ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУҒА АРНАЛҒАН ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ

ҒТАМР 15.81.99

АРНАЙЫ БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУҒА АРНАЛҒАН ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ

Мырзаева Жансая Лесбаевна, техника ғылымдарының магистрі, Қойшыбай Бекнұр Ерболатұлы, информатика мамандығының 3 курс студенті, Астана халықаралық университеті, Астана, Қазақстан

Email: beknur.koishybai1976@mail.ru, jan__89@mail.ru

Аңдатпа. Бұл мақала инклюзивті білім берудегі, әсіресе арнайы білім беру контекстіндегі жасанды интеллекттің (ЖИ) рөлін қарастырады. Сонымен қатар инклюзивті оқыту саласындағы ағымдағы қиындықтар мен мәселелерді талдау, жекелендірілген және бейімделген білім беру орталарын құру үшін жасанды интеллект технологияларын ұсынатын мүмкіндіктерді ұсынады. Арнайы білім беру қажеттіліктері бар студенттерді оқыту үшін жасанды интеллектті пайдаланудың артықшылықтары және ықтимал этикалық ойлар талқыланады. Инклюзивті білім беруде қолдануға арналған жасанды интеллект түрлері таныстырылады.

Кілттік сөздер: Жасанды интеллект, инклюзивті білім беру, арнайы білім, жеке бағдарлама бойынша оқыту, білім беру технологиялары, жеке оқыту, этикалық аспектілер.

Инклюзивті білім беру – бұл барлық оқушыларға, соның ішінде ерекше білім беру қажеттіліктері барларға тең мүмкіндіктер беруге ұмтылатын заманауи білім беру жүйесіндегі негізгі қағида. Әр түрлі мүгедектігі бар немесе белгілі бір білім беру қажеттіліктері бар оқушыларға арналған арнайы білім беру контекстінде инклюзивті принциптерді жүзеге асыру бірқатар қиындықтар мен мәселелерге тап болады.

Бүгінгі жасанды интеллект (ЖИ) саласындағы жылдам прогресс білім берудің жаңа перспективаларын, соның ішінде арнайы білім беруді ұсынады. Жасанды интеллект әр оқушының ерекше қажеттіліктерін ескеретін жеке және бейімделген оқыту тәсілдерін ұсына алады. Мұндай инновациялар ерекше білім беру қажеттіліктері бар студенттерге білім беру және білім беруді инклюзивті ету тәсілдерін өзгерту мүмкіндігіне ие.

Инклюзивті білім берудегі жасанды интеллекттің (ЖИ) рөлі әр оқушының ерекше қажеттіліктерін ескере алатын бейімделгіш білім беру ортасын құру болып табылады. ЖИ жеке оқыту бағдарламаларын ұсыну арқылы оқуды жекелендіруге, сондай-ақ бағалау және кері байланыс процестерін автоматтандыруға мүмкіндік береді. Технология және оқушылардың жеке қажеттіліктерін анықтай алады және олардың инклюзивті ортада табысты білім алуына ықпал ететін тиісті білім беру материалдары мен әдістерін ұсына алады [1].

Қазіргі уақытта инклюзивті оқыту бірқатар күрделі мәселелер мен қиындықтарға тап болуда. Негізгі проблемалардың бірі-мұғалімдердің инклюзивті ортада жұмыс істеуге жеткіліксіз дайындығы. Көптеген оқытушылардың ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істеу үшін жеткілікті тәжірибесі мен білімі жеткіліксіз. Тағы бір мәселе – инклюзивті білім беруді қаржыландырудың жеткіліксіздігі. Арнайы білім беретін мекемелер бюджет ресурстарының шектеулі болуына тап болуы сирек емес, бұл қажетті жағдайлар жасауды және тиісті білім беру материалдары мен технологияларын ұсынуды қиындатады.

Сонымен қатар, ерекше білім беру қажеттіліктері бар білім алушыларға әлеуметтік стигма және жеткіліксіз әлеуметтік қолдау мәселесі бар. Теріс көзқарастар мен қоғамға араласа алмау мұндай балалардың оқуы мен дамуына кедергі келтіруі мүмкін.

Білім беру бағдарламалары мен әдістемелерін ерекше білім беру қажеттіліктері бар білім алушылардың жеке қажеттіліктеріне бейімдеуде жиі мәселелер туындайды. Қолданыстағы оқу материалдары мен әдістері мұндай білім алушыларға бейімделмеуі мүмкін, бұл олардың толық оқуы мен дамуын қиындатады.

Тұтастай алғанда, бұл мәселелер барлық оқушылар үшін толыққанды және инклюзивті білім беруді жүзеге асыруға кедергі келтіреді, бұл осы мәселелерді шешу үшін жасанды интеллект сияқты жаңа тәсілдер мен технологияларды табудың маңыздылығын көрсетеді [6].

Жасанды интеллект инклюзивті білім берудегі өзекті мәселелерді шешуге көптеген мүмкіндіктер береді. Оны әр білім алушылардың ерекше қажеттіліктерін ескеретін жеке білім беру бағдарламаларын құру үшін пайдалануға болады. Машиналық оқыту технологиялары оқу деректерін талдай алады және жекелендірілген нұсқаулар мен оқыту тәсілдерін ұсына алады.

Сонымен қатар, жасанды интеллект бағалау және кері байланыс процестерін автоматтандыруы мүмкін, бұл мұғалімдерге білім алушылардың жетістіктерін тиімдірек бағалауға және білім беру стратегияларын бейімдеуге көмектеседі.

Сондай-ақ, жасанды интеллект мүмкіндіктері әртүрлі қажеттіліктері бар білім алушылар үшін қол жетімді және бейімделген білім беру материалдарын жасауды қамтиды, бұл білімге қол жеткізудегі теңсіздікті азайтады.

Тұтастай алғанда, жасанды интеллектті пайдалану инклюзивті білім беруді айтарлықтай жақсарта алады, бұл оны барлық білім алушыларға, соның ішінде арнайы білім беру қажеттіліктері бар білім алушылар үшін қол жетімді, тиімді етеді.

Қазіргі уақытта статистика бойынша Қазақстанда ерекше білім беруді қажет ететін 160 000 бала анықталып, тексеруден өтті, оның ішінде 47 000 мүмкіндігі шектеулі балалар. Олардың ішінде:

Қазақстанда инклюзивті білімге мұқтаж мектеп жасындағы балалар мектеп жасына дейінгі балаларға қарағанда 2 есе дерлік көп.

Оқу орындарында мүмкіндігі шектеулі жандардың саны артып келеді. Статистикалық ақпараттарға сүйенсек 2005-2006 оқу жылында 27618 болса, 2018-2019 жылдары олардың саны 1,6 есе өсіп, 43488-ді құрады. (1 – сурет)

1 – сурет. 2005-2019 жылдардағы мүмкіндігі шектеулі білім алушылардың көрсеткіші

Мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуындағы маңызды мәселе – білім беру. Бұл салада әрбір баланың тең құқығы болуы үшін елімізде инклюзивті білім беру қарастырылған. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар (ЕББҚ) инклюзивті білім беруді қажет етеді. Қазақстанда ерекше білім беруді қажет ететін балаларға денсаулығына байланысты білім алуда тұрақты немесе уақытша қиындықтарға тап болған және арнайы, жалпы білім беретін және қосымша оқу бағдарламаларын қажет ететін балалар жатады.[4]

Аймақтық контексте инклюзивті білім берумен қамтылған қазақстандық балалардың үлесі келесідей: (2 – сурет)

2 – сурет. Облыстар бойынша инклюзивті оқу бағдарламасымен қамтылу көрсеткіштері

Осылайша, ерекше көзқарасты қажет ететін қазақ балаларының барлығы бірдей инклюзивті білімге қол жеткізе алмайды. Кейбір ерекше қажеттіліктері бар балалар әлі де біліммен қамтылмаған. Статистикаға сүйенсек, 7550 мектептің 3289-ы ғана мүмкіндігі шектеулі балаларды қабылдап, оларға білім бере алады.

Осы қиындықтарды шешу еліміздің болашағы десек те болады. Бұл мәселелерді шешуде біз білім берудің жаңа бағытына көшуіміз керек. Яғни ерекше білім беруді қажет ететін балалар үшін білім беруге арналған жасанды интеллект технологияларын енгізуіміз керек. Жасанды интеллект технологиялары білім беруде қандай артықшылықтарға әкелуі мүмкін деген сұрақ туындауы мүмкін. Ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқытуда жасанды интеллектті (ЖИ) пайдалану бірқатар маңызды артықшылықтар береді. (3 – сурет)

3 – сурет. Ерекше қажеттілігі бар білім алушыларды оқытуда ЖИ пайдаланудың артықшылықтары

Тұтастай алғанда, ерекше қажеттіліктері бар білім алушыларды оқытуда жасанды интеллектті пайдалану білім сапасын айтарлықтай жақсартады және оларды оқытуға жекелендірілген және тиімді тәсілді қамтамасыз етеді.

Арнайы білім беру контекстінде әсіресе пайдалы болатын мүмкін бірнеше жасанды интеллект технологиялары бар:

1. Машиналық оқыту (Machine Learning): бұл технологияны әр білім алушының ерекше қажеттіліктеріне бейімделе алатын арнайы білім беру бағдарламалары мен бейімделген оқыту жүйелерін құру үшін пайдалануға болады.

2. Табиғи тілді өңдеу (Natural Language Processing, NLP): NLP оқу процесінде сөйлеу қабілеті бұзылған немесе тілдік қиындықтары бар білім алушыларға көмектесетін байланыс жүйелерін әзірлеу үшін пайдаланылады.

3. Компьютерлік көру (Computer Vision): бұл технология көру қабілеті бұзылған білім алушыларға білім беру материалдарына қол жеткізуге көмектесетін үлгіні тану жүйелерін құруға көмектеседі.

4. Дауыстық технологиялар (Voice Technologies): Дауыстық құрылғылар мен сөйлеуді тану жүйелерін оқу және жазу мүмкіндігі шектеулі студенттер үшін қол жетімді аудио навигация интерфейстері мен жүйелерін құру үшін пайдалануға болады.

5. Робототехника және аватарлар: роботтар мен виртуалды аватарларды аутизмі бар немесе басқа әлеуметтік және эмоционалдық қиындықтары бар студенттерге жеке қолдау мен ынталандыру үшін білім беру мақсатында пайдалануға болады.

6. Деректерді талдау жүйелері (Data Analytics): деректерді талдау мұғалімдер мен білім беру әкімшілеріне білім алушылардың жеке қажеттіліктерін анықтауға, олардың жетістіктерін болжауға және білім беру стратегияларын бейімдеуге көмектеседі.

Жасанды интеллектпен (ЖИ) жұмыс істеу үшін арнайы білім беру саласындағы педагогтар мен мамандарды оқыту технологияларды оқу процесіне табысты интеграциялаудың негізгі элементі болып табылады. Оқыту бағдарламалары ерекше білім беру қажеттіліктері бар оқушылардың қажеттіліктерінің ерекшеліктерін ескере отырып әзірленуі және келесі аспектілерді қамтуы керек.

1 – кесте. жасанды интеллектпен жұмыс істеу үшін арнайы білім беру саласындағы педагогтар мен мамандарды оқыту

Арнайы білім беруде жасанды интеллект қолдану бойынша оқыту тиімді енгізуді және ерекше білім беру қажеттіліктері бар оқушылар үшін максималды пайданы қамтамасыз ету үшін жүйелі, жан-жақты және тәжірибеге бағытталған болуы керек.

Бұл технологиялар арнайы білім берудегі жасанды интеллект әлеуетінің аз ғана бөлігін білдіреді және олардың комбинациясы барлық білім алушылар үшін жекелендірілген, қолжетімді және тиімді білім беру орталарын жасай алады[5].

Жасанды интеллектпен (ЖИ) жұмыс істеу үшін арнайы білім беру саласындағы педагогтар мен мамандарды оқыту технологияларды оқу процесіне табысты интеграциялаудың негізгі элементі болып табылады. Оқыту бағдарламалары ерекше білім беру қажеттіліктері бар білім алушылардың қажеттіліктерінің ерекшеліктерін ескере отырып әзірленуі және келесі аспектілерді қамтуы керек.

Осы тұрғыда инклюзивті білім беру үшін жасанды интеллектке негізделген нақты технологиялардың бірнеше компаненттерін көрсетейік:

4 – сурет. Инклюзивті білім беруде қолдануға арналған нақты жасанды интеллект технологияларының компаненттері

Бұл инклюзивті білім беруді қолдау үшін жасанды интеллектке негізделген көптеген технологияларды әзірлеу мен енгізудің бірнеше мысалдары ғана. Бұл сала дамып келе жатқандықтан, біз әртүрлі оқушылардың мүмкіндіктерін кеңейтуге және әділ оқу тәжірибесін жасауға мүмкіндік беретін одан да инновациялық шешімдердің пайда болуын күтуге болады.

Осы тұрғыда нақты қолданыстағы жасанды интеллект түріне шолу жасауға болады. Біз қарастырып отырған бұл жасанды интеллект түрі Seeing AI деп аталады. Seeing AI — Microsoft корпорациясы iOS үшін әзірлеген жасанды интеллект қолданбасы . Бұл ЖИ технологиясы адамдар мен нысандарды анықтау үшін құрылғы камерасын пайдаланады, содан кейін қолданба көру қабілеті бұзылған адамдар үшін сол нысандарды дыбыстық түрде сипаттайды. Білім беруде қолдануы бойынша қарастыратын болсақ, бұл технология алыстағы затты адами тілмен жеткізу немесе кітаптағы текстті аудио түрінде көрсету және суреттерді сипаттау сияқты мүмкіншіліктерге ие.

Тағы бір ерекше технологияның бірі - DreamBox Learning. Бастауыш сынып оқушыларына математиканы оқытуға мамандандырылған білім беру платформасы. Платформа жеке оқу материалдары мен тапсырмаларды қамтамасыз ету үшін жасанды интеллект пен бейімделген оқыту технологияларын пайдаланады. Инклюзивті оқу процесінде DreamBox Learning-ті пайдаланудың кейбір мүмкіндіктері мыналар: жеке бағдар: DreamBox Learning білім деңгейіне және әрқайсысының қажеттіліктеріне бейімделеді. Бұл қабілеттер мен қажеттіліктердің әртүрлі деңгейлері бар білім алушылар үшін маңызды, өйткені бұл оларға өз қарқынымен үйренуге мүмкіндік береді. Келесі кезекте көрнекі белгілер мен қолдау: платформа көру қабілеті бұзылған немесе басқа ерекше білім беру қажеттіліктері бар білім алушылардың көрнекі кеңестер мен қолдауды ұсынады. Сабақтарды ұсынудың көптеген жолдары: Dreambox Learning-те сабақтарды ұсынудың бірнеше әдісі бар, соның ішінде графика, дыбыстық эффекттер және анимация. Бұл әсіресе әртүрлі оқу стильдері бар білім алушыларға ыңғайлы болуы мүмкін. Кері байланыс және қолдау: Платформа білім алушыларға жеке Кері байланыс пен қолдау көрсетеді. Бұл технологиялар жасанды интеллектке негізделген жасанды интеллекттің бірнеше ғана түрлері. Осы секілді технологиялар қазіргі уақытта тез танымал болуда. Қазіргі уақытта инклюзивті білім беруде жасанды интеллект технологияларын енгізген мемлекеттер саны артып келеді. Солардың ішінде ең танымал елдер: АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Австралия т.б елдер. Бұл елдердің әрқайсысы озық технологияларды пайдалана отырып, барлық инклюзивті білім алушыларға білім берудің қолжетімділігі мен сапасын қамтамасыз ету үшін жұмыс істейді.

Ендігі кезекте осы технологияны инклюзивті білім беруді қолдау үшін жасанды интеллектке негізделген технологияларды қалай пайдалануға болатынының мысалын қарастырайық:

Кингсли – аутизммен ауыратын 10 жасар ерекше білім алуды қажет ететін оқушы, ол әлеуметтік қарым-қатынас пен сенсорлық өңдеу мәселелерімен күреседі. Жақында оның мектеп округі Кингслидің қажеттіліктерін жақсырақ қанағаттандыру үшін жасанды интеллектке негізделген әртүрлі технологияларды қолданатын инклюзивті білім беру бағдарламасын енгізді.

Кингсли қолданатын негізгі құралдардың бірі – интеллектуалды репетиторлық жүйе. Бұл адаптивті оқыту платформасы Кингслидің сабақтарының қарқынын, мазмұнын және оқыту әдістерін динамикалық түрде реттеу үшін оның өнімділігі мен оқу үлгілерін талдайды. Мысалы, жүйе Кингслидің көрнекі белгілер мен практикалық әрекеттер арқылы білімі жақсаратынын бідеді, сондықтан ол оған нейротиптік құрдастарымен салыстырғанда интерактивті, мультимедияға бай оқу материалдарын ұсынады.

Кингсли сонымен қатар бүкіл сыныпқа біріктірілген мектептің виртуалды көмекшісінің пайдасын көреді. Бұл жасанды интеллектке негізделген чат-бот Кингслиге сұраныс бойынша қолдау көрсете алады, оның сұрақтарына жауап бере алады, ұсыныстар бере алады және өзін шамадан тыс сезінгенде немесе қосымша көмекке мұқтаж болған кезде оны тиісті ресурстармен байланыстыра алады. Виртуалды көмекшінің табиғи тілді өңдеу мүмкіндіктері оған бірегей қарым-қатынас стилін түсінуге және соған сәйкес жауап беруге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, мектеп Кингсли үшін білім беру мазмұны мен іс-әрекеттерін қолжетімді ету үшін жасанды интеллектке негізделген мультимодальды оқыту интерфейстерін пайдаланады. "Мәтіннен сөйлемге" және "сөйлемнен мәтінге" мүмкіндіктері оған жазбаша материалдармен өзара әрекеттесуге мүмкіндік береді, ал компьютерлік көру арқылы субтитрлер мен аударма құралдары топтық талқылаулар мен презентациялар кезінде олардың барысын бақылауға көмектеседі.

Мектеп Сонымен қатар Кингслидің күшті жақтарын, қиындықтарын және оқудағы олқылықтарын жақсырақ анықтау үшін жасанды интеллектке негізделген адаптивті бағалауды пайдаланады.

Ақырында, Кингсли мектебі пайдаланатын білім беру деректерін талдау құралдары округтің инклюзивті білім беру саясатын қалыптастыруға және ресурстарды бөлуге көмектесетін ақпаратты ашу үшін жасанды интеллектті пайдаланады. Оқушылардың үлгерімі мен белсенділік тенденцияларын талдай отырып, бұл жүйелер мектепке Кингсли сияқты оқушылардың ерекше қажеттіліктерін қанағаттандыратын мақсатты қолдау бағдарламаларын жасауға мүмкіндік берді.

Инклюзивті білім берудің осы біртұтас, технологияға негізделген тәсілінің арқасында Кингсли өзінің оқу үлгерімінде, әлеуметтік-эмоционалдық дамуында және сыныпқа жалпы қатысуында айтарлықтай жақсартуларды көрсетті. Жасанды интеллектке негізделген құралдар оған өзінің ерекше күшті жақтарын атап өтетін және оқудағы айырмашылықтарды ескеретін ортада өркендеуге мүмкіндік берді.

Білім беру саласы дамып келе жатқандықтан, жасанды интеллекттің трансформациялық әлеуеті барған сайын айқындала түсуде. Осы озық технологиялардың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, мектептер мен аудандар барлық қабілеттері бар оқушыларға өз әлеуетін толық ашуға мүмкіндік беретін жекелендірілген, бейімделгіш және инклюзивті оқу орталарын құра алады. Этика, жеке өмірге қол сұғылмаушылық және әділ іске асыру мәселелері әлі де болса, жасанды интеллектке негізделген инклюзивті білім берудің артықшылықтары даусыз. Интеллектуалды репетиторлық жүйелерден адаптивті бағалау мен мультимодальды оқыту интерфейстеріне дейін бұл инновациялар білім беру ландшафтында өзгеріс жасауға және қолжетімді, жекелендірілген және деректерге негізделген оқытудың жаңа шекараларын ашуға дайын.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Azevedo, A., & Fernandes, J. M. (2021). Artificial intelligence in education: A systematic review and research agenda. Computers & Education, 163, 104122.

2. Howard, J., & Nelson, B. (2019). Accessible and inclusive learning with virtual assistants. Educational Technology Research and Development, 67(4), 1017-1040.

3. Nurgalieva S., Zeynolla S., Nurgalieva A. On improving the quality of inclusive education in Kazakhstan. European Research, 2017, no. 2.

4. Барроу, Т.Және Чен, Г. (2020). Интеллектуалды репетиторлық жүйелер арқылы инклюзивті білім беру мүмкіндіктерін кеңейту. Арнайы Білім Беру Технологиялары журналы, 35 (2), 112-123.

5. Дехен, С.Және Коэн, Л. (2011). Көрнекі сөз формасы аймағының оқудағы ерекше рөлі. Когнитивті Ғылымдардағы тенденциялар, 15 (6), 254-262.

6. Мавру, К., и Симеониду, С. (2014). Вспомогательные технологии как новая политика и практика: процессы, вызовы и направления на будущее. Технологии и инвалидность, 26 (2-3), 105-115.