Васильева, 2004). Көптеген авторлардың мәліметтері бойынша футболшының кислородты қажетсіну диапазоны 51-70 мл/кг/мин (В.М. Алексеев, 1985). КМҚ мен кәсіби спортшының арасында өзара тікелей байланыс бар. Футболшының жүктемесінің негізін күш-жылдамдық жұмысы құрайды. Өйткені, бұлшық ет ойын барысында көптеген уақыттар бойы бірнеше қайталана жұмыс істейді. Матч барысында футболшыдан жалпы және арнайы төзімділікті қажет етеді.

Бұл спортшының барлық негізгі физикалық сапаларын көрсетеді: жылдамдық, шапшаңдық, күш, икемділік, төзімділік (Н.Д. Граевская, 1969). Сонымен спорттық ойындар, соның ішінде футбол ауыспалы жарыс негізіндегі ойын болғандықтан, арнайы төзімділікті талап етеді. Футболшының қимыл әрекеті қайталамалы-ауыспалы болып келеді. Мұнда спортшы үшін маңызды күші мен жылдамдық сапалары байқалады. Бұл спортшының физикалық дайындық құрылымында ерекше орын алады. Футбол спорттың басқа түрлері сияқты адам ағзасына спецификалық тұрғыдан әсер етіп, жаттығушының морфологиялық және функционалдық көрсеткіштеріне белгілі бір өзгерістер әкеледі. Бұл өзгерістер спортшының жас ерекшелігіне, кәсіби шеберлігіне және спорттық маусымға байланысты. Отандық және шетелдік мамандар ойында жеңіске жетудегі негізгі басты рөл жоғары дәрежедегі техника-тактикалық шеберлік пен физикалық дайындық, әсіресе футболистің жұмыс қабілеттілігіне байланысты деп есептейді.

Жұмыс қабілеттілігін анықтау баланың денсаулық деңгейін сан жағынан, ағзаның түрлі жүйесінің функционалдық дамуын және бірінші кезекте күшпен қамтамасыз етуін бағалауға мүмкіндік береді. Физикалық жұмыс қабілеттілігінің деңгейі адамның денсаулығының сандық көрсеткіші саналады. Бұл көрсеткіштің төмендеуі адам денсаулығының бұзылғандығын білдіреді. Бұл дәрігердің жұмысында диагностикалық көрсеткіш ретінде қолданылады. Ағза қабілетіне қарай күш қуат қоры мен жеке ағзаның денсаулық деңгейі, көптеген қоршаған ортаның жағымсыз әсеріне ағза ұрықтылығын анықтауға мүмкіндік пайда болады.

Физикалық жұмыс қабілеттілікті аралас немесе статикалық, динамикалық жұмыстағы адамның максималды күш жұмсауының потенциалды қабілеті деп сипаттайды. Физикалық жұмыс қабілеттілік саласы бойынша негізгі көптеген зерттеулерді Г. Леман жүргізген. Физикалық жұмыс қабілеттілікті ағзаның максималдық жұмысқа деген қабілеті деп қарастырған. Басқа зерттеушілер физикалық жұмыс қабілеттілікті ағзаның кез келген максималдық физикалық жұмысты орындау немесе максимум энергияны дамыту қабілеті. Күшін үнеммен жұмсап, алдағы қойған мақсатқа жету деп түсіндіреді (А.Г. Хоружев, 1993, С.В. Тихвинский, 1983).

С. Козловскийдің пікірі бойынша дене қуатының жұмыс қабілеттілігі – бұл ұзақ мерзім бойы ауыр дене жұмысын орындау. Сондай-ақ жұмыс соңында болу мүмкін гемостаз күйзелісін тез жоя білу қабілеті. Автор оның «физиологиялық құнын» ескереді. Неғұрлым жұмыс қабілеттілік жоғары болса, оның құны соғұрлым төмен деп есептейді. Соңғы жылдары жүргізілген ғылыми зерттеулер дене қуатының жұмыс қабілеттілігі мен адам денсаулығы арасында белгілі бір байланыс барын айтады. Г.Л. Апанасенко мәліметтері бойынша индивидтің денсаулығы деңгейіне диагностиканы оның энергетикалық ресурстары қабілетіне сәйкес жүргізу қажет. Г.Л. Апанасенконың пікірінше, неғұрлым энергетикалық негізі жоғары болса, денсаулық деңгейі соғұрлым жоғары болады.

Зерттеушілер энергетикалық потенциалы жоғары адамдардың ағзасы сыртқы ортаның жағымсыз әсеріне төзімді болып келеді деп есептейді (Н.А. Агаджанян., Г.С. Козупица, 1993). Мектеп жасындағы дене қуатының жұмыс қабілеттілігі балаларында басқа жастағылармен салыстырғанда жоғары және төзімді.

Спортшылардың ағзасының дене қуатының жұмыс қабілеттігін тест сынақ жүргізу арқылы анықталады. Спорттық медицина тәжірибесінде анаэробты жұмыс қабілеттілікті анықтау тесті аса аз жүргізіледі. Бұл спортшының бұлшық етінің жұмысы қарқындылығы мен ұзақтығын қамтамасыз етеді. И.А. Корниенконың зерттеуінде балалар мен жасөспірімдердің жыныстық жетілуі кезеңіне дейін аэробты механизмдері қалыптасады деп көрсетеді.

Жыныстық жетілу кезінде кардиореспиратор жүйесінің қарқынды дамуы 1518 жас аралығында дене қуатының жұмыс қабілеттігінің артуын екі фактор арқылы көрсетеді. Біріншісі, ағзаның аэробты мүмкіндігінің артуы, екіншіден, ағзаның гомеостазды қолдап, қандағы жиналған сүт қышқылын шығаруы. Ағзадағы сүт қышқылы туралы нақты мәліметтер жоқ, тек түрлі көзқарастар ғана қалыптасқан.

Қазіргі заманғы футболдың ерекшелігі ойын қарқындылығы, алаң бойынша атлетикалық күрес, қатал тартысты ойын, техника мен тактиканы тиімді қолдану. Қорыта айтқанда, жоғары дәрежедегі дене қуатының жұмыс қабілеттігі болып табылады.

Футболдың жалпы даму қарқынын ескере келе ойын әрекетінде ағзаның функционалдық жүйесіне деген талап артуда. Футболшылардың жас ерекшелігіне қарай физикалық жұмыс қабілеттілігін зерттеген авторлар. М.Р. Эльваккад және И.Г. Халявко болса, жас футболшылардың физикалық жұмыс қабілеттілігін зерттегендер Ч. Направник, Ю.А. Морозов, В.Л. Карпман, З.Б. Белоцерковский, И.А. Гудко. Ересек футболшылардың жұмыс қабілеттілігін М.Р. Эльваккад, П. Новацуи қарастырған. Мұнда авторлар зерттеудің түрі тәсілдерін қарастырып, тест, степ тест қолданған.

Жаттығу барысында футболшылардың кәсіби дайындығын сынақ арқылы тексерген. Бұл зерттеулер жүйелі тұрғыда емес, сондықтан да футболшының дене қуатының жұмыс қабілеттігі туралы толық мәлімет алуға жеткіліксіз салады. И.Г. Фалестің зерттеу бойынша футболшының дене қуатының жұмыс қабілеттігін анықтаудың бірнеше компоненті бар:

• күш жылдамдық;

• функционалды, энергетикалық міндіктері;

• тактикалық шеберлік;

• қажетті психикалық сапаларын жетілдіру.

Футболда дене қуатының жұмыс қабілеттігі адамның аэробты төзімділігі мен ағзаның ұзақ мерзімдік қарқынды жұмыспен қамтамасыз ету қабілеттілігі.

Мамандар жас ерекшелігіне қарай футболшылардың дене қуатының жұмыс қабілеттігі артады. Осыған дене қуатының жұмыс қабілеттігінің артуының негізгі үш динамикасы:

• бастапқы (9-11 жас);

• негізгі (12-16 жас);

• ауыспалы (17-21 жас) аралығы.

Жас спортшылардың дене қуатының жұмыс қабілеттігі бұл көрсеткіштерден айырмашылығы бар, әсіресе дайындалмаған спортшыларға қарағанда кәсіби футболшылардың дене қуатының жұмыс қабілеттігі 52% артатынын көрсетеді.

9-16 жастағы футболшылардың аэробты және анаэробты мүмкіндіктерінің дамуының ерекшеліктері. Функционалдық күйінің объективтік бағалау әлбетте адам ағзасына белгілі мөлшердегі физикалық жүктеме есепке ала жүргізіледі. Жас футболшылардың аэробты жән анаэробты мүмкіндіктерінің дамуының ерекшеліктері мен жұмыс қабілеттілігі деңгейін бағалаудың жалпы түрі РWC функционалдық тест саналады (А.И. Абросимова, 1981, В.Л. Карпман, С.В. Хрущев, 1997; С.Б. Тихвинский, Л.Н. Бобко, 1991). Сонымен қатар қазіргі кезге дейін жас спортшылардың аэробты жағдайдағы физикалық жұмыс қабілеттілігіне арналған зерттеулер жеткіліксіз. Ғылыми зерттеулер, адамның жұмыс қабілеттілігі мен денсаулығы арасында белгілі бір байланыс барлығын айтады. Бұлшық ет қызметінің жоғары потенциалдық мүмкіндіктері бар адамдар жағымсыз жағдай әсеріне тұрақтылығы басым болып келеді – гипоксия мен қан жоғалтудан бастап, ішкі ортаның негізгі қышқылды күйіндегі өзгерістерге дейін. (Г.Л. Апанасенко, 1983, Н.А. Агаджанян; А.И. Елфимов, 1986). Аэробты мүмкіндіктер ағзасына ауаны жеткізу процесінің жылдамдығына, сондай-ақ, көмірқышқылды өнімдердің қышқылдану қорына байланысты. Ауа кардиореспираторлы жүйе мен қан жүйесін қамтамасыз етеді. Бұған жүрек бұлшық еттері қуатты әсер етеді, терең тыныстау, қандағы гемоглобин мен эритроциттердің жоғары көрсеткіші. Анаробты мүмкіндіктер футболшының қысқа мерзімді және ауыр жүктемені орындау қабілетімен байланысты. Бұл жұмысты басқа заттар күшімен ауасыз орындауға ықпал етеді. Анаэробты мүмкіндіктер қысқа мерзімді жұмысты орындау қарқыны қуатын анықтауға және тканьдардың гипоксия жағдайдыны бейімделуін сипаттайды. Әдебиеттердегі көптеген мәліметте бойынша жас спортшылардың физикалық жұмыс қабілеттілігі басқа адамдармен салыстырғандағы көрсеткіштерінде айырмашылықтар барын көрсетеді. Спортшының жасы үлкен болған сайын оның жүрегінің құрылымдық-фунционалдық жұмыс қызметі айқындалады. Орта есеппен жас футболшылардың физикалық жұмыс қабілеттілігі жаттықпаған адамдарға қарағанда 52% жоғары (В.Л. Карпмпн, 1974; Граевская, 1990). РWC функционалдық тест көрсеткіштері нәтижесі бойынша жас спортшылардың физикалық жұмыс қабілеттілігінің абсолютті деңгейі 15-16 жасқа қарай артады. Бұл нәтижелердің артуы біркелкі сипатта емес. Жас футболшылардың аэробты физикалық жұмыс қабілеттілігі көрсеткіші 11-12 жаста байқалады. Бұл жастағы футболшылардың жұмыс физикалық қабілеттілігі жаттығу кезінде артады.

13-14 және 15-16 жаста күш – жылдамдық мүмкіндігінің абсолютті және салыстырмалы көрсеткіші анаэробты механизмдерді күш-қуатпен қамтамасыз етумен байланысты. Жалпы алғанда барлық жас ерекшелік топтарында жұмыс қабілеттілік көрсеткішінің деңгейі әртүрлі. Зерттеу нәтижелерінің сараптамасы 11-12 жастағы футболшылар тобында жалпы физикалық жұмыс қабілеттілігі өте төмен және өте жоғары деңгейлі балалар кездесетінін көрсетеді.

Бұл жас футболшылардың физикалық жүктемесі оның жасына ғана байланысты емес, жаттығудың жүктемесін қарастыруды талап етеді. Ағзаның аэробты мүмкіндігін көрсететін негізгі параметрі кислородты максималды қолдану көрсеткіші саналады. Адам ағзасына ауаның қажеттілігі онтогенез кезеңдеріне қарай арту тенденциясын көрсетеді. 11-12 жаста ағзаның жалпы төзімділігіне сәйкес, жоғары аэробты мүмкіндік пайда болады. Көптеген әдебиеттерде төзімділік 8-9 жас кезеңінде артып, 11 жаста өзгерісіз сол күйінде, 14-15 жаста тұрақталады.

Физикалық жұмыс қабілеттілік көрсеткіштері адам ағзасының физикалық жүктемені орындауға деген функционалдық дайындығын білдірмейді. Бұл физикалық жүктемеге бейімделуге деген реттеу жүйесі қысымы дәрежесі туралы айтуға негіз бола алмайды. 9-10, 11-12 және 13-14 жаста аэробты жүктеменің гипотоникалық типінің басымдылығы анықталған. Бұл типтің реакциялары жүрек соғысы қысқаруы үнемді режимде екендігін көрсетті. Бұл типтегі жас спортшылардың ағзасында қысым басым. 15-16 жаста дистоникалық типтің басымдылығын көрсетеді, Бұл жас кезеңінде жүктемеге бейімделудің гипертоникалық типі өте сирек кездеседі.

Аэробты жағдайда ағзаның жүктемеге деген жауап ретіндегі реакциясы барлық жас кезеңінде дистоникалық типтің басымдылығын көрсетеді. Осы күнге дейін қан айналымы типінің физикалық жұмыс қабілеттілік деңгейіне әсері туралы ғалымдар пікірі әртүрлі. Көптеген зерттеушілер төзімділікке жұмыс істеуге келгенде гипертоникалық типі саналатынын айтады. Жас футболшылардың физикалық жұмыс қабілеттілігін зерттеуде 9-10, 15-16 жастағы футболшылардың жұмыс қабілеттілігі физикалық жүктемеге сәйкес минутына 170 соққыға дейін жететінін анықтадық. Футболшылардың аэробты режимдегі жұмыс қабілеттілігі 9-10 және 11-12 жаста артады. Біздің зерттеу барысында алынған мәліметтеріміздің нәтижесінің көрсеткіштері басқа да зерттеушілердің нәтижелерімен сәйкес. Зерттеу мәліметтері бойынша балалардың базалық деңгейде аэробты төзімділігінің дамуының жетіспеушілігі дұрыс назар аудармаудан екендігін көрсетеді. Әсіресе 11-12 және 13-14 жастағы балаларда кездеседі. Жоғарыда қарастырылғандарды қорыта айтар болсақ. Анықталғаны жас футболшылардың ағзасының дайындық жаттығу процесіне ұзақ мерзімге бейімделуінің физиологиялық заңдылықтарына тән. Жүрек-тамыр жүйесі мен физикалық жүктеме деңгейі жас ерекшелік динамикасына қарай жас футболшылардың аэробты және анаробты төзімділік деңгейі қан айналу типіне байланысты. Бұл жас футболшылардың дайындық – жаттығу процесінің дифференциалды шкаласының әдістемесін қалыптастыруды қажет етеді. Бұл әдістеме жас футболшыларды дәрігерлік-педагогикалық түзету, патологиялық жағдайын дамытып, футболмен шұғылданатын балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын сақтауға мүмкіндік береді.

Қорытындылай келсек, бүгінгі футбол үшін белсенді қимыл-қозғалыс, бұлшық еттердің қарқынды жұмысы, әр түрлі қимыл әрекеттері, матч кезінде құрылымы мен сипаты мен күрделілік дәрежесіне қарай физикалық жүктемені тең бөлу тән. Сондай-ақ футболшылар қарсыластарына қатысты күшпен жасалатын тәсілдер мен секірулерді жиі орындайды. Доп үшін күресте ойыншыдан допты дәл беру нақтылық, дәлдікті, техникалық дағдыны, ара қашықтықты болжауды, соққы күшін есептеу, уақытты ұтымды пайдалану, жылдам ойлауды талап етеді. Жүктеме мөлшері бойынша футболшының қимыл – қозғалыс әрекетінде ойын алаңы бойынша түрлі қимылдар жасап жүгіру негізгі болып саналады. Жүгіруге жылдамдық пен қарқынды қимыл тән. Жүгіру адам денесінің түрлі жағдайында басталады, ауыспалы ритм мен қарқындылық, белгілі бір қашықтықта жүгіру, кездейсоқ тоқтау тән. Футбол алаңының қарсыластар аймағын белгіленбеген кеңістігі спортшылардың максималды және субмаксималды жылдамдықпен қысқа қашықтықта жүгіруін байқатады. Футболдың басты ерекшелігі ойын алаңында үнемі жағдайдың өзгеруі мен соған байланысты футболшының қимыл әрекетінің өзгеруі. Түрлі тәртіптегі ойын барысында сипаты мен күштілігі мен ұзақтығына қарай жаттығулардың кезектесу қатынасы саналады.

Футбол командалық ойын. Сондықтан ойыншылар арасында өзара түсіністікті, команда мүшелерінің қарым-қатынас жасау үйлесімділігін талап етеді. Ойыншылар санының көптігі мен ойын алаңының көлемі уақыт пен кеңістікті таңдауда белгісіздікке әкеледі. Қазіргі заманғы футболда ойынның қиыншылығына жоғарғы қарқындылықпен қоса уақыт тапшылығын атайды. Осының барлығы тек дене жүктеменің артуын ғана емес, эмоционалдық және психологиялық қысым орын алуына себеп болады.

Спорттық ойындар дене тәрбиесі бойынша мектеп бағдарламасына енген басқада дене шынықтыру және спорт жаттығуларымен бірге оқушылардың адамгершілік ерік және қимыл сапаларын жақсартуға көмегін тигізеді. Спорттық ойындарды үздіксіз жүйелі түрде ойнау төзімділік, ептілік және қимыл-әрекеттер жасауда тапқырлық таныту сапаларын қалыптастырады. Осы спорттық ойындардың мәні ерекше. Оқушы әрбір ойынға қандай сипатты қимыл-әрекеттер тән екенін және оларды қалай меңгеру ерекшеліктері мен әрбір ойынның ағзаларына қандай әсері болатынын білуі керек.

Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың арнайы дене дайындығын бағалау (ҚМУ футбол командасының мысалында) спортшының техникалық дайындығының жан-жақтылығы оның қозғалыс әрекеттерінің санымен анықталады. Жоғары білікті футболшылардың жаттығу әмбебаптығы, әдетте, бәсекелестіктен жоғары. Бұл сынып бойынша тең қарсыластармен жауапты кездесулерде спортшы ең көп игерілген әдістердің шектеулі санын қолданатындығымен түсіндіріледі. Техниканың әмбебаптығы ойыншының іс-әрекеттеріндегі тактикалық қозғалыстардың алуан түрлілігімен сипатталады. Спорттық ойындарда, атап айтқанда футболда, ойыншының шеберлігі көлемімен, әмбебаптығымен, ұтымдылығымен және техника мен тактиканың тиімділігімен сипатталады. Мамандардың техникалық-тактикалық (тактикалық-техникалық) шеберлік туралы айтуы кездейсоқ емес. Отандық футболда техника мен тактиканың әмбебаптығы мәселесі жоғары білікті спортшылардың мысалында оқшауланған зерттеулерде қарастырылды. Кең жас ауқымында бұл мәселе нашар түсініледі. Бұл сериядағы ерекшелік-А. П. Золотаревтің жұмыстары. Ұзақ мерзімді техникалық және тактикалық дайындықтың тиімділігін арттыру үшін қарастырылып отырған мәселенің жас ерекшеліктерін одан әрі дамыту келесі негізгі бағыттарда жүзеге асырылуы керек деп болжауға болады: ойынның әмбебаптығы мен тактикасын ескере отырып, дайындық мазмұнын саралау мәселелері бойынша мамандардың пікірін анықтау; жаттығулар мен жарыстар жағдайында техника мен тактиканың әмбебаптығының параметрлерін анықтау, оларды салыстырмалы талдау. Ойын техникасы мен тактикасының жас ерекшеліктерін ескере отырып, жас футболшылардың дайындығын саралау мүмкіндігі туралы пікірлерді анықтау мақсатында жүргізілген мамандардың сауалнамалық сауалнамасының нәтижелері зерттелетін мәселе бойынша көзқарастардың гетерогенділігін көрсетті. Кезінде респонденттердің жауаптарын жүйелеу, олардың басым көпшілігі (95,8%) жас футболшылардың көпжылдық техникалық және тактикалық дайындығында ойын техникасы мен тактикасының жан-жақты көрсеткіштерін ескеру қажет деп санайды.Респонденттердің жауаптарын бөлу тән, олардың көпшілігі кәсіби командалардың жаттықтырушылары, футбол функционерлері (бір ғана жауап жоқ), ғылыми-педагогикалық қызметкерлер және жасөспірімдер футболында жұмыс істейтін жаттықтырушылар. Алайда, соңғылардың арасында мұндай қажеттілікті жоққа шығаратын немесе техникалық-тактикалық әрекеттердің «жан-жақтылығы» (5,3%) сияқты ұғымды білмейтіндігін көрсететін жауаптар бар. Мұндай респонденттердің арасында тәжірибелі де, жас та (өтілі 5 жылға дейін) мамандар бар екендігі тән.

Әр түрлі жастағы жас футболшылардың ойын техникасы мен тактикасының сандық параметрлерін, сондай-ақ шабуыл мен қорғаныс әрекеттерін жетілдіруге бағытталған жаттығу құралдарының арақатынасын анықтауда пікірлердің айтарлықтай өзгерісі анықталды. Сауалнамаға қатысқан 212 маманның 40-ы (18,9 %) бұл сұраққа жауап беру қиын екенін тікелей көрсетті. Бұл жағдай, біздің ойымызша, жас футболшыларды даярлаудың теориясы мен практикасындағы мәселенің жай-күйін көрсетеді. Ойын техникасы мен тактикасының жан-жақтылығын есепке алу мәселелері футболдағы спорт резервін көп жылдық даярлауды регламенттейтін БЖСМ үшін ескірген оқу бағдарламалары шеңберінен тыс қалуда. Сондықтан ойын техникасы мен тактикасының жас ерекшеліктерін ескере отырып, жас футболшыларды техникалық және тактикалық даярлаудың ғылыми негізделген әдістемесінің болмауы оқу процесін одан әрі жетілдіру мүмкіндігін шектейді деп болжауға болады. ҚМУ командасы футболшыларының физикалық дайындығына зерттеу жүргізілді. Әр түрлі рөлдегі футболшылардың физикалық дайындығының жекелеген аспектілерін сипаттайтын индикаторларда статистикалық маңызды айырмашылықтар бар екендігі көрсетілген. Футболшылардың дене шынықтыру процесін жылдық циклдің әртүрлі кезеңдерінде жоспарлау үшін футболшылардың дайындығының жекелеген түрлері бойынша команданың орташа көрсеткіштерін сипаттайтын мәліметтер ғана емес, сонымен қатар әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық дайындығының ерекшеліктерін көрсететін мәліметтер болуы керек. Қазіргі футбол әр түрлі рөлдегі ойыншылардың физикалық дайындығына нақты талаптар қояды, сондықтан дене шынықтыру бөлігінде оқу-жаттығу процесін жоспарлау және өткізу футболшылардың дайындығын жекелендіруді қамтуы керек. Осы зерттеудің мақсаты әртүрлі рөлдердің жоғары білікті футболшыларының дене шынықтыру ерекшеліктерін зерттеу болды. Осыған байланысты, зерттеудің міндеті ҚМУ командасының қақпашыларының, қорғаушыларының, жартылай қорғаушыларының және шабуылдаушыларының физикалық дайындығы туралы объективті деректерді алу болды, олардың негізінде оқу-жаттығу процесін даралау тұрғысынан ойыншыларды дайындауға белгілі бір түзетулер енгізуге болады. Зерттеу әдістемесі. ҚМУ командасы футболшыларының физикалық дайындықтарын зерттеу 2006 жылдан бастап 2008 жылға дейін шамамен жылдық дайындық циклінің бір кезеңінде жүргізілді. Осы жылдар ішінде команда құрамы айтарлықтай кезең-кезеңмен жаңартылғандықтан, әртүрлі ойын рөлдерінің 22 футболшысы тексерілді. Футболшылардың физикалық дайындығын бағалау үшін сенімділік пен эквиваленттілік талаптарына жауап беретін және жылдамдық, жылдамдық және қуат қасиеттері мен аэробты өнімділікті сипаттайтын ең Ақпараттық бақылау тапсырмалары қолданылды: . Орнынан екі аяқпен секіру (см). . Орнынан бес рет секіру (м). . 30 м (с) жүгіру. . Купер сынағы (12 минут ішінде жүретін қашықтық, м). Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау. Кестеде. 1-4 ҚМУ командасының қақпашыларының, қорғаушыларының, жартылай қорғаушыларының және шабуылшыларының дене шынықтыру дайындығының деңгейін бағалау үшін бақылау тапсырмаларын орындаудың орташа көрсеткіштерін (төрт жылдық байқау қорытындылары бойынша) сипаттайтын деректер ұсынылған. Екі аяқпен итеру арқылы секіруді және бес рет секіруді орындау тұрғысынан қақпашылар басқа дала ойыншыларынан (қорғаушылар, жартылай қорғаушылар және шабуылдаушылар) жоғары, олардың нәтижелері шамамен бірдей деңгейде. Мысалы, екі аяқты итеру арқылы секірудің қақпашыларының орташа топтық мәні 282 см, ал қорғаушылар, жартылай қорғаушылар және шабуылдаушылар үшін ол сәйкесінше 257, 255,5 және 256,6 см құрайды. 5-Кесте 2006-2008 жж. аралығында ҚМУ командасының қақпашыларының орындау көрсеткіштері. бақылау тапсырмалары дене шынықтыру дайындығының деңгейін сипаттайтын бақылау тапсырмалары бақылау тапсырмалары көрсеткіштер орташа топтық мән көрсеткіштер серпіндері орнынан екі аяқпен секіру (см) 282 250 - 300 орыннан бес рет секіру (м) 14,2 13 - 15,45 30 м (с) жүгіру 4,20 4,0 - 4,65 Купер тесті (м) 2875 2600 - 3000 6-кесте 2006-2008 жж. аралығында ҚМУ командасының қорғаушыларының орындау көрсеткіштері. дене шынықтыру дайындығының деңгейін сипаттайтын бақылау тапсырмаларының көрсеткіштері Көрсеткіштер орташа топтық мәні орнынан екі аяқпен секіру (см) 257 240 - 270 орнынан бес рет секіру (м) 13,1 12,2 - 13,5 30 м (с) жүгіру 4,10 3,8 - 4,3 Купер тесті ( м) 3000 2650-3250 7-кесте 2006-2008 жж. аралығында ҚМУ командасының жартылай қорғаушыларының орындау көрсеткіштері дене шынықтыру дайындығының деңгейін сипаттайтын бақылау тапсырмаларының көрсеткіштері Көрсеткіштер орташа топтық мәні орнынан екі аяқпен секіру (см) 255,5 230 - 275 орнынан бес рет секіру (М) 12,9 11,5 - 14,0 30 м (с) жүгіру 4,19 3,84 - 4,4 Купер тесті (м) 3120 2870 - 3500 8-кесте ҚМУ командасының шабуылшыларының 2006-2008 жж. дене шынықтыру дайындығының деңгейін сипаттайтын бақылау тапсырмалары бақылау тапсырмалары көрсеткіштер орташа топтық мән көрсеткіштер серпіндері орнынан екі аяқпен секіру (см) 256,6 250 - 265 орыннан бес рет секіру (м) 13,02 12,8 - 13,7 30 м (с) жүгіру 4,05 3,8 - 4,2 Купер тесті (м) 3025 2850 - 3250 орташа топтық мән қақпашылардың орыннан бес рет секіруді орындау көрсеткіштері 14,2 м, ал қорғаушылар, жартылай қорғаушылар мен шабуылдаушылар тиісінше 13,1, 12,9 және 13,02 М, яғни шамамен 1 м аз. 30 м жүгіру көрсеткіштеріне келетін болсақ, мұнда жақсы нәтижелер бар және қорғаушылар мен шабуылдаушылар арасында өте жақын (топтың орташа мәні - 4,10 және 4,05 с). Қақпашылар мен жартылай қорғаушылардың көрсеткіштері 30 м жүгіру кезінде нашар және бір-бірінен аз ерекшеленеді (орташа топтық мәні сәйкесінше 4,20 және 4,19 с). Купер тестін орындау кезінде жартылай қорғаушыларға жақсы нәтижелер тән (топтың орташа мәні 3120 м), ал нашар - қақпашылар үшін (топтың орташа мәні 2875 м). Қорғаушылар мен шабуылшылардың көрсеткіштері (сәйкесінше 3000 және 3025 м) жартылай қорғаушылардың нәтижелерінен әлдеқайда нашар, бірақ қақпашылардың нәтижелерінен жақсы.

3.2 Әр түрлі рөлдегі футболшылардың бақылау тапсырмаларын орындау көрсеткіштерін салыстырмалы бағалау.

Әр түрлі рөлдегі футболшылардың бақылау тапсырмаларын орындау көрсеткіштерін салыстырмалы бағалау жүргізілді: F-критерий бойынша қақпашылар, қорғаушылар, жартылай қорғаушылар және шабуылдаушылар арасындағы айырмашылықтардың сенімділігі есептелді. Кестеде. 9-12 футболшылардың дене шынықтыруды сипаттайтын әр түрлі рөлдегі бақылау тапсырмаларын орындау көрсеткіштеріндегі айырмашылықтардың сенімділігі туралы мәліметтер келтірілген. 2006-2008 жж. аралығында ҚМУ командасының әр түрлі амплуасы футболшыларының орыннан секіруді орындау көрсеткіштеріндегі айырмашылықтардың статистикалық дұрыстығы қақпашылар қорғаушылар жартылай қорғаушылар шабуылдаушылар қақпашылар 17,8 17,3 18,1 қорғаушылар 4,1 1,5 жартылай қорғаушылар 1,1 шабуылдаушылар ескерту. F Р 0,01 > 16,3; р 0,05 > 6,5 кезінде сыни. 10-кесте 2006-2008 жж. аралығында ҚМУ командасының әр түрлі рөлдеріндегі футболшылардың орнынан бес рет секіруді орындау көрсеткіштеріндегі айырмашылықтардың статистикалық сенімділігі футболшылар рөлдері қақпашылар қорғаушылар жартылай қорғаушылар шабуылдаушылар қақпашылар 29,6 28,3 26,8 қорғаушылар 3,1 2,7 жартылай қорғаушылар 1,6 шабуылдаушылар ескерту. F Р 0,01 > 16,3; р 0,05 > 6,5 кезінде сыни. 11-кесте 2006-2008 жылдар аралығында ҚМУ командасының әр түрлі рөлдеріндегі 30 м футболшылардың жүгіруді орындау көрсеткіштеріндегі айырмашылықтардың статистикалық дұрыстығы. 6,0 18,3 Қорғаушылар 5,2 3,1 Жартылай Қорғаушылар 6,8 Шабуылдаушылар Ескерту. F Р 0,01 > 16,3; р 0,05 > 6,5 кезінде сыни. 12-кесте 2006-2008 жж. аралығында ҚМУ командасының әр түрлі амплуасы футболшыларының Купер тестін орындау көрсеткіштеріндегі айырмашылықтардың статистикалық шынайылығы футболшылар Амплуасы: қақпашылар қорғаушылары: голуз қорғаушылары: түсетін қақпашылар 18,8 24,3 21,1 қорғаушылар 7,1 1,0 жартылай қорғаушылар 9,4 шабуылдаушылар ескерту. F Р 0,01 > 16,3; р 0,05 > 6,5 кезінде сыни. Кестеде көрсетілген деректерді талдау. 9.қақпашылар мен қорғаушылардың (Р 0,01 кезінде F өлшемшарт 17,8), жартылай қорғаушылардың (Р 0,01 кезінде F өлшемшарт 17,3), шабуылшылардың (Р 0,01 кезінде F өлшемшарт 18,1) екі аяқпен итеру арқылы орыннан секіруді орындаудың орташа топтық көрсеткіштерінде статистикалық елеулі айырмашылықтар бар екенін көрсетеді. Сонымен қатар, қорғаушылардың, жартылай қорғаушылардың және шабуылдаушылардың Осы бақылау тапсырмасын орындаудың орташа топтық көрсеткіштеріндегі айырмашылықтар статистикалық тұрғыдан маңызды емес. Осындай жағдай футболшылардың ҚМУ командасының әр түрлі рөлдерін орындауында да байқалады. Қақпашылар мен қорғаушылардың, жартылай қорғаушылар мен шабуылшылардың орташа топтық көрсеткіштерінде статистикалық маңызды айырмашылықтар бар (F критериі р 0,01 кезінде тиісінше 29,6, 28,3 және 26,8), ал қорғаушылардың, жартылай қорғаушылардың және шабуылшылардың орташа топтық көрсеткіштерінде статистикалық маңызды айырмашылықтар байқалмайды. Футболшылардың 30 м жүгіруді орындау нәтижелеріне қатысты деректерді қарау кезінде қақпашылар мен қорғаушылардың (Р 0,01 кезінде F өлшемшарт 16,4), қақпашылар мен шабуылдаушылардың (Р 0,01 кезінде F өлшемшарт 18,3), жартылай қорғаушылар мен шабуылдаушылардың (р 0,05 кезінде F өлшемшарт 6,8) орташа топтық көрсеткіштерінде статистикалық елеулі айырмашылықтар бар екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, қақпашылар мен жартылай қорғаушылардың, қорғаушылар мен жартылай қорғаушылардың, қорғаушылар мен шабуылшылардың осы тапсырманы орындау көрсеткіштерінде статистикалық маңызды айырмашылықтар жоқ.

Футболшылардың Купер тестін орындау нәтижелерінде қақпашылар мен алаң ойыншылары арасында статистикалық маңызды айырмашылықтар байқалады: қақпашылар мен қорғаушылар арасында (F критерий р 0,01 кезінде 18,8); қақпашылар мен жартылай қорғаушылар арасында (F критерий р 0,01 кезінде 24,3); қақпашылар мен шабуылдаушылар арасында (F критерий р 0,01 кезінде 21,1). Бұдан басқа, қорғаушылар мен жартылай қорғаушылар арасында (F өлшемшарт 7,1) және жартылай қорғаушылар мен шабуылшылар арасында (F өлшемшарт 9,4) р 0,05 кезінде статистикалық елеулі айырмашылықтар бар. Айта кету керек, Купер тестінің индикаторларында қорғаушылар мен шабуылдаушылар статистикалық маңызды айырмашылықтарды байқамады. Осылайша, ҚМУ командасының ойыншыларының дене дайындығын бағалау үшін бақылау тапсырмаларын орындау нәтижелерін талдау әр түрлі рөлдегі футболшылардың жеке бақылау тапсырмаларын орындау көрсеткіштерінде статистикалық маңызды айырмашылықтар бар екенін көрсетті. Бұл, ең алдымен, аэробты өнімділіктің төмен деңгейіне ие (Купер тестінің нәтижелері бойынша), бірақ жылдамдық-күш сапалары бойынша алаң ойыншыларынан асып түсетін қақпашыларға қатысты (екі аяқпен секіру және бес рет секіру нәтижелері бойынша). Алайда, екі аяқпен итеру және бес рет секіру арқылы орыннан секірудің көрсеткіштері футболшылардың жылдамдық-қуат мүмкіндіктерін көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар спортшылардың антропометриялық сипаттамасымен (биіктігі, аяқтың ұзындығы) де анықталатынын ескеру қажет. Сондықтан қақпашылар басқа рөлдердің ойыншыларына қарағанда жылдамдық пен күш сапасының даму деңгейі тұрғысынан әлдеқайда жақсы дайындалған деп нақты айту мүмкін емес. Мұның жанама дәлелі-қақпашылар алаң ойыншыларынан жоғары емес, керісінше 30 м жүгіру көрсеткіштерінен төмен.жартылай қорғаушылар әр түрлі рөлдегі футболшылардың барлық топтары арасында аэробты өнімділіктің ең жақсы көрсеткіштеріне ие, бірақ қысқа қашықтыққа жүгіру жылдамдығында шабуылдаушылар мен қорғаушылардан төмен. 30 м жүгірудегі жартылай қорғаушылардың нәтижелері қақпашылардың көрсеткіштерімен шамамен бірдей деңгейде.

Шабуылшылар мен қорғаушылардың барлық бақылау тапсырмаларын орындаудың орташа топтық көрсеткіштері өте жақын. Мүмкін, бұл ойыншылардың функционалды жағдайы тұрғысынан белгілі бір ойын жағдайларында шабуылдаушылар мен қорғаушылардың жекпе-жегін бірнеше рет жүргізуді көздейтін ойынның ерекшелігіне байланысты шығар. Тұжырымдар. 2006-08 жж. аралығында ҚМУ командасының әр түрлі рөліндегі футболшылардың физикалық дайындығын зерттеу мынаны көрсетті. Әр түрлі рөлдегі ойыншылардың жеке бақылау тапсырмаларын орындау нәтижелерінде белгілі бір статистикалық маңызды айырмашылықтар бар. Қақпашылар аэробты өнімділіктің төмен деңгейіне ие (Купер тестінің нәтижелері бойынша), бірақ әр түрлі рөлдегі дала ойыншыларынан екі аяқты итеріп, бес рет секіруден асып түседі. Қақпашылар үшін екі аяқпен секіру қашықтығының орташа топтық мәні 282 см, ал қорғаушылар, жартылай қорғаушылар және шабуылдаушылар үшін сәйкесінше 257, 255,5 және 256,6 см құрайды. Қақпашылардың бес рет секіруді орындау нәтижелерінің орташа топтық мәні-14,2 м, ал қорғаушылар, жартылай қорғаушылар мен шабуылдаушылар шамамен 1 м - ден аз-сәйкесінше 13,1, 12,9 және 13,02 м. екі аяқпен итеру және бес рет секіру арқылы орыннан секірудің нәтижелері тек футболшылардың жылдамдық-қуат мүмкіндіктерін ғана көрсетпейді. бірақ олар көбінесе спортшылардың антропометриялық сипаттамасымен анықталады, қақпашылар жылдамдық пен күш қасиеттері тұрғысынан далалық ойыншылардан әлдеқайда жақсы дайындалған деп нақты айтуға болмайды. Жартылай қорғаушылар әр түрлі рөлдегі футболшылардың барлық топтары арасында ең жақсы аэробты өнімділікке ие (орташа топтық мәні 3120 М, қақпашылар үшін - 2875 М, қорғаушылар үшін - 3000 м, шабуылдаушылар үшін-3025 м). Алайда, жартылай қорғаушылар қысқа қашықтыққа жүгіру жылдамдығында қорғаушылар мен шабуылдаушылардан төмен, олардың көрсеткіштері 30 м жүгіруде сәйкесінше 4,1 және 4,05 с құрайды, жартылай қорғаушылардың 30 м (4,19 с) жүгіруді орындау нәтижелерінің орташа топтық мәні қақпашылардың көрсеткіштерімен шамамен бірдей деңгейде (4,2 с). ҚМУ командасының қорғаушылары мен шабуылшыларының бақылау тапсырмаларын орындаудың орташа топтық көрсеткіштері барлық жағдайларда іс жүзінде бірдей деңгейде. Мысалы, олардың екі аяқты итеру арқылы секірудің нәтижелері сәйкесінше 257 және 256,6 см, бес рет секіру - 13,1 және 13,02 м, жүгіру уақыты - 30 м-4.,1 және 4,05 Б. әр түрлі рөлдегі футболшылардың физикалық дайындығының басқа мәселелерін зерттеуге келесі зерттеулерді бағыттау жоспарлануда.

3.3. Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың техникалық және тактикалық әрекеттерінің модельдік сипаттамалары.

Әр түрлі ойын рөлдерінің футболшыларының техникалық және тактикалық әрекеттерінің модельдік сипаттамалары зерттеулер көрсеткендей, алаңдағы нақты мәселелерді шешуге байланысты футболшылардың Ойын рөлдері команданың бәсекелестік іс-әрекетінің құрылымына да әсер етеді. Сондықтан, белгілі бір ойын рөлдерінің ойыншылары нақты TTD орындау кезінде тактикалық және техникалық шеберліктің жоғары деңгейіне мұқтаж, бұл оларға жүктелген функцияларды тиімді орындауға мүмкіндік береді. Осы ұстанымдардан әр түрлі рөлдердегі ойыншылар үшін нақты әдістердің маңыздылығын анықтау ерекше маңызды. Мұндай ақпарат нақты спортшылардың бәсекеге қабілеттілігінің тіркелген көрсеткіштерін объективті бағалауға, мамандандырылған жаттығу құралдарын таңдауды жекелендіруге, сондай-ақ командадағы ойыншыларды іріктеуді оңтайландыруға мүмкіндік беретіні анық. Алайда, бұл сипаттамаларды ұжымдық ойынның талаптарына сәйкес келетін, осы талаптарды жүзеге асырудағы нақты ойыншылардың мүмкіндіктерін бағалауға мүмкіндік беретін критерийлер ретінде пайдалану үшін осы команданың техникалық және тактикалық әрекеттерін құрайтын техникалық элементтерді орындаудың дәйекті күрделілігін ескеру қажет. Бұл әр жас футболшы үшін (15-17 жас) оның дайындығына байланысты одан әрі спорттық жол жүргізілуі керек дегенді білдіреді. Сондықтан ойыншылардың жасөспірімнен ересек футболға ауысу кезеңі өте маңызды. Осыған байланысты 15-17 жас аралығындағы футболшылардың жаттығу процесін жекелендіру мәселесі туындайды, оған келесі компоненттер кіруі керек: ойыншының техникалық және тактикалық дайындық деңгейін анықтау; оның спорттық дарындылығын анықтау және болжау, яғни команданың қандай деңгейін ескере отырып, спорттық дайындықты жүргізу керек; техникалық және тактикалық тапсырмалар кешендерін анықтау техникалық-тактикалық дайындығын ағымдағы және кезеңдік бақылау; техникалық-тактикалық дайындық элементтерін бәсекелестік қызметке ауыстыру сапасын анықтау. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, 15-17 жастағы жас футболшылардың техникалық және тактикалық әрекеттерінің модельдік сипаттамаларын анықтау қажеттілігі айқын. Осыған байланысты біз 15-17 жас аралығындағы жас футболшылардың жеке және командалық әрекеттерін зерттедік. Алынған нәтижелерді одан әрі статистикалық өңдеу және талдау үшін арнайы хаттамаларға енгізілген деректер тіркелді. Ойын барысында ойыншылардың барлық әрекеттері тіркеуге алынды. Біз жас футболшылардың ойын әрекеттерін екі жаста - 15 және 17 жаста бақыладық. Зерттеу нәтижелері. Көріп отырғанымыздай (кесте. 11), 15 жастағы спортшыларда ТТД жалпы көлемі 592±28,8, некеде 35,6±1,1% құрайды. 17 жастағы спортшылар бір ойынға орта есеппен 690±35,7 ТТД орындайды, 28,2±1,8% некесімен, бұл 15 жастағы жас футболшыларға қарағанда едәуір аз (р<0,01). 15 жастағы футболшылардың әртүрлі техникалық әдістерді қолданудың нақты салмағын ескере отырып (сурет. 2) олар көбінесе кері және көлденең қысқа және орташа берілістерді (14,4%), ұстап қалуларды (14,4%) және алға қысқа және орташа берілістерді (13,5%) жүзеге асырады. Бұл жағдайда некенің ең үлкен коэффициенті белгіленген (сурет. 2) басы соғылғанда (60%) және ұзын берілістерде (55%). Сур. 2. 15 жастағы футболшылардың жарыс іс-әрекетінің негізгі компоненттерінің құрылымы матчта орындалатын техникалық-тактикалық әрекеттер саны бойынша 13-кесте 15 және 17 жастағы жас футболшылардың техникалық-тактикалық іс-әрекеттерінің көрсеткіштері техникалық-тактикалық іс-әрекеттер жасы 15 жас (п=15) 17 жас (п=17) іс-әрекеттер саны Х1, ±M1 іс-әрекеттегі неке, % Іс-әрекеттер саны X2, ±M2 іс-әрекеттегі неке, % Допты қабылдау 70±7,2 16 84±12,6 12 қысқа және орташа артқа және көлденең беріліс 85±10,2 12 94±10,3 10 қысқа және орташа Алға беріліс 80±8,0 39 104±12,5 32 ұзын беріліс 45±4,7 55 54±6,5 42 допты басқару 80±7,8 6 69±8,9 5 инсульт 45±3,6 45 50±5,3 39 іріктеу 62±6,1 40 74±9,6 37 ұстамалар 85±10,2 31 94±8,5 27 баспен ойнау 20±2,4 40 34±3,7 32 қақпамен соққылар 17±2,2 48 20±2,6 44 қақпамен соққылар 3±0,3 60 4±0,5 60 Ойын үшін барлығы x=35,6 ∑ = 690±35,7 x=28,2 сурет. 3. Әр түрлі техникалық және тактикалық әрекеттерді орындау кезінде 15 жастағы жас футболшылардағы неке коэффициентінің (Кбр)көрсеткіштері (әр ойынға орташа есеппен).17 жастағы футболшылардың бәсекелестік іс - әрекетінің негізгі компоненттерінің құрылымы матчта орындалатын техникалық-тактикалық әрекеттер саны бойынша 17 жастағы футболшылар бәсекелестік іс-әрекеттің негізгі компоненттерінің құрылымы сәл өзгеше. Қысқа және орташа берілістердің саны салыстырмалы түрде көп болған кезде (13,6%), сол берілістердің саны алға қарай (15,1%) өсті, бұл команданың шабуылдау әрекеттерінде сөзсіз оң. Сонымен қатар, 15 жастағы жас спортшылар сияқты, некенің ең үлкен пайызы (60%) (сурет. 5) басы соғылғанда және ұзын берілістерде тіркелген (40%). Сондай-ақ, біз әр түрлі рөлдегі жас футболшылардың техникалық және тактикалық әрекеттерінің саны мен сапасы бірдей емес екенін анықтадық (кесте. 13). Техникалық-тактикалық іс - қимылдардың ең көп санын тірек жартылай қорғаушылар жүзеге асырады (15 жаста - 81; 17 жаста-90). Бұл ретте 15 жастағы тірек жартылай қорғаушылар оларды орындау кезінде некенің 30%-ын, ал 17 жастағы жартылай қорғаушыларға-20% рұқсат береді. Техникалық-тактикалық әрекеттердің ең аз санын орталық қорғаушылар 17 жаста (68) жүргізеді, ал ең үлкен неке коэффициенті 15 жастағы алдыңғы орталық жартылай қорғаушыларда (36%) байқалады, бұл ойыншылардың көптігі және шешім қабылдауға шектеулі уақыт бар айып алаңына жақын жерде әрекет ету қажеттілігімен түсіндіріледі. 17 жастағы жас футболшыларда 15-17 жас аралығындағы әр түрлі техникалық-тактикалық әрекеттерді орындау кезінде (әр ойынға орташа есеппен) неке коэффициентінің көрсеткіштері: қорғаушылар - қысқа және орташа берілістер, допты таңдау, баспен ойнау, ұстап алу. Ұзын берілістерді 25-39% ақау пайызымен орындау, допты іріктеп алу - 45-25%, ұстап алу - 45-36,5%, баспен ойнау - 15-10%, қағу - 26,5-22,5%; - жартылай қорғаушылар - қысқа, орташа, ұзын берілістер, қарсыласты жүргізу және қағу. Ұзын берілістерді орындау кезінде ақаулықтың ең үлкен пайызы 33,3-43,3%, инсульт - 40-28, 6%, допты таңдау - 40-23, 3%, қақпаға соққылар - 26-24, 3%; - шабуылдаушылар - қысқа және орташа берілістер, қақпаға соққылар. Ұзын берілістерді орындау кезінде ақау 40-50%, соққыларды соғу - 40-33%, допты таңдау - 66-33%, ұстап қалу - 66-33%, қақпаға соғу - 30-25% құрайды. Жиі қолданылатын доп.

Жарыстардағы жас ойыншылардың техникалық әрекеттерін зерттеу нәтижелері олардың қиын жағдайда әртүрлі техникалық әдістерді дәл және тез орындай алмайтындығын көрсетеді. Төтенше жағдайларда жас футболшылардың ойын белсенділігінің көрсеткіші төмендейді және олардың жалпы көлемінде әртүрлі ТТД қатынасы өзгереді. Қорғаныс бағытындағы әрекеттердің саны артып, шабуылдаушылар азаяды. 16-17 жылға қарай ТТД-ның сандық және сапалық мәндері біздің зерттеулеріміздің мәліметтері бойынша бәсекеге қабілетті қызмет жағдайында кәсіби спортшылардың ұқсас көрсеткіштеріне жақындап келеді. ТТД құрылымында 15 және 17 жастағы балалар сенімді айырмашылықтарды атап өтті: допты артқа, көлденең, Алға, кірістерде, қақпаға соққыларда және бір ойынға арналған барлық ТТД көлемінде. Осы жастағы футболшылар ТТД-ның құрылымдық қатынастарында ешқандай айырмашылықтар табылған жоқ: ұзын берілістерде, лумбагаларда, соққыларда, іріктеуде, кедергілерде, доп үшін жекпе-жекте, ойында, қақпаға соққыларда. ТТД-ның басым топтарын ДК құрылымындағы үлес салмағы бойынша бөлу жас футболшыларды техникалық-тактикалық даярлау үшін үлкен маңызға ие.

Мысалы, 15 жастағы футболшылар үшін:

1) әр түрлі бағыттағы допты қысқа және орташа беру;

2) допты жүргізу және соғу;

3) допты іріктеу;

4) допты ұстап алу;

5) доп үшін жекпе-жек;

6) ұзын беру;

7) баспен ойнау;

17 жастағы футболшылар үшін:

1) қысқа және орташа беру допты ұстау;

2) допты ұстап алу;

3) допты іріктеу;

4) баспен ойнау, доп үшін жекпе-жек;

5) ұзын берілістер.

Қорытынды

Қазіргі уақытта қазіргі футболға қойылатын талаптар өте жоғары және футболшыларды даярлаудың оқу процесінің дұрыс құрылмауы, мысалы, жиілігі, мөлшері, бағыты және мазмұны ойыншылардың функционалдығын ашуды қиындатады. Сондықтан, футболшылардың арнайы жұмыс қабілеттілігін басқару мәселесі поли компонентінің тұжырымдамасы ретінде (жаттығудың интегралды көрсеткіші, көптеген жүйелердің бейімделу деңгейінің көрсеткіші), оны бағалау критерийлерін іздеу қазіргі уақытта футболда басты мәселелердің бірі болуы керек. Футбол білімінің соңғы кезеңі жүктеме параметрлерінің арақатынасын өзгерту арқылы жаттығу процесінің шиеленісінің артуымен сипатталады. Футболшы физикалық дайындықтың жоғары деңгейін талап етеді, ол моториканың тиісті дамуымен қамтамасыз етіледі: төзімділік, күш, секіру, жылдамдық. Жүктемелердің тұрақты өсуі белгілі бір жаттығу деңгейін қамтамасыз етеді. Бәсекелестік тәжірибе артып, оның оқу процесінің мазмұнына әсері артады. Футбол дамуының қазіргі кезеңінде ойыншыларды әмбебаптандыру үрдісі, қорғаушылар, жартылай қорғаушылар мен шабуылшылардың міндеттері арасындағы нақты шекараларды теңестіруге деген ұмтылыс барған сайын байқалады. Әмбебаптылықтың негізгі қағидаларының бірі - әр түрлі футболшылардың өзара алмастырылуы: қорғаушылар шабуылда сауатты әрекет ете алуы керек, ал шабуылшылар қорғаныста. Айта кету керек, жоғары деңгейдегі командаларда матч барысында ойыншылардың негізгі орналасуы бірнеше рет өзгеруі мүмкін. Осылайша, әмбебаптылық футболшыларда физикалық және техникалық дайындықтың жоғары деңгейі ғана емес, сонымен қатар тактикалық құралдар мен ойын әдістерінің кең арсеналы бар екенін білдіреді. Зерттеулер көрсеткендей, матч барысында әртүрлі рөлдердің ойыншылары орташа қарқындылықта біршама ерекшеленетін жүктемелерді орындайды.. Бұл тезисте әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық дайындығының негізгі компоненттерінің құрылымы мен қарым-қатынасы зерттелген. Негізгі физикалық параметрлерде айтарлықтай айырмашылықтардың болмауы анықталды 13-14 жас аралығындағы әр түрлі рөлдегі ойыншылардың дайындығы және олардың 15-16 жас және одан үлкен жаста болуы. Арнайы физикалық дайындық пен ойыншылардың техникалық және тактикалық әрекеттерін орындау тиімділігі арасында байланыс бар екендігі анықталды. Әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың арнайы физикалық қасиеттерін олардың анықтайтын және шектейтін компоненттеріне әсер ететін мақсатты құралдар арқылы сараланған дамудың жоғары тиімділігі дәлелденді. Спорттық жетілдіру кезеңіндегі әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың физикалық қасиеттерін дамытудың жетекші заңдылықтары, арнайы физикалық дайындықты анықтайтын және шектейтін анықталған факторлар футболдағы спорттық жаттығулар теориясы мен әдістемесінің қолданыстағы ережелерін кеңейтеді және толықтырады. Спорттық жетілдіру кезеңіндегі әртүрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың моторикасының ерекшелігі 15-16 жастан бастап арнайы дене шынықтыру құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Футболшылардың арнайы физикалық дайындығы ойынның техникалық және тактикалық әрекеттерін орындау үшін қажетті жетекші моториканың айтарлықтай өсуіне ықпал етеді, егер олардың дамуына сәйкес ойын рөлі сараланған болса. Футболдағы ойыншыларды физикалық дайындыққа қатысты оның даму тенденциясы ретінде әмбебаптандыру екі жолмен жүруі керек деген пікірмен келісуге болады:) арнайы дене шынықтырудың барлық маңызды жақтарын (компоненттерін) бірдей жетілдіру; ) олар үшін бейімдемелері бар осындай тараптардың (компоненттердің) жекелеген бөліктерін ғана тереңдетіп жетілдірумен қамтамасыз етіледі. Футболшылардың ойын рөліне сәйкес арнайы дене шынықтыру әдісі бәсекеге қабілетті мотор белсенділігінің артуына, техникалық және тактикалық әрекеттердің сандық және сапалық көрсеткіштерінің жақсаруына ықпал етеді. Жұмыста футболшылардың арнайы физикалық дайындығының құрылымын білу жаттығу әсерінің тиісті құралдары мен әдістерін таңдауға және сол арқылы физикалық қасиеттердің мақсатты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретіні дәлелденді, бұл оқу процесінің тиімділігін арттырады, әр түрлі ойын рөлдеріндегі футболшылардың дайындығын жекелендіреді. Алынған нәтижелер жаттығу құралдарының кешендерін жасауға мүмкіндік береді. Футболшылардың арнайы физикалық қасиеттерін дамытуға сараланған тәсілді қолдану оқу процесін оңтайландыруға және оның тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Чумаков П.А. Спортивные и подвижные игры.– М.: ФиС, 1999. 42-43бет

2. Уанбаев Е.Қ, Уанбаева Ф.Ж. Дене мәдениеті және спорттың теориясы мен әдістемесі. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2006.130 б. 20c

3. Ашмарин Б.А. Теория и методика педагогических исследований в физическом воспитании. – М.: Физкультура и спорт, 1978 17бет- 130c

4. Бабушкин В.З. Подготовка юных футболистов. – М.: Физкультура и спорт, 1985.-70c

5. Чумаков П.А. Футбол. Учебник для институтов физической культуры. – М.: Физкультура и спорт, 1988 7-8бет .

6. Башкин С.Г. Футбол: поурочная учебная программа для ДЮСШ, Уроки по баскетболу. – М.: Физкультура и спорт, 1996.-90c

7. Бондарь А.Н. Учись играть в футбол. – М.: Физкультура и спорт, 1986.Қазенова Г.// «Ойын арқылы оқыту». 4-2001ж. 12бет-25c

8. Гомельский А.Я. Футбол: секреты мастерства: 1000 футбольных упражнений. – М.: Физкультура и спорт, 1997.-70c

9. Грасис А.М. Методика подготовки футболистов разрядников. – М.: Физкультура и спорт, 1962.14бет-20c

10. Грасис А.М. Специальные упражнения футболистов. – М.: Физкультура и спорт, 1967.

11. . Бишопс, К. Единоборство в футболе / К. Бишопс, Х.-В. Герардс. - М.: Терра-Спорт, 2017.

12. Гиффорд, Клайв Все о футболе / Клайв Гиффорд. - М.: АСТ, Астрель, Кладезь, 2015. - 661 c

13.  Колмен, Майкл Нечестный футбол / Майкл Колмен. - Москва: Машиностроение, 2016

14. Мировой футбол. Справочник 2006. - М.: Олимпия Пресс, 2006. - 480 c.

15. Молодов, М. Другой футбол / М. Молодов. - М.: Спорт и культура, 2013.

16. Лапшин, Олег Учим играть в футбол. Планы уроков / Олег Лапшин. - М.: Человек, 2015. - 256 c.

17. Футбол. Энциклопедия. В 3 томах (комплект из 3 книг). - Москва: Наука, 2013. - 102 c.

18. Чирва, Б. Г. Футбол. Психологические аспекты профессиональной деятельности вратарей / Б.Г. Чирва. - М.: Дивизион, 2016. - 104 c.

19. . Настя, Takki Королева футбола, или В кого и почему влюбляются футболисты? / Настя Takki. - Москва: СПб. [и др.] : Питер, 2012. - 256 c.

20. . Старостин, А.П. Большой футбол / А.П. Старостин. - Москва: Наука, 2011. - 340 c.

21. Гужаловский А.А. Основы теории и методики физической культуры. – М .: ФиС., 1986.

22. Мамытов А. Теория спорта. – Бишкек: ЫГУ им. Тыныстанова, 2005.-234 с.

23. Уанбаев Е.К., Уанбаева Ф.Ж. Дене тәрбиесі және спорттың теориясы мен әдістемесі. - Өскемен: ШҚМУ баспасы, 2006. – 270 б.

24. Уанбаев Е.К., Уанбаева Ф.Ж. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстарын жоспарлау, бақылау және есепке алу. - Өскемен: БАЙ баспасы, 2006. – 225 б.

25. Холодов Ж.К., Кузнецов В.К. Теория и методика физического воспитания и спорта. – М.: 2002. – 478 с.

26. Холодов Ж.К. Кузнецов В.К. Практикум по теории и методике физического воспитания и спорта. – М.: Академия. 2001. – 143 с.

27. Портных И.В. Футбол. Москва 1976 г.

28. Тайжанов Қ. Дене тәрбиесі. Атамұра 2002ж.

29. Футбол. Издательство «Физкультура и спорт» Москва 1978 г.

30. Тлеуғазиев Ю. Адамбеков А. Дене тәрбиесі. Атамұра 2003ж.

31. Теория  спорта:  учебное  пособие  /  Под  ред.  В.Н. Платонова.  –  Киев:  Вища школа, 1987. – С. 399-408. 

32. Матвеев Л.П. Основы спортивной тренировки. – М.: ФиС, 1977. – С.155-63. 

33. Платонов  В.Н.  Подготовка  квалифицированных  спортсменов.  –  М.:  ФиС, 1986. – С. 86-100.

34. Қимыл қозғалыстарға үйрету. // Мектептегі дене шынықтыру №5 2010 жыл

35. Мұқышова М, Валеология. Денсаулық және өмірлік дағдылар.Алматы, № 3, 2009 – 6 б.

36. Дене тәрбиесі. Б Болатбек. Алматы: Атамұра,2004. 112 б.

37. Дене тәрбиесі. М. Тұрыскелдина. Алматы: Атамұра,2003. 112 б.

38. Қазақ энциклопедиясы. Алматы: Рауан, 2005.68 б.

39. Е.Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы «Рауан»,1991.

40. С.Тайжанов, С.І.Қасымбекова. Қазақтың ұлттық ойындары.–Алматы,

2004

41. Холодов Ж.К. Кузнецов В.С.- «Теория и методика физического воспитания» - М., 2001.

42. Матвеев Л.П. - «Теория и методика физического воспитания» - М., 1991.

43. Ашмарин Б.А.«Теория и функции физического воспитания» - М.,1979.

44. Волков Н.Н.- «Развитие физических качеств школьников»- «ФиС», 1980.

45. Кофман Л.Г. «Дене шынықтыру мұғалімінің кітапшасы» 1998

46. Виленский М.Я. Савин Р.С. «Дене тәрбиесі студенттерінің кәсіби бағыты» 1989

47. Дене шынықтыру. Загорский Б.И. и др. М. 1984

48. Основы методики физического воспитания школьников. Минаев Б.Н., Шиян Б.М. М. 1989Ашмарин Б.А.«Теория и функции физического воспитания» - М.,1979.

49. Волков Н.Н.- «Развитие физических качеств школьников»- «ФиС», 1980.

50. Железняк Д.Д., Петров П.К. «Дене мәдениеті мен спортта ғылыми- әдістемелік іс- әрекеттің негіздері» 2002