Материалдар / Жеңге жезде мектебінің сабағы (жалғасы)

Жеңге жезде мектебінің сабағы (жалғасы)

Материал туралы қысқаша түсінік

жеңге жезде мектебінде үйретілген сабақтардың қысқаша мазмұны)

Ховдобай Орик

Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

29 Қараша 2018

392

0 рет жүктелген

Әлеуметтану Мақала Барлық сыныптар

770 ₸

Бүгін алсаңыз
+39 бонус беріледі
Бұл не?

Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Жеңге және жезде мектебінде үйренетін-ұлы сөздер. Ұлтқа тән ибалы,иманды,нәзік құбыл-ыстар бырт-бырт үзіліп, қарабайыр қатынасқа түскен сүреңсіз өмір кешуге мықты кіріскен қоғамнан қашсаң да құтыла алмас секем жайлап,өмір өңсіз,тіршілік тұрлаусыз,сауық-сайран шаттықсыз, өлім-жітім азасыз,іс-әрекет еріксіз,сөзіміз түрпідей,сыртымыз кірпідей, көңіліміз түлкідей,ақылымыз таяз, қайғымыз ащымен жуылып, абыройымыз арақпен тазарған сол бір заман да біз көп дүние,мұрадан,мирастан несібесіз қалыппыз.Ұлы сөз кірлеген көңілді тазартады,қажыған көңілге қуат бере алады.Асқан-тасқан көңілді басып,қараңғы көңілге шырақ жаға алады. Ол былай болыпты. «Ата-бабалар қалдырған,кісілікке баулыған нақыл сөздерді,кейінгі ұрпаққа жоғалтпай жеткізу-кәзіргі сезімі сергек адамдардың парызы деп есептеген дұрыс.Шындықты айта алмаған сөздің атасы өледі;қариялар кеткен соң елдің айтар нақылы мен батасы өледі.Әңгімеде , дәстүр-салт санада жаңа құбылыс пайда болады.Жақсы сөз нәрлендіріп,жақсы дос әлдендіреді екен.Баяғыда мұндай қариялар келгенде астына көрпе төсеп,шынтағына жастық беріп,қымызды сапырып отырып,әкеміз жалықпай ауылдағы туыстуыстарын жинап алып,мал сойып,ұзақ уақыт тыңдайтын. Мұндай әңгіме айту дәуірі 1925-1926 жылдарға дейін өмір сүрді.Одан кейін халықтың басына түскен нәубат адамдарды есінен тандырды.Ескі әңгіме айтқан адамдарды қудалады. 1940 жылдан бастап қала мен ауылда халықтың руханият пен тұрмыстың негізінде қалыптасқан дәстүрдің ауытқу кезеңі басталды.Өмір сүруге,болашаққа пайдасы бар-ау деген жағдайларды ешкім түгендеп,ойланып,толғанбайды.Оны байыптауға байлам жасаған адамдар бой көрсете алмады. Заңға,не ислам дініне үйлеспейтін дағдыға бет бұрды. Кәрі-жасына қарамай о дүниелік болған адамдарды оң жаққа салып, жөнелтүдің өзіндік дәстүрі сақталмады.Оны түсіндіретін діни сауаты бар адамдар болмады.Жаттама құран аятынан құрастырған шала молдалар пайда болды.Өлімді аста-төк мал сойып,бөшке-бөшке сыра ашытып,жәшік-жәшік арақ ішу,карта ойнау белең алды. «Отырған үйдің бір бөлмесінде мәйіт жатыр-ау» деген ой санаға кірмей,үйді көкала түтін ғып,темекі тартып,дауласып,дауыс көтеру екі күнге созылған кездер де болды.Марқұм болған соң жетісі мен қырқына жиналған кәрі-жас жақсы әңгімелер айтудың орнына малының ұрланғанын, биесінің,сиырының төлдегенін,малына қасқыр шапқанын,біреулердің бұзақтығын термелеп айтып, ұсақ түйек ауыл ішіндегі өсек аяңды сөзіне арқау ғып тарасып жатты.Тіпті,салихалы үлкен адамдардың өзі арақ-сыра ішіп, карта ойнауға бой ұрды.Бұл жағдай 1995 жылға дейін етек алды»(А.Әрінұлының естелігінен).Әулет мектебінде ұлы сөздерді үйрету үшін оны балалар ойынына сіңіріп,ойынға ұластырып ұқтырған.Білім мен тәрбиені ұлттық балалар ойыны арқылы үйреткен. Айталық, бата,өнегелік сөздер(тыйымдық сөздер,ескертпелік сөздер, тәлімдік сөздер т.б.)мақал-мәтел,жұмбақ,шешендік сөздерді балалар айтысы арқылы жаттат-қызған.Ал,ғұрыптық жырларды да осы айтысқа айналдырып игерткен. Жоқтау,көріс,жар-жар, сыңсу,көңіл айту,естірту сияқты ұлттық үлгі-өнегелерді де.балалардың бас қосуында ұқтырған.Ұлы сөзде ұяттық жоқ деп түсінген қазақ,қыздарына бесік жыры,тұсау кесу жыры,бала бесікке бөлеу әндерін осы жеңге-жезде мектебінде үйретті.Қоштасу,сағыныш әндерін,арнау өлеңдерін би,музыка аспаптарын үйрету де,қол өнерін ұқтыру да осы мектептің үлесіне тиген.А.Сейдімбеков: «Егер ХХ ғасыр табалдырығын аттағанға дейін қазақ халқына ең мол рухани жұбаныш болған өнер түрлері қайсы?!-деген сұрақ қойылар болса,онда алдымен сөз өнері,музыка өнері және қолөнері тілге оралар еді».-дейді. Осы үш өнерді бозбала- бойжеткен жеңге-жезде мектебінде оқып үйренген. Зере,Ұлжан, Қызтумас,Айғаным әжелер осы мектеп түлегі.Олар да,анадан ертегі,жыр жаттап, әңгімелерді біліп туған жоқ.Қай ана осы мектепті көрмесе,одан тәлім-тәрбие алмаса,Бауыржан атамыздан бастап,бар қазақты «қорқытатын» болады,үрейлендіре алады.Кәзіргі,бата тілек айта алмайтын,өсиет үлгі қалдыра алмайтын,ұлы сөзге шорқақ аталардың көбеюі де осы мектепте оқымағандықтың кесірі. Қоштасу.Жеке адамнан бастап күллі халық көңіл-күйін білдіретін бір де ауқымды,бірде қысқа болып келетін тұрмыстық жыр.Мысалы, «Басынан Қаратаудың көш келеді» дастанынан бастап «Елім-ай» әні , «Қозы көрпеш-Баян сұлу» жырындағы Таңсықтың қоштасуы, «Жылау,жылау,жылау күй» дейтін ұзын қоштасулар бар.Бұл тақырыпта молырақ жырланғаны адамның көңіл-күйі.Адамның қартайып төсек тартқан шағында,артында қалып бара жатқан ұрпағына,ел-жұртына қоштасу ретінде айтылатын ақыл-өсиеті,тілегі,өткен өмірімен тілдесуі болады.Немесе арман еткен мақсатыныңа жете алмаған адамның толқуға түскен,күйіншілікке ұшыраған кезі,үмітімен қоштасуы.Сол сияқты адамның қиын-қыспақ жағдайға түсуі және одан құтыла алмасына көзі жеткен соң,артындағы ағайына,халқына арнаған аманаты,олармен қоштасуы баяндалады.Бұл айтылғандардың бәрі де адамның көңіл-күйін,іштегі шерін қозғайды,оны қоштасу арқылы шертеді.(М.Ғабдуллин) Тұтқын болып айдалып, Алыс жолға жиналып, Тұрғанымда қиналып, Сөз сөйлеймін зарланып, Ішім бір удай ашиды, Көңілім босап жасиды, Алдағы күнді ойласам, Жан-жүрегім шошиды Қайта айналып келем бе, Көрмеймін бе,көрем бе. Аманатын Алланың, Әлде бір күн берем бе? Бойымды билеп уайым, Еңсемді басып толайым. Күйге түстім шерменде, Өзің жар бол,Құдайым! Бетегелі белдерім, Айдынды шалқар көлдерім. Артымда қалып барады, Туып өскен жерлерім... Еркін азат күнім-ай, Қылығы қымбат жаным-ай... Тұлпар мініп ту ұстап, Сайран салған елім-ай! Ай,заман-ай,заман-ай, Замананың зауалы-ай. Құбылып соққан құйындай, Айласы мен амалы-ай. Бір қазақтың баласын, Екіге бөліп арасын. Қырқыстырып қойғаны-ай, Ағызып көзден сорасын. Ел арасын ашқаны- Ескі әдетке басқаны. Осылай қылған ежелден- Қазақтың барлық дұшпаны. Бірікпесе ел басы- Құрғамайды көз жасы. Болмаса екен бір күні Әлдекімнің олжасы. Ата-дәстүр,салт пен дін, Осы күні болды мін Мұның бәрі жоғалса, Елдігіңде барма құн? Зиялыңды қудалап, Қараңғыңды бұйдалап. Берекені кетірсе, Қырықпышақ қып өқидалап. Қайран халқым азбай ма, Қадірі қашып тозбай ма? Азып тозып кеткен ел, Өз көрін өзі қазбай ма? Қазақ мұны біле ме? Құлағына іле ме? Құрыған емей немене? Біз кетерміз,кетерміз, Алладан медет күтерміз. Елге тауфиқ тілеумен, Өксіп-өксіп өтерміз. Шырматылмай елеске, Шығармысың күреске. Бұл жолда ескі сөздерді, Қазағым,елім, ал еске! Асанқайғы,Жиренше, Ақылын айтып өлгенше. Солардың сөзін қайталап, Отырмын мен де білгенше. Қош аман бол,туған жер. Кіндігімді жуған жер. Жаламенен жазықсыз, Амалсыздан ауған жер! (Аманат кітабынан.Файзолла Сатыпалдыұлы)Кеңес одағының батыры Нүркен Әбдіровтың анасы Бағжанның ұлын армияға аттандырғанда айтқан қоштасуы: Сүт суалтқан құлыным, Жаман атың шыққан жоқ еді, Сол жақсылығыңнан танба,, Ақжүрек болып жолдасың, Адалдық сені қолдасын. Жақсылық үшін тірессең, Жаның, арың қорғасын. Арынды болсын шабысың, Алымды болсын табысың. Найзадай болсын намысың, Қиындық көрсең мұқалма! Ауырлық көрсең жұқарма!(А.Әрінұлы естелігінен) Бесік жыры.Жас баланы бесікке салуды қазақтар қуаныш етіп,тойлап өткізген.Мұны да ойын сауыққа айналдырған. Бесіктегі жас баланы тербете отырып,аяулы ана көңіліндегі ой-арманын,жақсы тілегін жырмен білдіреді.Жас ана бесікке салу және бесік жырларын бойжеткен шағында,ойын үстінде,өздерінен сәл ересек қыздардан,жеңгелерінен үйренеді. Кәзіргі кезде бесік жырының нұсқалары көп.Бұл алғашқы бесік жырын бір адам жазып айтып беріп халық соны айтып жүріп,керектене берген.Кәзір ол айтушының аты мәлім бол-ғандықтан Қасымның,Қадырдың, Иманжүсіптің деп аталатын көптеген ақын жыршылар атындағы бесік жырлары бар. Оларды оқулықтардан ,арнайы шығармалалардан оқушы қыздар да,ұлдар да жаттап алатын болған.Келіншектердің осы көп нұсқадан теріп алып,ұйқастырып керектенетіні кезігеді. Бұл өте қуанышты жай.Біз көнелеу бесік жырының бір нұсқасын ұсынамыз. Бесік жырын ата,әже,әке,көке,аға,ана,бауыр,бала-шаға демей бәрі білуге міндетті болған.Себебі бесікті тербету қай-қайсы адамға міндет болғандықтан,мылқиып үнсіз отырып бесік тербету мін саналған.Сондықтан бәрі бала шақта үйренген.Тұсау кесу жыры.Бөбектің апыл-ғұпыл,аяғын басар кезінде тұсау кесер рәсімі жасалады.Тұсауын кесе сала,он қадам,анасы қос қолдап жетектейді,Онан соң,бөбектер мен бүлдіршіндерге береді.Осы кезде айтылатын ән. Қаз-қаз балам,қаз,балам, Қадам бассаң мәз болам. Күрмеуіңді шешейін, Тұсауыңды кесейін. (Тұсау кесуші айтады) Қаз-қаз балам,қаз,балам, Тақымыңды жаз балам. Қадамыңды қарайық, Басқаныңды санайық. Қаз-қаз балам,жүре ғой, Балтырыңды түре ғой, Тай- құлын боп шаба ғой, Озып, бәйге ала ғой, Қаз баса ғой,қарағым, Құтты болсын қадамың, Өмірге аяқ баса ғой. Асулардан аса бер. Жүгіре қойшы, құлыным, Елгезек бол ерінбе, Ілгері бас, шегінбе.Тұсауы кесілетін бөбекке,үлкен сыйлықтар жасалып,киім кигізіп,етегін майлайды.Ертеректе балаға күміс жүген,күміс ер тарту етілетін,Атқа мінгізгенде қажетке асатын болмағанда көркем ашамай беретін.Алғыс бата,тілектер,көп айтылады. Тұсауың кесілді-құлама, Тізеңді жаралап жылама, Құлындай құлпырып жүгірші, Кәнеки өзіңді сына да. Секірсең құздардан-сүрінбе, Шыңдарға шыққанда-бүгілме; Жарқырап күн санап өсе бер, Жарқылдап семсердей сенімің. Аушадияр жаттатқызу.Қалыңдық аталып,туған үйінің алтын босағасын аттап,жат жұртқа қадам басарда,қыз бен күйеуге айтылатын ең өсиетті де,өнегелі құлаққағыс жыры.Ел ішінде бірнеше нұсқасы бар.Мүмкін біреуге керек болуы деген ниетпен, жаттауға жеңіл нұсқасын ұсынамыз.Бозбалалар ойын-сауығында немесе жекешелеп арнайы жаттататын. Әушадияр нұр болар, Ақылдың сөзі дүр болар, Ата-анасын сыйлаған,Дақ шалмайтын би болар. Аушадияр бір болар, Жалқау адам құл болар, Жақсы-жаманды білмеген, Анық жаман сол болар. Аушадияр екі де Қызды елдің көркі де, Омырауға таққан ақ Жарасып тұрсын бөркі де. Аушадияр екі дер, Ер жеткенің осы дер.Әдеп-иба,ар-ұят, Қыз баланың көркі дер. Аушадияр -үш болар, Атан түйе күш болар. Екі жаман қосылса; Өле –өлгенше өш болар. Аушадияр -төрт болар, Жанып түрған өрт болар. Екі жақсы қосылса, Айрылмастай серт болар. Аушадияр-бес болар, Жақсы жарың ес болар. Жалқау қолынан мал тайса, Жинағанша кеш болар. Аушадияр-алты де, Теріс болмас қалпы де, Ер жорыққа аттану, Атам қазақ салты де. Аушадияр-жеті дер, Ер тілеуін-ел тілер. Елін қорғау ерлердің, Уәделі серті дер. Аушадияр-сегіз, Су аяғы теңіз. Екі жақсы қосылса, Өле-өлгенше егіз. Аушадияр тоғыз де, Күй төркіні-қобыз де, Жаудан қашқан ез жігіт, Жорғалаған қоңыз де. Аушадияр-он болар, Қой терісі тон болар. Көптің қамын ойласаң, Қылған ісің оң болар. Аушадияр-он бірді, Жүрмеген жан не көрді? Жер емшегін емгендер, Егін салып күн көрді. Аушадияр-он екі, Тұтынба арақ темекі. Әйел атын ардақта, Қылма іс-қимыл дөрекі! Аушадияр-он үшті, Бұл жалғанда не күшті? Басын кесіп алса да; Шындықты айтқан тіл күшті. Аушадияр-он төртті, Бұл жалғанда не текті? Қандай қиын сәтте де, Сертте тұрған қыз текті. Аушадияр –он бесті

770 ₸ - Сатып алу

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!