Жоғары сыныптарда ағылшын тілі сабақтарында сөйлеуге үйретуде ақыл-ой карталарды пайдалану

ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУДЕ АҚЫЛ-ОЙ КАРТАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ

Кәрімбекқызы Айгерім

Ғылыми жетекші: Бурдыга И.В., педагогика ғылымдарының магистрі, лектор

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қаласы

karimbekkyzy@gmail.com

Қазіргі бір-бірімен байланысты әлемде ағылшын тілінде сөйлеуді меңгеру жеке тұлғалардың академиялық, кәсіби және әлеуметтік салада табысқа жетуінің маңызды дағдысы болып табылады. Мектепте ағылшын тілін үйретудегі басты мақсат – оқушылардың шет тілінде сөйлеу дағдыларын дамыту. Сөйлеу әрекеті – бұл тілдік жүйе арқылы көрінетін және қарым-қатынас жағдайына тәуелді хабарламаларды беру мен қабылдаудың белсенді, мақсатты процесі.

Сөйлеу формасы ауызша және жазбаша болып бөлінеді. Тілдің ауызша формасы – ойды дыбыстау арқылы жеткізуге негізделген және ол фонетиканың негізгі зерттеу объектісі болып табылады. Ал тілдің жазбаша формасы ойды қағазға жазу арқылы көрінеді. Жазу – дыбыстық тіл мен дыбыстық сөйлеуді жазу үшін қолданылатын адам жасаған көмекші таңбалар жүйесі. Сөйлеу әрекетінің 4 негізгі түрі бар: [1]

• сөйлеу

• тыңдау

• оқу

• жазу

Сөйлеу – ауызекі қатынас, сөйлеу әрекетінің орындалуы. Сөйлеу мазмұны – ойды сөзбен жеткізу. Сөйлеу айтылымға, лексикалық және грамматикалық құралдарға негізделген.

Шетел тілі сабағында сөйлеуге үйретудің мақсаты – оқушының күнделікті қарым-қатынас деңгейінде зерттелмеген сөйлеу тәжірибесінде қолдануға мүмкіндік беретін сөйлеу дағдыларын қалыптастыру. Тіл үйретудің дәстүрлі әдістері көбінесе оқушыларды қызықтыруда және тиімді қарым-қатынас орнатуда жетіспейді. Дегенмен, ақыл-ой карталарын ағылшын тілі сыныптарына біріктіру сөйлеу дағдыларын дамыту жолында төңкеріс жасай алады. Ақыл-ой картасының әртүрлі анықтамалары бар. Британдық профессор Тони Бузанның айтуынша, ақыл-ой картасы – миға ақпаратты жеткізу мен қабылдаудың ең оңай және тиімді құралы [2].

Белгілі ғалым Салайдың айтуынша, Ақыл-ой карта – ойлау, есте сақтау сияқты ми функцияларын қолдайтын графикалық құрал [3]. Жоғарыда келтірілген анықтамаларға сүйене отырып, ақыл-ой картасы – ақпаратты қабылдау кезінде ми қызметін қолдау құралы болып табылады деген қорытынды жасауға болады.

Ақыл картасы – ақпаратты құрылымдаудың ыңғайлы тәсілі, мұнда негізгі тақырып беттің ортасында және оған қатысты ұғымдар ағаш диаграммасы түрінде орналастырылған. Нәтижесінде анық және тармақталған құрылымы бар лексикалық тор пайда болады. Бұл әр оқушы үшін өзінің көлемі мен құрылымы бойынша жеке болатын қарым-қатынас жүйесі [4].

Ақыл-ой картасының диаграммалары иерархиялық құрылым заңдылықтарын сақтайды, мұнда ең маңызды идеялар негізгі тақырыпқа жақын және әрбір қосымша идея алдыңғысымен байланысты. Бұл құрылым тұжырымдаманың кең шолуын көруге, оның күрделілігі мен байланыстарын түсінуге және тиімді шешімдер қабылдауға көмектеседі. Ақыл карталарын сабақта жаттау, ақпаратты жүйелеу және жүйелеу, іс-әрекетті жоспарлау, спектакльдерге дайындық, қиын жағдайда шешім табу, есептерді шешудің әртүрлі нұсқаларын қарастыру сияқты тапсырмаларды орындау үшін пайдалануға болады [5].

Ағылшын тілі сабақтарында тақырыпқа, мақсат пен міндеттерге байланысты Ақыл-ой карталарды қолдануға болады.

Мысалы, шағын карталарды фразалық етістіктің көрнекі көрінісіне пайдалануға болады.Карталардың көмегімен сыныпта тақырып мағынасын тез ашуға болады. Ортаға етістік жазылады, одан түскен сәуледей созылып, көсемшелердің астына етістіктің жаңа мағынасы жазылады. Жоғары сынып оқушыларына етістіктің мағынасын қазақ тіліне аудармай, анықтамасын ағылшын тілінде жазып алуды ұсынылады бұл олардың сөздік қорын кеңейтіп, күрделі сөздерді қолданып сөйлеуге үйретеді.

Мәтінді қайталауға байланысты тапсырмаларда да карталарды қолданудың артықшылықтары бар. Ортаға мәтіннің тақырыбы немесе оның негізгі идеясы жазылады. Әрі қарай, сөз тіркестері сәулелер арқылы жазылады. Олардың арасында белгілер мен сызықтар арқылы реттілік орнатылады. Бұндай карталар негізінде оқушылар оқу материалын оңай есте жаңғыртады [6].

Бұл практикалық нұсқаулық мұғалімдерге оқушылардың ағылшын тілінде сөйлеу қабілеттерін арттыру үшін ақыл-ой карталарын тиімді енгізудің инновациялық стратегияларын ұсынады.

Ең алдымен, жұмысты ақыл-ой картасының не екенін т.сіндіруден бастау қажет. Оқушылар ақыл-ой картасы түсінігімен және олардың ойды көрнекі түрде жүйелеудегі пайдасымен танысуы керек. Екіншіден, сөйлеуді дамытатын тақырыптар таңдау қажет. Таңдалған тақырыптарға байланысты идеяларды миға шабуыл жасау үшін ақыл-ой картасының әдістерін қолдану арқылы оқушылар ойларына келген түйінді сөздерді, сөз тіркестерін және ассоциацияларды жазып алады. Үшінші қадам, ойларды ұйымдастыру және құрылымды құру. Оқушыларға ақыл-ой картасын пайдалана отырып, өз ойларын құрылымдауға бағыттау арқылы идеяларды негізгі және қосалқы тармақтарға бөлуге болады.

Ақыл-ой карталарын оқушылардың сөздік қорын және сөйлеу тапсырмасына сәйкес тілдік үлгілерін кеңейту үшін пайдалануға болады. Соңғы қадам, кері байланыс пен рефлексияны қамтамасыз ету. Студенттердің сөйлеу әрекеті туралы сындарлы кері байланыс ұсынып, түсініктілікке, үйлесімділікке, айтылымға және тілді қолдануға назар аудару қажет.

Ағылшын тілі кабинеттеріне ақыл-ой карталарын біріктіру сөйлеу дағдыларын дамытуға динамикалық тәсіл ұсынады. Көрнекі ұйымдастыру мен шығармашылықты пайдалана отырып, тәрбиешілер студенттерді олардың тілдік дағдылары мен сенімділігін арттыратын мағыналы сөйлеу әрекеттеріне тарта алады. Ақыл-ой картасын жасау әдістерін практикалық енгізу арқылы педагогтар студенттерге ағылшын тілінде өз ойын еркін және тиімді жеткізуге мүмкіндік беріп, оларды әртүрлі жеке және кәсіби контексттерде табысқа дайындай алады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Advances in Social Science, Education and Humanities Research, volume 621 [Electronic resource]. URL: https://www.atlantis-press.com

2. “Mind Maps for Kids: An Introduction” by Tony Buzan [Electronic resource]. URL: https://helenarkell.org.uk

3. URL: https://stud.kz/referat/show/108612

4. “Mapping Inner Space: Learning and Teaching Visual Mapping” by Nancy Margulies and Nusa Maal [Electronic resource]. URL: https://books.google.com

5. URL: https://www.mindonmap.com/kk/blog/what-is-a-mind-map/

6. “How to Mind Map: The Ultimate Thinking Tool That Will Change Your Life” by Tony Buzan [Electronic resource]. URL:https://www.goodreads.com