ЖАС МЕКТЕП БАСШЫСЫНЫҢ КӘСІБИ САНА-СЕЗІМІНІҢ ДАМУЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕ

ЖАС МЕКТЕП БАСШЫСЫНЫҢ КӘСІБИ САНА-СЕЗІМІНІҢ ДАМУЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕ

Аңдатпа

Мақалада жас мектеп басшыларының кәсіби сана-сезімін қалыптастыру мәселесі өзекті болады. Авторлар мектеп басшының кәсіби қарым-қатынасының маңызды түрі сабақтан тыс іс-шаралардың (кеш, экскурсия, мәдени жүру, сынып сағаты, жиналыс) рөлі мен маңыздылығын негіздейді. Осы жұмыста жүзеге асырылатын негізгі идея: Қазақстанның білім жүйесінде Білім беру ұйымының басшысы іріктеуден өту үшін сауатты әрі қабілетті және де өз біліктілігін үнемі жоғарылатып отыруы қажет.

Шетелдік тәжірибені, әдеби дереккөздерді талдау нәтижесінде авторлар кәсіби қызметтің түрленуі, оның сапалық жаңа деңгейі, өз кезегінде, бұдан әрі тұлғалық өсуге (қызметтің операциялық аспектісінің түрлену есебінен ғана емес, сонымен бірге өз адамдардағы «бөгде тұрмыс», дербестену үрдісі арқылы) алып келеді, бұл өз кезегінде кәсіби қызметті жаңа мәнге, жағдаяттық мазмұнға толтырады. Сәйкесінше, субъектінің маңызды құндылықтары тұтас қызметті құратын заттар, құралдар мен тәсілдерді таңдаудың қорытынды қалыптастыру қызметін орындайды. Сондықтан жас мектеп басшысының өзіндік дамуы кәсіби қызметтің түрленуін ынталандырады, бұл өз кезегінде, мектеп басшысының дамуының қозғаушы күштерінің бірі болып келетіні туралы қорытынды жасайды.

Түйін сөздер: басқару, білім беру ұйымдарын басқару, мектеп басшысы, кәсіби сана-сезім

Аннотация

В статье рассматривается формирование профессионального самосознания молодых школьных руководителей. Авторы обосновывают роль и значение внеклассных мероприятий (вечеров, экскурсий, культурных прогулок, уроков, встреч) как важной формы профессионального общения руководителя школы. Основная идея этой работы заключается в том, что в системе образования Казахстана руководитель образовательной организации должен быть компетентным , чтобы быть выбранным и постоянно повышать свою квалификацию.

В результате анализа зарубежного опыта, литературных источников авторы полагают, что трансформация профессиональной деятельности, приводит к дальнейшему личностному росту (не только за счет изменения оперативного аспекта деятельности, но и через процесс персонализации, «инобытия» в других людях), в свою очередь, наполняет профессиональную деятельность новым смыслом, ситуативным содержанием. Соответственно, основные ценности организации служат для формирования окончательного выбора веществ, инструментов и методов, составляющих всю деятельность. Следовательно, саморазвитие молодого школьного руководителя стимулирует трансформацию профессиональной деятельности, что, в свою очередь, приводит к выводу, что это одна из движущих сил развития школьного руководителя.

Ключевые слова: менеджмент, менеджмент образовательных организаций, директор школы, профессиональное самосознание.

Abstract

The article examines the formation of professional self-awareness of young school leaders. The authors substantiate the role and importance of extracurricular activities (evenings, excursions, cultural walks, lessons, meetings) as an important form of professional communication for the head of the school. The main idea of ​​this work is that in the education system of Kazakhstan, the head of an educational organization must be competent in order to be selected and constantly improve his qualifications.

As a result of the analysis of foreign experience, literary sources, the authors believe that the transformation of professional activity leads to further personal growth (not only by changing the operational aspect of activity, but also through the process of personalization, "otherness" in other people), in turn, fills professional activity with a new meaning, situational content. Accordingly, the main values of the organization serve to form the final choice of substances, tools and methods that make up the entire activity. Consequently, the self-development of a young school head stimulates the transformation of professional activity, which, in turn, leads to the conclusion that this is one of the driving forces of the development of a school head.

Key words: management, management of educational organizations, school principals, professional identity.

Мұғалімдердің кәсіби қызметін зерттеушілер педагогикалық іс-әрекеттің гностикалық компонентін қалыптастыру, перцептивті-рефлексивті қабілеттерін дамыту үшін кәсіби өзін-өзі танудың маңыздылығын атап өтеді және олардың кәсіби «мен» ерекшеліктерін кәсіби шеберлік деңгейімен байланыстырады.

Білімнің әмбебаптығы, жалпы әмбебап тәжірибе және нақты практикалық қолдану арасында үздіксіз байланыс жоқ. Адамның қасиеттері, мінез-құлқы, мүмкіндіктері мен қабілеттері оның өмірінің материалдық жағдайлары сияқты объективті. Тұлға әрқашан белгілі бір адамға қолжетімді іс-әрекеттер, әрекеттер, шешімдер, соның ішінде, әрине, басқарушылық шеңберді анықтайтын «субъективті шектеулер» жиынтығын қамтиды. Мектеп басшысының жеке басы оған қол жетімді деңгейді, басшылықтың «шегін» қатаң түрде белгілейді. Бұл «төбені» тұрақты түрде арттыру, басқару ғылымында жақсарту үшін кейде көшбасшы жаңа дағдылар мен әдістерді игере алмайды. Жеке құрылымдарды терең қайта құру, «субъективті шектеулермен» байыпты жұмыс қажет.

Жеке тұлға тұтастай алғанда жеке рефлексия актісінде ашылмайды, бірақ басқа адамдармен қарым-қатынаста, іс-әрекетте, әлеуметтік маңызды әрекеттерде барынша жан-жақты көрінеді.

Біздің ойымызша, жеке тұлғаны кәсіби қатынастар жүйесіне қосу кезінде өзін-өзі тану тексеріліп, түзетіліп, түзетілетінін атап өткен жөн.

Басшының өзіндік санасы, кәсіби қызметі және тұлғасы жеткілікті қарама-қайшылықтарға толы екендігін және өте қиын сараланатын бірлік болып табылатындығын атап өту қажет. Әрине, осы феномендердің әрқайсысын жеке зерттеу қажет. Алайда кәсіби қызмет қажеттілікке байланысты осы үш бірлікті талап етеді. Бірақ осы үш бірлікте кәсіби қызметтің әртүрлі кезеңдерінде жетекші фактор ретінде не өзіндік сана, не тұлға қатысады

Осыған қоса өзіндік сана қызмет пен тұлға арасындағы буынды жалғастыратын байланыс ретінде қарастырылады. Басшының тәжірибелік қызметінде, біздің көзқарасымызға қарай, мұндай байланыстырушы буын ретінде кәсіби өзіндік сана қарастырылады.

Қоғамдық қызмет мәніне қарай практикалық болып табылатындығы, ал белгілі бір білімнің ақиқаты туралы сұрақ теория сұрағы емес, практика сұрағы болып табылатындығы туралы ереже аксиомаға айналды. Бұған орай, басқарушылық қызметтің тиімділік шарты ретінде өзіндік сана практикалық сұрақтар қашан және қайда шешілетін мәселе ретінде туындайды. Өзіндік ақиқат дереккөздерінде өзіндік сана – бұл ең алдымен практикалық мәселе, және ол адами қарым-қатынастардың кез-келген түрлерінде, адамның әлемді игеруінің барлық деңгейлерінде сол күйі қалады.

Сонымен, өзіндік сана мәселесін, біздің қарастыруымша, келесі түрдегідей қалыптастыруға болады: сөз бен ісі нақты бір жерден шығатын, өзінің кәсіби қызметінде белгілі бір білімдерді басшылыққа алатын, тәжірибеде теорияны қолданатын тұлғаның өзіндік санасы қандай болмақ? Басқарушылық қызмет жүйесінде өзінің нақты тұрмысын іске асыру келешегінде теориялық пайымдауды қарастыратын, мектеп басшысы қандай дүниетанымға ие болуы тиіс?

Теориялық білім, кез-келген жалпы білім секілді жеке мәдени-тарихм іске асыру алгоритмдері ретінде өзінің мүмкін практикалық мазмұнының нақты білімінен тұрмайды. Осыған қоса, өнеркәсіпте ғылыми нәтижелерді қолдану, әртүрлі еңбек операциялары үшін белгілі бір құралдарды пайдалану жеткілікті нақты фактілер болып табылады. Сәйкесінше, барлық қайталанбайтын өзіндік бейнесінде және әртүрлі білім түрлеріне ие басшы тұлғасының субъективті байлығында басқарушылық қызметті саналы өлшеу білу, жалпы мәдени білім әлемі мен өзінің өмірлік тәжірибесін біріктіре білуі тиіс.

Сонымен, тұлғаның кәсіби қалыптасуы – бұл өзіндік сана ықпалымен кәсіби қызметте бірізді сапалық өзгерістер болып табылады. Бұл өзгерістер ең алдымен тұлғаның тұтынушылық-мотивациялық, операциялық-техникалық салаларында орын алады.

Кәсіби қалыптасу мәселелерінің зерттеушілері бұл үрдісте бірнеше кезеңдерді бөліп көрсетеді: әртүрлі еңбек салаларында жалпы даму және бастапқы бағдар ықпалымен кәсіби ниеттердің туындауы және қалыптасуы; таңдалған мамандықты игеру ретінде кәсіби білім алу;

Қызметтің дербес стилінің қалыптасуын сипаттайтын кәсіпке ену және өндірістік пен әлеуметтік қатынастардың жүйесіне қосылу (кәсіби бейімделу); өзіндік кәсіби қызметті ішінара және толық іске асыру (білімдік шығармашылық қызметтің кезеңі). Кәсіби қалыптасудың әрбір кезең нәтижелері болып табылады: кәсіби өзіндік анықталу, оқушылық, өзіндік сананы дамыту негізінде біліктілік немесе құзыреттілік және кәсіби шеберлік.

Мектептің басшылығын енді бастаушы басшысы үшін белгілі бір ерекшелікке ие, оның кәсіби қалыптасуының бейімділік кезеңі тән. Мұғалімнің басшылық қызметке тағайындалуы жағдайында қызметтің басшылыққа толық ауысуы орын алады. Тағайындалу ұжымның ішінде орын алған жағдайда лауазымға бейімделу мәселесі бастапқымен салыстырғанда күрделігі кемдеу болып табылады, себебі бейімделу нысандары ретінде ерекшеліктері бар жұмысты мектеп әлеуметтік-психологиялық бейімделу нысаны ретінде педагогикалық ұжым толығымен шектеледі; еңбек саласы үлкен өзгерістерді. Лауазымға бейімделу кезеңіндегі қиындықтар, ережеге сай, арнайы басқарушылық даярлыққа ие болмауына байланысты, және ол өзі үшін жаңа кәсіпті игереді, бұл оны қызметке алғашқы бейімделу жағдаятын бастан кешіруге мәжбүрлейді.

Кәсіби қалыптасу мәселелерін зерттеушілер маманның қызметті іске асыру тиімділігі тұтынушылық-мотивациялық, операциялық-техникалық және тұлғаның өзін-өзі тану салаларының тығыз бірлігі мен өзара әрекеттесуінде қалыптасу деңгейіне тікелей тәуелді, осыған қоса қалыптасудың әрбір жеке кезеңінде олардың бірінің қалыптасу жоспарында жетекші рөл беріледі. Мұнда сөз мектеп басшысының кәсіби өзіндік санасы туралы болып отыр, тұлғалық «Мен» дербестігі «өзіндік сана» ғана емес, басшы-индивидтің эмпириялық санасында кейбір абстрактілі теориялық позиция ғана емес, қоршаған ақиқатта өзі мен өз орнын нақты түсіну болып табылады. Мектепті тиімді басқару үшін «жалпы» басшы болу жеткіліксіз, алайда жеке өмір тарихына ие, мектептің басқарушылық қызметін айрықша түсінетін және пайымдай білетін, барлығымен белгілі бір әлеуметтік-экономикалық, мәдени құндылықтар мен дәстүрлерді бөлісе алатын, ақыл-ойы толыққан, басқарудың күнделікті, қалыпты жүйесіне қатыса білетін тұлға болу міндетті.

Басқарушылық қызметтің жанды үрдісімен бірігу мектеп басшысының кәсіби практикалық өзіндік санасына тарихи оқиға қасиеттерін береді. Біздің көзқарасымызша, мектеп басшысының кәсіби өзіндік сана мәселелерін шешу басқарушылық қызметтің күнделікті күйбің тірлік сұрақтарына барынша «енуде» жатыр. Демек, кәсіби практикалық өзіндік сана басқарушылық қызметтің тиімділік шарты ғана емес, сонымен бірге басшының сөзі мен ісінің бірлік негізі, болмаса, олардың бірлігі, бұл басқарудың жалпы қағидалары мен білімдерін білуден тартылатын қызметтің жай нәтижесі емес. Сөзден нақты іске көшкенде әрекет етуші субъектінің өмірлік тәжірибесі, оның дүниетанымы жатыр. Дәл осы әлеуметтік-практикалық және мәдени шектеулер басшыға өзінің таяу арадағы тұрмыс ерекшеліктерін бағалауға және, өзінің кәсіби өзіндік санасын мүмкін өзгерістер мәні етуге мүмкіндік береді.

Кәсіби өзіндік сана кәсіби қызметте өзін тұлғалық тану мәні болып табылады, ол келесілерді болжайды:

• Осы қызметке – қажеттіліктері мен мүдделері, ұмтылулары мен құнды бағдарлары, қызметтің қозғаушы күштері, өзінің әлеуметтік рөлдері туралы ұғымдарына өзінің ұмтылуын түсіну;

• Маман ретінде өзінің жеке қасиеттері мен сапаларын бағалау; кәсіби білімдері, біліктері мен дағдылары, кәсіби маңызды қасиеттер; қоғамдық дамудың заманауи кезеңімен осы кәсіпке объективті түрде қойылатын талаптармен бірге бағалау нәтижелерінің қатынасы;

• Қызметке қатысты сыртқы шарттарды ескере отырып мақсаттарды қоюдан және оларға қолжеткізу тәсілдерін анықтаудан тұратын, өзінің кәсіби қызметін реттеу; әрекет ету бағдарламаларын әзірлеу және қызмет барысында оларды түзету, сондай-ақ оның нәтижелерін, қойылған мақсаттарға қол жеткізу деңгейлерін бағалау.

Біз кәсіби өзіндік сана сапасы біздің зерттеу аспектімізде өзекті мәнге ие, келесі типтерінде көрініс табады деп есептейміз:

• Өзіндік сананың жайлылығы;

• Өзіндік сананың ебедейсіздігі;

• Өзіндік сананың белсенділігі.

Басшының кәсіби өзіндік санасының осы типтерінің әрқайсысы басқарушылық қызметте белгілі бір рөлді ойнайды.

Белсенді өзіндік санасы бар басшы – бұл ақпараттың дереккөзі ретінде қоршаған адамдарға бағдар және өзінің өткен тәжірбиесіне саналы сындарды қатынасы бар басшы. Бұл екі тарап өзінің басқарушылық қызметінде демократиялық қағидаларды бірізді іске асыратын мектеп басшысының мінез-құлқында нақты көрініс табады. Демократиялық басшының тәжірибесінде сындарлы өзіндік санаға, өзіндік сынаққа айрықша орын тиесілі. Бұл жағдайда басшының өзіндік сыны ретінде өз қателерін мойындауды ғана емес, есептеулерді талдай білу, одан іс үшін нақты пайданы көздеу, ішкі тұлғалық шиеленісті шеше білуді түсіну қажет.

Мектеп басшысы ұжымның нысанды көшбасшысы болып табылады, ол өзі басшылық етіп отырған адамдардың жұмысы үшін ресми жауапкершілікке ие. Ол, егер ұжымның қандай да бір қызметкерін марапаттағысы, ықталандырғысы немесе жазалағысы, тежей тұрғысы келсе, пайдаланатын бірқатар ресми құзыреттіліктер мен ықпалшараларға ие. Алайда, оның өзіндік санасында ұжымның мүшелеріне ықпал етудің моральдық секілді, психологиялық тәсілдері мен негіздерін бекітілуі тиіс. Басқаша айтқанда, белсенді өзіндік санасы бар басшы бейформальды көшбасшының қырларына ие болуы тиіс.

Егер басшы кәсіби қызмет үрдісінде өз бойында көшбасшының қырларын салыстырса, сәйкестендірсе, таныса, онда осы арқылы кәсіби өзіндік санада оның тұлғасының бағыттылығы анықталады.

Сонымен, басшының кәсіби өзіндік санасы оның тұлғасының бағыттылығымен диалектикалық өзара байланыста болады. Басшы тұлғаның бағыттылығы оның барлық жетекші диспозицияларының жиынтығы болып табылады, ол оның кәсіби өзіндік санасын анықтайды. Осыған қоса өз бағыттылығын істерде, әрекеттерде іске асыра отырып, басшы өзінің кәсіби өзіндік санасын қалыптастырады, тәжірибеде өз идеяларының бірінің дұрыстығын және басқаларының қателігіне көзі жетеді. Өзінің басқару әрекетімен кәсіби өзіндік санасын үнемі сынау – тұрақты кәсіби сананың қалыптасуының қажетті шарты.

Алайда басшының қабілеті өздігімен өзінің кәсіби өзіндік санасын күрделі практикалық сынақтарға тарту басқарудың осы актісіне қатысты басшының не ойлап, не уайымдайтындығына ғана емес, сонымен бірге ол туралы оның не ойлап және нені уайымдайтындығына тәуелді.

Бұл оның кәсіби өзіндік санасының айрықша сапасы туралы айтады. Ол, бұл сапа, және әдетте басшының дербестігі деп аталатын, белгілі бір басшының тұлғалық практикалық өзіндік сана сипатын анықтайды. Мектеп басшысының дербестігі біруақытта кәсіби өзіндік санамен қатар қалыптасады, сәйкесінше, басшы тұлғасының бағыттылығымен бірге дамиды.

Өзіне, өз өміріне, өзінің кәсіби қызметіне қатысты пайымдауларды тұлғаның қабылдауын педагогика мен психологияда өзіндік анықталу деп атайды. Өзіндік анықталу бірегейлік элементі болып табылады.

Кәсіби қызмет құрылымы және оның мазмұны өзгеріссіз қалмайды, олар сол кәсіптік аясында барлық жаңа қырларды, жаңа мәнді, жаңа нысандарды табатын, басшының жеке өсуімен өзгертіледі. Осылайша, тұлға дамуының өзіндік санасы кәсіби қызметтің түрленуін, ол туралы ұғымдардың тереңдеуін ынталандырады. Кәсіби қызметтің түрленуі, оның сапалық жаңа деңгейі, өз кезегінде, бұдан әрі тұлғалық өсуге (қызметтің операциялық аспектісінің түрлену есебінен ғана емес, сонымен бірге өз адамдардағы «бөгде тұрмыс», дербестену үрдісі арқылы) алып келеді, бұл өз кезегінде кәсіби қызметті жаңа мәнге, жағдаяттық мазмұнға толтырады. Сәйкесінше, субъектінің маңызды құндылықтары тұтас қызметті құратын заттар, құралдар мен тәсілдерді таңдаудың қорытынды қалыптастыру қызметін орындайды. Сондықтан адамның өзіндік дамуы кәсіби қызметтің түрленуін ынталандырады, бұл өз кезегінде, тұлға дамуының қозғаушы күштерінің бірі болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. Ана тілі, 1992.

2. Әлмұхамбетов Б.А., Бенцион Я.С. Педагогикалық кадрлармен әдістемелік жұмыс: келелі мәселелер, тәсілдер, шешімін іздеу. Алматы, 1998.

3. Харламов И.Ф. Педагогика. Минск, 1998.

4. Педагогика. Абай атындағы Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы, 2003.

5. Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. Алматы. Мектеп, 1975. 

6. Внутиришкольное управление: Вопросы теории и практики. Под. ред. Т.И.Шамавой.

7. Основы внутришкольного управления. Под. ред. П.В.Судоминского. Москва. Педагогика. 1987.

8. Педагогикалық басшылық. //Бастауыш мектеп. Т.1, 1987. 

9. Шешенханова М. Мектеп басқарудың демократиялық алғышарттары //қазақстан мектебі журналы, 1993.

10. А.К.Үмбетова. «Болашақ мұғалімдердің шығармашылығын дамыту педагогикалық іс – тәжірибенің басты мақсаты» Бастауыш мектеп №5\2009ж, 37-39 бет.

11. Амоношвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция оценка учения школьников. Москва. Педагогика. 1984г. /47/

12. Ұ.Қалилаханова. «Мұғалім мәдениетінің мәні жоғары» Қазақстан мектеп №7\2000ж, 32-36 бет.

13. М.Жанбөбекова. «Мұғалім даярлауға- басты назар»Қазақстан мектеп №7\2008ж, 15-17 бет.

14. Centre of Study for Policies and Practices in Education (CEPPE), Chile (2013), “Learning Standards, Teaching Standards and Standards for School Principals: A Comparative Study”, OECD Education Working Papers, No. 99, OECD Publishing.http://dx.doi.org/10.1787/5k3tsjqtp90v-en

15. Mourshed, M., Chijioke, C. and Barber, M. (2010) How the world’s most improved school systems keep getting better, London: McKinsey & Company.

16. OECD (2015), TALIS 2013 Results: an international Perspective on Teaching and learning, oecd Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264196261-en

17. Омарбекова А. К. (2016) Орта білім беру жүйесіндегі дербестік: Қазақстандағы жалпы білім беретін мектептердің дербестігі және есептілігі. ЖБМ. Білім беру мәселелері №2. DOI: 10.17323/1814-9545-2016-2-152-172

18. Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Тәрбиенің жалпы әдістері. Алматы АлМу. 1994.

Ә.Қалыбекова. «Мұғалім-тәрбиеші даярлаудың басты бағыттары» Қазақстан мектеп №8\2003ж, 9-11 бет.

19. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991.