Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация жариялап
2 млн. ₸ табыс табыңыз!
0 / 1
Материалға шағымдану
Назар аударыңыз. Бұл материалды сайт қолданушысы жариялаған. Егер материал сіздің авторлық құқығыңызды бұзса, осында жазыңыз. Біз ең жылдам уақытта материалды сайттан өшіреміз
Шағым жылдам қаралу үшін барынша толық ақпарат жіберіңіз
Сіздің сұранысыңыз сәтті жіберілді!
Жақын арада сайт әкімшілігі сізбен хабарласады
1 бонус = 1 теңге
Бонусты сайттағы қызметтерге жұмсай аласыз. Мысалы келесі материалды жеңілдікпен алуға болады
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Түсінікті
2024-2025 оқу жылына арналған
қысқа мерзімді сабақ жоспарларын
Жүктеп алғыңыз келеді ме?
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен жасалған
Ғылыми жоба: А.Байтұрсыновтың патша үкіметі тұсындағы қоғамдық саяси қызметі
Материал туралы қысқаша түсінік
маетриал тарих пәні мұғалімдеріне қажет
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады.
Толығырақ
21 Қараша 2018
3451
10 рет жүктелгенТегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады
АҢДАУХАТ
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ ұлтының мүддесін қорғап, қызмет ету оңайға түспегені баршаға мәлім. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс тұсында А. Байтұрсынов халықтың тағдырын ойлап қырғын мен қатерден сақтап қалу мақсатында берген ақыл-кеңестері мен атқарған зор еңбегі, оның көрегендігін байқатып қана қоймай, саяси пісіп-жетіліп, үлкен күрес жолына түскен саясаткер екенін танытты. А. Байтұрсыновтың ұлтжанды қайраткер екенін кеңес үкіметі тұсындағы жанқияр қызметтері дәлелдейді.А. Байтұрсынов «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметін ұйымдастырып құруда белсенді қызмет етіп, осы бағыттағы жұмыстарды жүзеге асыруда үзенгілес зиялы қайраткерлердің көшбасшысы болды. «Алаш» партиясының кемеңгері ретінде өзінің білімділігімен, саяси сауаттылығының тереңдігімен ерекшеленді. Азамат соғысының аласапыранында әскери-соғыс істеріне қатысты белсенді ақыл-кеңес беріп, соғыс зардабынан түрлі азапты шегіп, ашаршылық пен ауруға ұшыраған қазақ халқына азық-түлік пен медицина көмегін ұйымдастырды. Қарастырып отырған тақырып отандық тарихымыздың күрделі саяси кезеңдерімен және барлық саяси оқиғалардың арасында біте қайнасып жүрген А.Байтұрсыновтың Алаш көсемі ретінде қалыптасу жолдарына, саяси көзқарастары мен қоғамда атқарған қоғамдық-саяси, мемелекеттік қызметтерін кешенді зерделеуге арналған.
Аннотация20-30-е годы ХХ века, чтобы защитить интересы казахского народа известно что не так просто. Во время национально-освободительного движения 1916 А. Байтурсынова о судьбе резни населения и угрозы для того, чтобы сохранить его совету, и его видение проделанной работе, есть не только показать политической силы в силу, и показал путь политической борьбы. А. Байтурсынов патриотического рисунка видно, что в Советском Союзе в самоотверженных услуг.А. Байтурсынова партия "Алаш" и "Алаш" правительственная организация активно в создании и реализации работы в этом направлении был лидером интеллектуалов работающих вместе фигур. Партия "Алаш" продемонстрировала глубину своих знаний и навыков в качестве политического гения грамотности. В хаосе гражданской войны военно совет по отношению к делам войны для казахского народа, которая страдает от последствий войны, голода, и болезни была организована пищевая и медицинская помощь.Обсуждается Отечественные и сложные политические периоды в истории на тему, как лидер политических событий, неразрывно связаны с Совещанием Алаш был путь, в котором формирование политических взглядов и общества для изучения сложных социальных, политических, общественных услуг.
Annotation20-30 years of the twentieth century to protect the interests of the Kazakh nation is well-known not easy. During the national liberation movement of 1916 A. Baitursynov about the fate of the massacre of the population and threats in order to preserve his advice, and his vision of the work done, there is not only a show of political strength to strength, and showed the path of the political struggle. A. Bajtursynov patriotic figure shows that in the Soviet Union during the self-sacrificing services.A. Baitursynov party "Alash" and "Alash" government organization active in the creation and implementation of the work in this direction was the leader of the intellectuals figures. "Alash" party demonstrated the depth of their knowledge and skills as a political genius literacy. During the Civil War military advice in relation to the affairs of the war and suffered the effects of war, famine, and illness was organized by the Kazakh people, food and medical assistance.Domestic and difficult political periods in the history of the topic is being discussed as a leader of the political events are inextricably linked with the meeting of Alash was the way in which the formation of political opinion and society for the study of complex social, political, public services.
МАЗМҰНЫ
І.Кіріспе. ІІ. Негізгі бөлім1.1.А. Байтұрсыновтың патша үкіметі тұсындағы қоғамдық-саяси қызметі1.2. Ахмет Байтұрсыновтың Кеңестік жүйе тұсындағы мемлекеттік қызметіІІІ.Қорытынды. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕЗерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Туған халқымыз ғасырлар бойы аңсаған азаттық таңына қол жеткізген күннен бастап, кешегі кеңестік кезеңде тарих сахнасынан ұмытылып, жалған жаланың құрбанына айналған ұлт зиялылары мен асқақ рухты Алаш арыстарын, елдікке бастаған ел көсемдерін түгендей бастады. Кеңес өкіметі патшаның отаршылық саясатын жалғастырған сәтте, олар азапты азаттық жолына тағылымды ғұмырын арнап, халықтың ұлттық санасын оятты, өмірдің тар жол, тайғақ кешуін өткерді. Абақтыға қамалып, лагерь тепкісіне түсіп, ұзақ азап көріп, ең соңында репрессияға ұшырап, 1938 жылы атылды. Осындай мұңлы жүректің ауыр тағдырын, Алаш азаматтарының ұлт-азаттық қозғалысының тарихын қайта қарап, жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор. Большевизм қылышынан қан тамған кезеңде ғұмыр кешіп, ұлт азаттығы жолындағы күрес басшыларының бірі болғанұлт жанашыры – Ахмет Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін зерделеу мәселесі басты нысанаға алынды. Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Кеңестік тарих ғылымы төңкеріске дейінгі жекелеген ұлттық тұлғалардың өмір жолдары мен азаттық жолындағы күресі мен ұлтына арнаған қоғамдық-саяси қызметтерін зерттеуге тыйым салды, ал зерттеле қалғандары сыңаржақ бағаланып, тарихи шындық тұрғысынан бағалауға мүмкіндік бермеді. Сондықтан да тарихтың бұл беттерін қайта қарастырып, әлі де болса қолданбай келген мұрағат құжаттары арқылы жаңа шынайылық көзқараспен сынай отырып, қазақтың «қырық төресінің» бірі Ахмет Байтұрсыновтың Ресей патша үкіметі, Кеңес үкіметі тұсындағы қайраткерлік өмірі мен қоғамдық-саяи және мемлекеттік қызметтері туралы тарих саласында осы кезеңге дейін толық, арнайы түрде ғылыми тұрғыдан зерттелмеген тұстарын кешенді түрде ашып көрсету тақырыбымыздың өзектілігі болып отыр. А. Байтұрсынов 1905 жылдан бастап өмірінің соңына дейін (1937 ж.) саяси оқиғалардың бел ортасында жүрді, сол үшін 1907 жылдан бастап қуғынға ұшырап, бас бостандығынан айырылып, кейін Қазақ даласынан тысқары жерлерге жер аударылады және оған «саяси сенімсіз» деген айдар тағылып үнемі патша үкіметінің бақылауында жүрді. 1913 жылдан бастап «Қазақ» атты апталық газетін ұйымдастырып, осы газет арқылы саяси үгіт-насихатқа өзі жетекшілік етіп, айналасына қазақ зиялыларын топтастыра білді. Отарлық езгіге қарсы ірі саяси оқиғаның бірі – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс тұсында қазақ халқын аман-сау сақтап қалудың жолдарын іздеп, патша үкіметі мен халықтың арасында ымырагершілік саясатын ұстанды. Саяси саутты, мол тәжрибе жинақтаған А. Байтұрсынов осы тұста газет арқылы халықтың «һәм құлағы, һәм көзі» және нағыз жанашырына айналды.Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. А. Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан қорытып, бұрын тарихымызда белгісіз болып келген әрі бұрмаланған тұстарын тың деректерге сүйене отырып тарихи шындық тұрғысынан зерттеу– зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылады:– А. Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі жайында бұрын жарияланбаған құжаттар мен деректерді ғылыми айналымға енгізу;– Қайраткердің қоғамдық, саяси, мемлекеттік және ғылыми қызметіне қатысты барлық зерттеулерді, мұрағат құжаттары мен басқа да дерек көздерін жаңа заман талаптары тұрғысынан саралап, ол туралы баға берген еңбектерді талдап, қарастыру;– Саяси көзқарасының қалыптасуына тигізген оның өскен ортасының әсерін анықтау; – Білім алған орны мен ағартушылық қызметінің саяси күрестегі орыс зиялылары арасындағы арақатынасын салыстыру арқылы оның дүниетанымын, саяси көзқарасының өсуінің ішкі мазмұнын, табиғатын ашу; – «Қазақ» газетін ұйымдастырып, сол арқылы атқарған қоғамдағы саяси үгіт-насихаттық күресін айқындау;– Алаш партиясы мен Алашорда үкіметін орнатуда, ұлттық тұтастыққа қол жеткізу жолында жүргізген саяси күрестерінің бағыттарын ашу;– Кеңестік билік тұсында атқарған мемлекеттік, қоғамдық-ағартушылық және ғылыми қызметтерін бағамдау;– А. Байтұрсыновтың тоталитарлық жүйенің қуғын-сүргініне ұшырауын деректер негізінде дәйектеу. Зерттеу нысанасы.Кеңестік қоғам дамуындағы ұлт тұлғаларының тарихтағы орнын анықтап мемлекет және қоғам қайраткері, көрнекті ғалым А. Байтұрсыновтың өмірі, қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін қарастыру.Зерттеу пәні. А. Байтұрсыновтың өмірі мен қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін өзі өмір сүрген және қызмет еткен қоғамның дамуымен байланыстыра зерттеу, саяси көзқарастарына талдау жасау.Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында соңғы жылдары отандық тарих ғылымында болып жатқан түбегейлі өзгерістерді негізге алдық. Танымдық мүмкіндіктердің көбеюі зерттеу негізіне саяси, тарихи-мәдени, өркениеттілік тәсілді қолдануға жол ашты. Зерттеу әдістемелік негізіне ғылыми танымның жүйелілік, салыстырмалы талдау және тарихи шынайылық ұстанымдары қолданылды.Ғылыми жобаның жаңалығы.Жетпіс жылға жуық уақыт бойы А. Байтұрсыновқа «саяси сенімсіз», «буржуазияшыл», «ұлтшыл», «халық жауы» деген айдармен, тарих көшінде тиісті орнын бермей келгені құпия емес. Бүгінгі қазақ ұлтының ұрпағы үшін А. Байтұрсыновтың қандай ауқымды тарихи міндетті орындағаны енді ғана белгілі болып келеді. Ғылыми жобаның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, тақырыптың мазмұнын ашатын екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттертізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. А. Байтұрсыновтың патша үкіметі тұсындағы қоғамдық-саяси қызметіБүгінгі тәуелсіздік таңы арайлап атқанда, кезінде репрессияға ұшырап, мерт болған боздақтардың есімі қайта оралып, сөнген шырақ жанып, жоғалған табылды. Алаш арыстары жылдардың жүзінде арамызға қайта оралды. Тұтас буынның төлбасы, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылық, демократтық бағытты ілгері жалғастырушы ірі ғалым-тілші, әдебиет зерттеуші, түрколог, халқының дарынды перзенті, ұлт-азаттық қозғалысының рухани көсемі, «Қазақ» газетін ұйымдастырушы және оның бас редакторы, «Алаш» партиясының, «Алашорда» үкіметінің негізін қалаушы қоғам және мемлекет қайраткері Ахмет Байтұрсынов 1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай уезінің Тосын болысындағы 5 ауылында Сарытүбек деген елді мекенде дүниеге келген. А.Байтұрсыновтың замандасы әрі қаламдасы М.Әуезов 1923 жылы Ахметке арнаған мақаласында, оның тегі жөнінде. «...Сүйегі – Арғын, оның ішінде Үмбетей болады. Бергі аталары Үмбетейден шыққан Шошақ, Түбек. Ақаң Шошақтың немересі. Өз әкесінің аты – Байтұрсын» деген мәлімет береді [1, 17].Айта кету керек, осы күнге дейін А. Байтұрсыновтың туылған жылы мен күні барлық ресми құжаттар мен басылымдарда 1873 жыл 25 қаңтар деп көрсетіліп келеді. Алайда, Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағат қорында сақталған «Служебный список сотрудника Наркомпроса КССР» [2]11 және 1926-1927 жылдарға арналған «Личное дело председателя Академического центра Байтурсунова Ахмета Байтурсуновича» [2] атты құжаттар топтамасында Ахметтің өз қолымен толтырған құжаттарда «туылған жылым 5 қыркүйек 1872 жыл» және өз қолымен жазған «Жизнеописаниесінде» [3]12де «Туылған жылым мешін 1872» деп көрсеткен.А. Байтұрсыновтың азамат болып қалыптасуына бірқатар факторлар ықпал етті. Алдымен, Ресей үкіметі реформаларының көпсалалы шешімдері іске асып, халқымызды отаршылдардың боданына айналдырғаны; екіншіден, оны құқықпен заңдастырған билігі, қазақ халқын әлеуметтік-саяси, экономикалық тұрғыдан аямай езіп-жаншуы; үшіншіден, кең даламыздың жекелеген намысқой азаматтарын жәбірлеуге, қорлауға жаппай әкімшілік құқық бергені.А. Байтұрсыновтың отбасына түскен зор қасірет орысша оқуға түсуіне басты себеп болғандығын былайша баяндайды: «... осы бақытсыздық менің Торғай қаласындағы мектепке түсуіме себеп болды» [2, 209] деп өз қолымен жазған өмірбаянында көрсеткен, яғни патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы күресу үшін, алдымен олардың тілін меңгеру керектігін ұғынған А. Байтұрсынов орысша оқуға түскенін анық айтқан. Анасынан ең алғашқы жазу-сызуды үйреніп, 1886 ж. Торғай қаласындағы уездік 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне оқуға түсіп, оны 1891 ж. бітіріп шығады. Оның осы мектеп қабырғасында оқығанда оқу үлгерімі туралы куәландыратын құжат деректерді біз мұрағаттарда кездестіре алмадық. Дегенмен, А. Байтұрсыновтың осы жылы оқуын әрі қарай жалғастыру үшін Орынбор училищесінің мұғалімдер дайындайтын мектебіне оқуға түскендігін мұрағат құжаттары растайды. Табиғатынан аса дарынды туған талапты бала Ахмет 1882-1884 жылдары әуелі көзіқарақты адамдардан өз үйінде хат танып, артынан жақын жердегі ауыл мектебінен сауат ашады да, 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы екі сыныптық орысша-қазақша училищеде, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдік мектепте оқып, білім алады. 1895 жылдың 1 маусымынан бастап мұғалім болады: Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы атырабында бала оқытады, өмір, тіршілік күресіне араласады, әділет үшін күреседі, жуандарға, байларға қарсылық білдіреді, патшаның отаршылдық саясатын айыптайды. Кейін екі сыныптық мектептерде ұстаз бола жүріп, 1901 жылдан бастап қолы бос кездерде өзі ізденіп, сан алуан кітаптар оқиды, әдебиетпен айналысады, оқу құралдарын жинайды. Ел ішінде оқыған, еркін мінезді батыл ойшылдың бедел-атағы өсе бастайды. Полиция тыңшыларының жаласымен күйе жағылып, губернатор Тройницкий жарлығы бойынша Қарқаралыдағы екі сыныптық училищінің меңгерушісі Ахмет 1909 жылы 1 шілде күні Семей абақтысына алынып, сотсыз, үкімсіз, нақақтан нақақ 8 ай бойы азап-қорлық көріп, торығады, қиналып ширайды, күреске белді бекем буады. Бостандық аңсаған, күреске шақырған өлеңдер жазады. Ақыры Қазақстанда тұру құқынан айырылғандықтан, 1910 жылы 21 ақпанда түрмеден шығып, наурыз айында Орынбор қаласына келеді. Бұдан кейін Ахмет Байтұрсынов өміріндегі ең күрделі, қызықты, қажырлы кезеңдер басталып кетеді[4]. Сол кездегі бұйрық бойынша жас мамандар жіберілген жұмыс орнына тамыз айының 1-нен қалмай орналасып, онда 6 жыл қызмет етуге міндеттелген. А. Байтұрсынов оқу бөлімінің Аймақтық Қамқоршысының атына өтініш жазып, жолдамада белгіленген қызмет орнына жету үшін қаражатының жоқтығына байланысты оқу Кеңесі есебінен 60 сом ақшалай қарыз беруін өтінеді. Қарызданып Арынғазы ауылына жеткен А. Байтұрсынов жолдамада көрсетілген 6 жылды толық өтей алмады. Ахметкерей Қонысбаев деген байдың, кейіннен Аманқарағай ауылнай мектебінде бір жылға жуық бала оқытады. Осы жердегі Аманқарағай қорықшысының қызы Александра Ивановнаға үйленіп, Қостанай уезіндегі Әулие көл елді мекенінде бастауыш мектепте мұғалім болады. Патша заманында да саяси күрес жолына түскен қазақтың белді азаматтары, зиялы қауым өкілдері қуғындалған. Қуғын-cүргін әр заманда болған. ХХ ғасырдың басында қазақ халқы бірнеше қуғын-сүргінге ұшырады. 1905 жылы патшаның сөз, баспасөз бостандығы жарияланысымен жаңадан қалыптасқан ұлт зиялылары билеуші үкіметтің отарлық езгісіне қарсы ұлт-азаттық күрестің бастапқы қадамын баспасөз арқылы бастаған болатын. Қазақ тіліндегі газет шықпай тұрған кезде патша үкіметінің әккі саясатын татар, орыс тіліндегі басылымдарға жариялау талаптары қойылған арызхаттарды (петициялар) жоғарғы орындарға жолдау, Мемлекеттік Дума мінберіне шығып сөйлеу арқылы әшкерелеуге тырысты. Олардың баспасөз арқылы ұлттық мүддені көздеуі, жер дауы, жесір дауы, тіл, дін мәселесі жайында ашықтан-ашық пікір айтулары билікке ұнамады. Ә.Бөкейханов, Ж.Ақбаев сынды азаматтардың елдің сана-сезімінің оянуына шақырған, оқу-білімнің мән-маңызын насихаттаған, ғылым мен мәдениетке үндеген мақалалары, Қазақ елін қалың ұйқыдан оятып, оқу, өнер-білім, іскерлік жолына салу, ең бастысы, дербес мемлекет құру сияқты негізгі мақсатқа жетелеген Ахметтің «Масасынан», Міржақыптың «Оян, қазағынан» билеуші үкімет сескенді. Сондықтан олардың жүрген іздері, сөйлеген сөздері жіті бақылауға алынып, құпия түрде олардың «ұлтшылдығын» дәлелдеген қат-қат томдар жинақталды [5]. Алды абақтыға қамалса, артына айыппұлдар салынды. Мәселен, Міржақыптың «Оян, қазақ!» кітабы мазмұнына орай панисламшылдық идеясын таратушы, қазақтар арасында орыс үкіметінің саясатына қарсы наразылықтың тууына бағытталған кітап деп танылған. Ол Семейде 1911 жылы маусымда қамауға алынып, желтоқсанда болған Семей өлкелік сотының шешімімен бір жылға бас бостандығынан айырылған. Дегенмен сол кездегі патша үкіметінің қуғындаған саясатына қарамастан, А. Байтұрсынов «Масасы» ызыңдап, қалың ұйқыда қаперсіз жатқан халықты оятқандығын, Міржақыптың «Оян, қазағы» халық мүддесінің жоқшысы бола алатын саяси күрескерлерді шыңдағанын атап өтуіміз керек. Демократиялық қозғалыстар одан әрі өрістеп, қазақтың ұлт тіліндегі баспасөзі қалыптасты. Дүниеге қазақтың жоғын жоқтаған, сөзін сөйлеген «Айқап» журналы мен «Қазақстан», «Қазақ» сияқты газеттер дүниеге келді. Ахмет Байтұрсынов ұйымдастырып шығарған «Қазақ» газеті кейіннен Алаш партиясының құрамында болып, оның қоғамдық-саяси қызметін жандандырған Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, М. Тынышбайұлы, Р.Мәрсеков, М.Жұмабаев, Х.Ғаббасов, Ж.Жәнібеков, Ж.Тілеулин, Х.Болғанбаев, Ж.Ақпаев, Ж.Басығарин, А.Сейітов, С.Торайғыров, А.Мәметов, Х.Досмұхамедұлы сияқты зиялыларды топтастыра білді, олардың ұлттық идеясын бүтін жұртқа жеткізді. Халқымызды мазалап жүрген жер, дін, тіл, оқу-ағартуға қатысты мәселелерді қозғауға тырысты, қазақ қоғамына аса қажетті ұсыныстар айтып, оны бірлесе шешуге шақырды[5]. Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы орнын, оның әлеуметтік-қоғамдық істерін, дүниетанымдағы ерекшеліктерін өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін айтқан адамның бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол “Еңбекші қазақ” газетіне (1923 жыл, 30 қаңтар) “Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды” деген арнаулы мақала жазып, онда былай дейді: “А.Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес, оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан өз заманында патша арам қулықты атарман-шабармандарының қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын жыртып, дауысын шығарған кісі. Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губернатор, соттарға күшін сатып, тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық істеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызметтерін қылды”. “Қырық мысал”, “Маса” кітаптарын, “Қазақ” газетіне редакторлық еткен еңбектерін, Алаш кезеңін, артынан компартияға кіргенін түгел шолып айта келіп, мынандай түйін түйеді: “Қалай болса да жазушы аз ғана, әдебиеті нашар қазақ жырларына оқу һәм тіл құралдарымен қылған қызметі таудай... Елуге келген Ақаңды шын көңілден құттықтап,өмірініңұзақболуынтілеймін6]. Түркістан республикасы Орталық атқару комитеті мен Түркістан Орталық партия комитетінің газеті “Ақжол” 1923 жылғы 4 ақпанында шыққан 270-санында: “Қазақтың дыбысына, сөзіне арнап әліппе мен әріп, тіл һәм оқу құралдарын шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреткен Ақаң еді. Ұлт қамы дегенді көксеген адам болмай, қазақ құлшылыққа кез болғанда бостандыққа жол көрсеткен Ақаң еді”, — деп жазылғанБұдан кейінгі уақыттарда, әділет принциптері бұзылып, адамшылықты таптаған зұлмат жылдар, нәубет, селебе, қан қырғын – репрессиялар басталған кезде, көп нәрсе мүлде бұрмаланды, “байтал түгіл бас қайғы” дейтін күндер туған. Ол шақта Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерін талдап, тарихтағы орнын көрсетпек түгіл, атын атаудың өзі – қылмыс, азамат басын жұтатын, абақтыға апарар жолға айналды Ахмет Байтұрсыновтың ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік істері өз заманында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі әлемі ғана емес, орыс ғалымдары берген тарихи тұжырымдардың орны ерекше. Кезінде Ахмет Байтұрсынов, оның ғылыми еңбектері туралы орыс ғалымдары проф. А.Смайлович, Е.Поливанов бағалы пікірлер айтқан болатын. Ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткерінің өмірі, шығармашылығы, әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектер, негізінен, оның туғанына елу жыл толу мерейтойы тұсында жарияланды. “Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамы еңбектерінде” (Орынбор, 1922) орыс тілінде екі мақала басылды. М.Дулатовтың “Ахмет Байтұрсынұлы (биографиялық очерк)” мақаласындағы тарихи фактілер, деректер күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Ақиқатқа жүгінгенде, бұдан кейінгі уақыттарда А.Байтұрсынов өмірбаяны туралы жазған авторлардың бәрі де осы еңбектің материалдарын пайдаланғанын көреміз. Мақалада тұңғыш рет ақын, ғалым, публицист, қоғам қайраткерінің туған уақыты, кіндік қаны тамған жері, ол ортаның басты сипаттары, білім алған ошақтары, қызмет еткен орындары, әлеуметтік қызметтері, саяси-қоғамдық көзқарастарының өзгеруі, сан алуан эволюциясы жан-жақты ашылып берілген. Ал екінші мақалада А.Байтұрсыновтың ғылыми еңбектерін, әсіресе тіл саласында ендірген жаңалықтарын саралауға арналған.Мәскеуде 1929 жылы “Коммунистік академия” баспасынан шыққан “Әдебиет энциклопедиясының” 1-томында А.Байтұрсынов: “Аса көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогі... Ол – қазақ тілі емлесіні
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ ұлтының мүддесін қорғап, қызмет ету оңайға түспегені баршаға мәлім. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс тұсында А. Байтұрсынов халықтың тағдырын ойлап қырғын мен қатерден сақтап қалу мақсатында берген ақыл-кеңестері мен атқарған зор еңбегі, оның көрегендігін байқатып қана қоймай, саяси пісіп-жетіліп, үлкен күрес жолына түскен саясаткер екенін танытты. А. Байтұрсыновтың ұлтжанды қайраткер екенін кеңес үкіметі тұсындағы жанқияр қызметтері дәлелдейді.А. Байтұрсынов «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметін ұйымдастырып құруда белсенді қызмет етіп, осы бағыттағы жұмыстарды жүзеге асыруда үзенгілес зиялы қайраткерлердің көшбасшысы болды. «Алаш» партиясының кемеңгері ретінде өзінің білімділігімен, саяси сауаттылығының тереңдігімен ерекшеленді. Азамат соғысының аласапыранында әскери-соғыс істеріне қатысты белсенді ақыл-кеңес беріп, соғыс зардабынан түрлі азапты шегіп, ашаршылық пен ауруға ұшыраған қазақ халқына азық-түлік пен медицина көмегін ұйымдастырды. Қарастырып отырған тақырып отандық тарихымыздың күрделі саяси кезеңдерімен және барлық саяси оқиғалардың арасында біте қайнасып жүрген А.Байтұрсыновтың Алаш көсемі ретінде қалыптасу жолдарына, саяси көзқарастары мен қоғамда атқарған қоғамдық-саяси, мемелекеттік қызметтерін кешенді зерделеуге арналған.
Аннотация20-30-е годы ХХ века, чтобы защитить интересы казахского народа известно что не так просто. Во время национально-освободительного движения 1916 А. Байтурсынова о судьбе резни населения и угрозы для того, чтобы сохранить его совету, и его видение проделанной работе, есть не только показать политической силы в силу, и показал путь политической борьбы. А. Байтурсынов патриотического рисунка видно, что в Советском Союзе в самоотверженных услуг.А. Байтурсынова партия "Алаш" и "Алаш" правительственная организация активно в создании и реализации работы в этом направлении был лидером интеллектуалов работающих вместе фигур. Партия "Алаш" продемонстрировала глубину своих знаний и навыков в качестве политического гения грамотности. В хаосе гражданской войны военно совет по отношению к делам войны для казахского народа, которая страдает от последствий войны, голода, и болезни была организована пищевая и медицинская помощь.Обсуждается Отечественные и сложные политические периоды в истории на тему, как лидер политических событий, неразрывно связаны с Совещанием Алаш был путь, в котором формирование политических взглядов и общества для изучения сложных социальных, политических, общественных услуг.
Annotation20-30 years of the twentieth century to protect the interests of the Kazakh nation is well-known not easy. During the national liberation movement of 1916 A. Baitursynov about the fate of the massacre of the population and threats in order to preserve his advice, and his vision of the work done, there is not only a show of political strength to strength, and showed the path of the political struggle. A. Bajtursynov patriotic figure shows that in the Soviet Union during the self-sacrificing services.A. Baitursynov party "Alash" and "Alash" government organization active in the creation and implementation of the work in this direction was the leader of the intellectuals figures. "Alash" party demonstrated the depth of their knowledge and skills as a political genius literacy. During the Civil War military advice in relation to the affairs of the war and suffered the effects of war, famine, and illness was organized by the Kazakh people, food and medical assistance.Domestic and difficult political periods in the history of the topic is being discussed as a leader of the political events are inextricably linked with the meeting of Alash was the way in which the formation of political opinion and society for the study of complex social, political, public services.
МАЗМҰНЫ
І.Кіріспе. ІІ. Негізгі бөлім1.1.А. Байтұрсыновтың патша үкіметі тұсындағы қоғамдық-саяси қызметі1.2. Ахмет Байтұрсыновтың Кеңестік жүйе тұсындағы мемлекеттік қызметіІІІ.Қорытынды. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕЗерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Туған халқымыз ғасырлар бойы аңсаған азаттық таңына қол жеткізген күннен бастап, кешегі кеңестік кезеңде тарих сахнасынан ұмытылып, жалған жаланың құрбанына айналған ұлт зиялылары мен асқақ рухты Алаш арыстарын, елдікке бастаған ел көсемдерін түгендей бастады. Кеңес өкіметі патшаның отаршылық саясатын жалғастырған сәтте, олар азапты азаттық жолына тағылымды ғұмырын арнап, халықтың ұлттық санасын оятты, өмірдің тар жол, тайғақ кешуін өткерді. Абақтыға қамалып, лагерь тепкісіне түсіп, ұзақ азап көріп, ең соңында репрессияға ұшырап, 1938 жылы атылды. Осындай мұңлы жүректің ауыр тағдырын, Алаш азаматтарының ұлт-азаттық қозғалысының тарихын қайта қарап, жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор. Большевизм қылышынан қан тамған кезеңде ғұмыр кешіп, ұлт азаттығы жолындағы күрес басшыларының бірі болғанұлт жанашыры – Ахмет Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін зерделеу мәселесі басты нысанаға алынды. Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Кеңестік тарих ғылымы төңкеріске дейінгі жекелеген ұлттық тұлғалардың өмір жолдары мен азаттық жолындағы күресі мен ұлтына арнаған қоғамдық-саяси қызметтерін зерттеуге тыйым салды, ал зерттеле қалғандары сыңаржақ бағаланып, тарихи шындық тұрғысынан бағалауға мүмкіндік бермеді. Сондықтан да тарихтың бұл беттерін қайта қарастырып, әлі де болса қолданбай келген мұрағат құжаттары арқылы жаңа шынайылық көзқараспен сынай отырып, қазақтың «қырық төресінің» бірі Ахмет Байтұрсыновтың Ресей патша үкіметі, Кеңес үкіметі тұсындағы қайраткерлік өмірі мен қоғамдық-саяи және мемлекеттік қызметтері туралы тарих саласында осы кезеңге дейін толық, арнайы түрде ғылыми тұрғыдан зерттелмеген тұстарын кешенді түрде ашып көрсету тақырыбымыздың өзектілігі болып отыр. А. Байтұрсынов 1905 жылдан бастап өмірінің соңына дейін (1937 ж.) саяси оқиғалардың бел ортасында жүрді, сол үшін 1907 жылдан бастап қуғынға ұшырап, бас бостандығынан айырылып, кейін Қазақ даласынан тысқары жерлерге жер аударылады және оған «саяси сенімсіз» деген айдар тағылып үнемі патша үкіметінің бақылауында жүрді. 1913 жылдан бастап «Қазақ» атты апталық газетін ұйымдастырып, осы газет арқылы саяси үгіт-насихатқа өзі жетекшілік етіп, айналасына қазақ зиялыларын топтастыра білді. Отарлық езгіге қарсы ірі саяси оқиғаның бірі – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс тұсында қазақ халқын аман-сау сақтап қалудың жолдарын іздеп, патша үкіметі мен халықтың арасында ымырагершілік саясатын ұстанды. Саяси саутты, мол тәжрибе жинақтаған А. Байтұрсынов осы тұста газет арқылы халықтың «һәм құлағы, һәм көзі» және нағыз жанашырына айналды.Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. А. Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан қорытып, бұрын тарихымызда белгісіз болып келген әрі бұрмаланған тұстарын тың деректерге сүйене отырып тарихи шындық тұрғысынан зерттеу– зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылады:– А. Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі жайында бұрын жарияланбаған құжаттар мен деректерді ғылыми айналымға енгізу;– Қайраткердің қоғамдық, саяси, мемлекеттік және ғылыми қызметіне қатысты барлық зерттеулерді, мұрағат құжаттары мен басқа да дерек көздерін жаңа заман талаптары тұрғысынан саралап, ол туралы баға берген еңбектерді талдап, қарастыру;– Саяси көзқарасының қалыптасуына тигізген оның өскен ортасының әсерін анықтау; – Білім алған орны мен ағартушылық қызметінің саяси күрестегі орыс зиялылары арасындағы арақатынасын салыстыру арқылы оның дүниетанымын, саяси көзқарасының өсуінің ішкі мазмұнын, табиғатын ашу; – «Қазақ» газетін ұйымдастырып, сол арқылы атқарған қоғамдағы саяси үгіт-насихаттық күресін айқындау;– Алаш партиясы мен Алашорда үкіметін орнатуда, ұлттық тұтастыққа қол жеткізу жолында жүргізген саяси күрестерінің бағыттарын ашу;– Кеңестік билік тұсында атқарған мемлекеттік, қоғамдық-ағартушылық және ғылыми қызметтерін бағамдау;– А. Байтұрсыновтың тоталитарлық жүйенің қуғын-сүргініне ұшырауын деректер негізінде дәйектеу. Зерттеу нысанасы.Кеңестік қоғам дамуындағы ұлт тұлғаларының тарихтағы орнын анықтап мемлекет және қоғам қайраткері, көрнекті ғалым А. Байтұрсыновтың өмірі, қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін қарастыру.Зерттеу пәні. А. Байтұрсыновтың өмірі мен қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін өзі өмір сүрген және қызмет еткен қоғамның дамуымен байланыстыра зерттеу, саяси көзқарастарына талдау жасау.Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында соңғы жылдары отандық тарих ғылымында болып жатқан түбегейлі өзгерістерді негізге алдық. Танымдық мүмкіндіктердің көбеюі зерттеу негізіне саяси, тарихи-мәдени, өркениеттілік тәсілді қолдануға жол ашты. Зерттеу әдістемелік негізіне ғылыми танымның жүйелілік, салыстырмалы талдау және тарихи шынайылық ұстанымдары қолданылды.Ғылыми жобаның жаңалығы.Жетпіс жылға жуық уақыт бойы А. Байтұрсыновқа «саяси сенімсіз», «буржуазияшыл», «ұлтшыл», «халық жауы» деген айдармен, тарих көшінде тиісті орнын бермей келгені құпия емес. Бүгінгі қазақ ұлтының ұрпағы үшін А. Байтұрсыновтың қандай ауқымды тарихи міндетті орындағаны енді ғана белгілі болып келеді. Ғылыми жобаның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, тақырыптың мазмұнын ашатын екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттертізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. А. Байтұрсыновтың патша үкіметі тұсындағы қоғамдық-саяси қызметіБүгінгі тәуелсіздік таңы арайлап атқанда, кезінде репрессияға ұшырап, мерт болған боздақтардың есімі қайта оралып, сөнген шырақ жанып, жоғалған табылды. Алаш арыстары жылдардың жүзінде арамызға қайта оралды. Тұтас буынның төлбасы, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылық, демократтық бағытты ілгері жалғастырушы ірі ғалым-тілші, әдебиет зерттеуші, түрколог, халқының дарынды перзенті, ұлт-азаттық қозғалысының рухани көсемі, «Қазақ» газетін ұйымдастырушы және оның бас редакторы, «Алаш» партиясының, «Алашорда» үкіметінің негізін қалаушы қоғам және мемлекет қайраткері Ахмет Байтұрсынов 1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай уезінің Тосын болысындағы 5 ауылында Сарытүбек деген елді мекенде дүниеге келген. А.Байтұрсыновтың замандасы әрі қаламдасы М.Әуезов 1923 жылы Ахметке арнаған мақаласында, оның тегі жөнінде. «...Сүйегі – Арғын, оның ішінде Үмбетей болады. Бергі аталары Үмбетейден шыққан Шошақ, Түбек. Ақаң Шошақтың немересі. Өз әкесінің аты – Байтұрсын» деген мәлімет береді [1, 17].Айта кету керек, осы күнге дейін А. Байтұрсыновтың туылған жылы мен күні барлық ресми құжаттар мен басылымдарда 1873 жыл 25 қаңтар деп көрсетіліп келеді. Алайда, Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағат қорында сақталған «Служебный список сотрудника Наркомпроса КССР» [2]11 және 1926-1927 жылдарға арналған «Личное дело председателя Академического центра Байтурсунова Ахмета Байтурсуновича» [2] атты құжаттар топтамасында Ахметтің өз қолымен толтырған құжаттарда «туылған жылым 5 қыркүйек 1872 жыл» және өз қолымен жазған «Жизнеописаниесінде» [3]12де «Туылған жылым мешін 1872» деп көрсеткен.А. Байтұрсыновтың азамат болып қалыптасуына бірқатар факторлар ықпал етті. Алдымен, Ресей үкіметі реформаларының көпсалалы шешімдері іске асып, халқымызды отаршылдардың боданына айналдырғаны; екіншіден, оны құқықпен заңдастырған билігі, қазақ халқын әлеуметтік-саяси, экономикалық тұрғыдан аямай езіп-жаншуы; үшіншіден, кең даламыздың жекелеген намысқой азаматтарын жәбірлеуге, қорлауға жаппай әкімшілік құқық бергені.А. Байтұрсыновтың отбасына түскен зор қасірет орысша оқуға түсуіне басты себеп болғандығын былайша баяндайды: «... осы бақытсыздық менің Торғай қаласындағы мектепке түсуіме себеп болды» [2, 209] деп өз қолымен жазған өмірбаянында көрсеткен, яғни патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы күресу үшін, алдымен олардың тілін меңгеру керектігін ұғынған А. Байтұрсынов орысша оқуға түскенін анық айтқан. Анасынан ең алғашқы жазу-сызуды үйреніп, 1886 ж. Торғай қаласындағы уездік 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне оқуға түсіп, оны 1891 ж. бітіріп шығады. Оның осы мектеп қабырғасында оқығанда оқу үлгерімі туралы куәландыратын құжат деректерді біз мұрағаттарда кездестіре алмадық. Дегенмен, А. Байтұрсыновтың осы жылы оқуын әрі қарай жалғастыру үшін Орынбор училищесінің мұғалімдер дайындайтын мектебіне оқуға түскендігін мұрағат құжаттары растайды. Табиғатынан аса дарынды туған талапты бала Ахмет 1882-1884 жылдары әуелі көзіқарақты адамдардан өз үйінде хат танып, артынан жақын жердегі ауыл мектебінен сауат ашады да, 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы екі сыныптық орысша-қазақша училищеде, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдік мектепте оқып, білім алады. 1895 жылдың 1 маусымынан бастап мұғалім болады: Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы атырабында бала оқытады, өмір, тіршілік күресіне араласады, әділет үшін күреседі, жуандарға, байларға қарсылық білдіреді, патшаның отаршылдық саясатын айыптайды. Кейін екі сыныптық мектептерде ұстаз бола жүріп, 1901 жылдан бастап қолы бос кездерде өзі ізденіп, сан алуан кітаптар оқиды, әдебиетпен айналысады, оқу құралдарын жинайды. Ел ішінде оқыған, еркін мінезді батыл ойшылдың бедел-атағы өсе бастайды. Полиция тыңшыларының жаласымен күйе жағылып, губернатор Тройницкий жарлығы бойынша Қарқаралыдағы екі сыныптық училищінің меңгерушісі Ахмет 1909 жылы 1 шілде күні Семей абақтысына алынып, сотсыз, үкімсіз, нақақтан нақақ 8 ай бойы азап-қорлық көріп, торығады, қиналып ширайды, күреске белді бекем буады. Бостандық аңсаған, күреске шақырған өлеңдер жазады. Ақыры Қазақстанда тұру құқынан айырылғандықтан, 1910 жылы 21 ақпанда түрмеден шығып, наурыз айында Орынбор қаласына келеді. Бұдан кейін Ахмет Байтұрсынов өміріндегі ең күрделі, қызықты, қажырлы кезеңдер басталып кетеді[4]. Сол кездегі бұйрық бойынша жас мамандар жіберілген жұмыс орнына тамыз айының 1-нен қалмай орналасып, онда 6 жыл қызмет етуге міндеттелген. А. Байтұрсынов оқу бөлімінің Аймақтық Қамқоршысының атына өтініш жазып, жолдамада белгіленген қызмет орнына жету үшін қаражатының жоқтығына байланысты оқу Кеңесі есебінен 60 сом ақшалай қарыз беруін өтінеді. Қарызданып Арынғазы ауылына жеткен А. Байтұрсынов жолдамада көрсетілген 6 жылды толық өтей алмады. Ахметкерей Қонысбаев деген байдың, кейіннен Аманқарағай ауылнай мектебінде бір жылға жуық бала оқытады. Осы жердегі Аманқарағай қорықшысының қызы Александра Ивановнаға үйленіп, Қостанай уезіндегі Әулие көл елді мекенінде бастауыш мектепте мұғалім болады. Патша заманында да саяси күрес жолына түскен қазақтың белді азаматтары, зиялы қауым өкілдері қуғындалған. Қуғын-cүргін әр заманда болған. ХХ ғасырдың басында қазақ халқы бірнеше қуғын-сүргінге ұшырады. 1905 жылы патшаның сөз, баспасөз бостандығы жарияланысымен жаңадан қалыптасқан ұлт зиялылары билеуші үкіметтің отарлық езгісіне қарсы ұлт-азаттық күрестің бастапқы қадамын баспасөз арқылы бастаған болатын. Қазақ тіліндегі газет шықпай тұрған кезде патша үкіметінің әккі саясатын татар, орыс тіліндегі басылымдарға жариялау талаптары қойылған арызхаттарды (петициялар) жоғарғы орындарға жолдау, Мемлекеттік Дума мінберіне шығып сөйлеу арқылы әшкерелеуге тырысты. Олардың баспасөз арқылы ұлттық мүддені көздеуі, жер дауы, жесір дауы, тіл, дін мәселесі жайында ашықтан-ашық пікір айтулары билікке ұнамады. Ә.Бөкейханов, Ж.Ақбаев сынды азаматтардың елдің сана-сезімінің оянуына шақырған, оқу-білімнің мән-маңызын насихаттаған, ғылым мен мәдениетке үндеген мақалалары, Қазақ елін қалың ұйқыдан оятып, оқу, өнер-білім, іскерлік жолына салу, ең бастысы, дербес мемлекет құру сияқты негізгі мақсатқа жетелеген Ахметтің «Масасынан», Міржақыптың «Оян, қазағынан» билеуші үкімет сескенді. Сондықтан олардың жүрген іздері, сөйлеген сөздері жіті бақылауға алынып, құпия түрде олардың «ұлтшылдығын» дәлелдеген қат-қат томдар жинақталды [5]. Алды абақтыға қамалса, артына айыппұлдар салынды. Мәселен, Міржақыптың «Оян, қазақ!» кітабы мазмұнына орай панисламшылдық идеясын таратушы, қазақтар арасында орыс үкіметінің саясатына қарсы наразылықтың тууына бағытталған кітап деп танылған. Ол Семейде 1911 жылы маусымда қамауға алынып, желтоқсанда болған Семей өлкелік сотының шешімімен бір жылға бас бостандығынан айырылған. Дегенмен сол кездегі патша үкіметінің қуғындаған саясатына қарамастан, А. Байтұрсынов «Масасы» ызыңдап, қалың ұйқыда қаперсіз жатқан халықты оятқандығын, Міржақыптың «Оян, қазағы» халық мүддесінің жоқшысы бола алатын саяси күрескерлерді шыңдағанын атап өтуіміз керек. Демократиялық қозғалыстар одан әрі өрістеп, қазақтың ұлт тіліндегі баспасөзі қалыптасты. Дүниеге қазақтың жоғын жоқтаған, сөзін сөйлеген «Айқап» журналы мен «Қазақстан», «Қазақ» сияқты газеттер дүниеге келді. Ахмет Байтұрсынов ұйымдастырып шығарған «Қазақ» газеті кейіннен Алаш партиясының құрамында болып, оның қоғамдық-саяси қызметін жандандырған Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, М. Тынышбайұлы, Р.Мәрсеков, М.Жұмабаев, Х.Ғаббасов, Ж.Жәнібеков, Ж.Тілеулин, Х.Болғанбаев, Ж.Ақпаев, Ж.Басығарин, А.Сейітов, С.Торайғыров, А.Мәметов, Х.Досмұхамедұлы сияқты зиялыларды топтастыра білді, олардың ұлттық идеясын бүтін жұртқа жеткізді. Халқымызды мазалап жүрген жер, дін, тіл, оқу-ағартуға қатысты мәселелерді қозғауға тырысты, қазақ қоғамына аса қажетті ұсыныстар айтып, оны бірлесе шешуге шақырды[5]. Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы орнын, оның әлеуметтік-қоғамдық істерін, дүниетанымдағы ерекшеліктерін өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін айтқан адамның бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол “Еңбекші қазақ” газетіне (1923 жыл, 30 қаңтар) “Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды” деген арнаулы мақала жазып, онда былай дейді: “А.Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес, оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан өз заманында патша арам қулықты атарман-шабармандарының қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын жыртып, дауысын шығарған кісі. Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губернатор, соттарға күшін сатып, тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық істеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызметтерін қылды”. “Қырық мысал”, “Маса” кітаптарын, “Қазақ” газетіне редакторлық еткен еңбектерін, Алаш кезеңін, артынан компартияға кіргенін түгел шолып айта келіп, мынандай түйін түйеді: “Қалай болса да жазушы аз ғана, әдебиеті нашар қазақ жырларына оқу һәм тіл құралдарымен қылған қызметі таудай... Елуге келген Ақаңды шын көңілден құттықтап,өмірініңұзақболуынтілеймін6]. Түркістан республикасы Орталық атқару комитеті мен Түркістан Орталық партия комитетінің газеті “Ақжол” 1923 жылғы 4 ақпанында шыққан 270-санында: “Қазақтың дыбысына, сөзіне арнап әліппе мен әріп, тіл һәм оқу құралдарын шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреткен Ақаң еді. Ұлт қамы дегенді көксеген адам болмай, қазақ құлшылыққа кез болғанда бостандыққа жол көрсеткен Ақаң еді”, — деп жазылғанБұдан кейінгі уақыттарда, әділет принциптері бұзылып, адамшылықты таптаған зұлмат жылдар, нәубет, селебе, қан қырғын – репрессиялар басталған кезде, көп нәрсе мүлде бұрмаланды, “байтал түгіл бас қайғы” дейтін күндер туған. Ол шақта Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерін талдап, тарихтағы орнын көрсетпек түгіл, атын атаудың өзі – қылмыс, азамат басын жұтатын, абақтыға апарар жолға айналды Ахмет Байтұрсыновтың ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік істері өз заманында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі әлемі ғана емес, орыс ғалымдары берген тарихи тұжырымдардың орны ерекше. Кезінде Ахмет Байтұрсынов, оның ғылыми еңбектері туралы орыс ғалымдары проф. А.Смайлович, Е.Поливанов бағалы пікірлер айтқан болатын. Ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткерінің өмірі, шығармашылығы, әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектер, негізінен, оның туғанына елу жыл толу мерейтойы тұсында жарияланды. “Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамы еңбектерінде” (Орынбор, 1922) орыс тілінде екі мақала басылды. М.Дулатовтың “Ахмет Байтұрсынұлы (биографиялық очерк)” мақаласындағы тарихи фактілер, деректер күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Ақиқатқа жүгінгенде, бұдан кейінгі уақыттарда А.Байтұрсынов өмірбаяны туралы жазған авторлардың бәрі де осы еңбектің материалдарын пайдаланғанын көреміз. Мақалада тұңғыш рет ақын, ғалым, публицист, қоғам қайраткерінің туған уақыты, кіндік қаны тамған жері, ол ортаның басты сипаттары, білім алған ошақтары, қызмет еткен орындары, әлеуметтік қызметтері, саяси-қоғамдық көзқарастарының өзгеруі, сан алуан эволюциясы жан-жақты ашылып берілген. Ал екінші мақалада А.Байтұрсыновтың ғылыми еңбектерін, әсіресе тіл саласында ендірген жаңалықтарын саралауға арналған.Мәскеуде 1929 жылы “Коммунистік академия” баспасынан шыққан “Әдебиет энциклопедиясының” 1-томында А.Байтұрсынов: “Аса көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогі... Ол – қазақ тілі емлесіні
Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз
Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация
жариялап табыс табыңыз!
Материалдарыңызды сатып, ақша табыңыз.
(kaspi Gold, Halyk bank)
