Мағжан өлеңдеріндегі балама бейне

Мағжан өлеңдеріндегі балама бейне

Символизм – ақындардың поэтикалық образ жасаудағы ең өнімді тәсілдерінің бірі. Символизм – поэтикалық суреттеу құралы. Қазақ әдебиетінде М.Жұмабаев, С.Дөнентаев, Б.Күлеев және басқа ақындар таңбаларды көркемдік құрал ретінде пайдаланған. Көркем әдебиетте не автордың еркі, не еріксіз күнделікті константа (тұрақты тақырып) тақырыптық өрісте маңызды рөл атқарады.

Яғни, ол өмір құбылыстарының (өмір, өлім, жарық пен қараңғылық, от пен су) және дүниелік және табиғи принциптерден, әмбебаптардан тұратын адам өмірінің антропологиялық, рухани ұстанымдарының онтологиялық негізі болып табылады. (Жаттану мен бейімделу, тәкаппарлық пен мойынсұну, жарату мен қирату, күнә мен тақуалық).

Қазақ лирикасында бұл іргелі сарындар Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерінде көрініс тапқан. Бұл көркем әдебиеттің негізін құрайтын мәңгілік тақырыптар, сонымен қатар мәдени, тарихи және экзистенциалдық көңіл-күйге әсер ететін автордың жеке таным аспектілері. Бұл ақындар, әсіресе, жеке авторлық таным ретінде қарастырылатын экзистенциалды көңіл-күйді білдіреді.

Бұл ретте Мағжан өлеңдерінде мәдени-тарихи құбылыстардың ерекше көрініс беретінін айта кеткен жөн. Мағжан Жұмабаев – әдебиетімізге өлмес мұра әкелген, сыры мен сыры, суреткерлік пен ойшылдығы мол поэзиясымен қазақ әдебиетіне жаңалық әкелген ақындардың бірі.

Ол тек аударма арқылы ғана жаңалықтар енгізген жоқ. Сондай-ақ өлеңдері, образдары, әуендері, образдары, өлең құрылысы т.б арқылы қазақ әдебиетін жаңа деңгейге көтерді. Абайдан кейінгі қазақ поэзиясына да дәл осындай әдістеме мен әдістемелік поэзияны Мағжан Жұмабаев енгізген.

Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің сұлулығы мен әсемдігі, шешендігі мен ақындығы, суреткерлік шеберлігі мен ойшылдығы оқырманды бір емес, бірнеше рет баурап алған. Мағжан Жұмабаев поэзиясының бұл құдіретін замандастары ашық та, жұмбақ та жазып, жеткізіп, толық мойындаған. Жүсіпбек Аймауытовтың пікірлері Мағжан Жұмабаевтың лирикалық өлеңдерінің сырын ашты. Ж.Аймауытов дарынды ақынды Пушкинмен салыстырады. Мағжан Жұмабаевтың поэзиясы дұрыс, әділ бағаланды.

Мұхтар Әуезов Мағжан туралы: «Әрине, мен Абайды қазақтың барлық жазушыларынан артық жақсы көремін. Одан кейін Мағжанды жақсы көремін. Маған оның еуропалануы, жарықтығы, күн сәулесі ұнайды. Оның өлеңдерінде мен қазақ ақындарының қарапайым ауылында дүниеге келіп, Еуропадағы Мәдениет және сұлулық сарайына келіп, сол жерде барша халықпен тату-тәтті өмір сүріп жатқан сұлу қызды көріп, сезінетіндей боламын. Мағжан – мәдениеттің ұлы ақыны. Сыртқы көзқараспен қарағанда, ол әдетте бір уақыттан асып түсетін сияқты. Өйткені ол қазақ ортасынан шыққан, бірақ түптеп келгенде әдебиетті таратушылар газетке қосылып, күнделікті өмірінің таразысын таңдаған ақындар емес, заманынан озып, озық ақындар болмақ. Әдебиетті нақты белгілемей, толыққанды әдебиет болуы мүмкін емес. Олай болса, Мағжан сөзі – болашаққа көз жүгіртіп, өткеннен алшақ болуға болатын сөз. Оның үстіне мен бәрімізді күмәнді және өте сенімсіз санаймын» [1]. Мағжанның шығармашылық өмірі бүгінде әдебиетші ғалымдарымыздың зерттеу нысанына айналды. Ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы зерттеу еңбектері бар. Мағжан ақын өзінің ерекше мінезімен, сырлы әлемімен халық жүрегінен орын алып, оның символдық поэзия өнеріне тән туындыларын қазақ поэзиясына енгізді. Бүгінде ғалымдарымыз Мағжан Жұмабаевтың еңбектеріне әділ баға беріп отыр. Мәселен, ғалым Б.Ыбырайым былай деп жазады: «М.Жұмабаев шығармашылығы – отаршылдық кезеңдегі қазақ әдебиетін дүниежүзілік әдебиет деңгейіне көтерген, оған психологиялық-көркемдік шеңберлер, жаңа нақыштар мен бояулар қосқан эстетикалық құбылыс, көркемдік жаңалық. әлемдік поэзия. Поэзиямыздың эстетикалық әлемін жаңа бояулармен, күрделі сезім әлемімен байытып, жаңа биіктерге көтерді. Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің лирикалық қаһарманы қазақ өлеңдеріндегі кейіпкерлерге ұқсамайтыны анық. Ол өзінің сезімін, эмоциясын, рухани сілкіністерін шын жүректен ашады.

Оның «Мені де өлім алдыле», «Жел», «Ой», «Күзді күні», «Алдамшы өмір», «Сағындым», «Сарғайдым», «Түс», «З-ға», «Бүгінгі күн өмір» өлеңдері. , Олім менікі» тағы басқаларын ақын үмітсіз күйде жазған. «Мағжан Жұмабаев поэзиясы ХХ ғасырдағы қазақ поэзиясы тарихында Шолпан жұлдызындай оқшау... Мағжан Жұмабаев – қазақ поэзиясын түбегейлі өзгерткен ұлы реформатор ақын. Мағжан Жұмабаев өлеңге романтикалық реңк береді. Ол адам мен табиғат арасындағы басқа байланыс іздейді...» [6, б. 73-74].

Ақын «Қысқы жолда», «Жазғы жолда» өлеңдерінде жаздың жайдары, жайдарлы бейнесіне де, қыстың қатал, қатал түріне де тоқталмайды.Ақын табиғатты суреттей отырып, ел тағдырын оның құбылыстарымен салыстырады:

Ызғарлы жел долданып,

Екі иіннен дем алып,

Ішін тартып осқырып,

Кейде қатты ысқырып,

Аңдай ұлып бір мезгіл,

Екі санын шапақтап,

Біресе сақ-сақ күледі.

Кейде кенет баяулап,

Жер бауырлап жаяулап,

Аузы-басы жыбырлап,

Асып-сасып сыбырлап,

Жерді жапқан кебінді,

Сүйіп ақырын құшақтап,

«Әпсүн» оқып үреді.

Табиғаттың жауыздығын суреттей отырып, қорғансыз, бақытсыз адамдардың тағдырын суреттейді. Жалпы поэзияда, әдебиетте от пен су, жарық пен қараңғылық, өмір мен өлім мәселелері адам болмысына байланысты мәңгілік тақырыптар. Ғарыштық болмыстан нәр алған адам рухының тәжірибесі өз болмысының көркем көкжиегінде бұл мәселелерді терең меңгерген. Оның жан-жақтылығы мен мейірімділігі нәзік суреттелген. Бұл онтологиялық ерекшелікті Мағжан Жұмабаевтың бір өлеңінен көруге болады.

«Есіл жазым өтті!» -деп,

«Бәйшешегім кетті!» -деп,

«Санадан жүз сарғайып,

Қасіретті мол жас зайып

Қараңғы ұзын түндерде

Үстіне қара жамылып

Күрсініп жер жылайды.

Жел, боран, дауыл, бұлт, тұман, жаз, қыс, күз сияқты табиғат құбылыстары мен жыл мезгілдері ғарыштық заттарға жатады. Әлемдік антиномиялар адам өмірінің қайшылықтарымен бірге қабылданады. Жарық пен қараңғылық, өмір мен өлім кезектесіп тұрады. Ежелден сарқылмас сырлар мен жұмбақтарға бай мәңгілік табиғат құбылыстары. Адамның іс-әрекеті абстрактілі ұғымдар деп аталады. Ақын осылайша қоғамдағы қайшылықтарды, теңсіздік пен әділетсіздікті, өмірдің ауыртпалығын суреттейді. Өлеңнің тағы бір жолына назар аударсақ:

«Құласа күшті қара ағаш,

Қыс өтіп тағы жетсе жаз,

Жас балапан - қайыңдар,

Оларда не уайым бар,

Өткендерді еске алып,

Бұралып жас сұлудай,

Қосылып ән салар»

Ақын шығармашылығындағы әрбір жаңалық ізденіс қайшылықтар жағдайын туғызып, ақынның ішкі қайшылықтарды шешуге деген талпыныстарын сарқып жібереді. Ал ішкі алауыздықты жеңетін жалғыз күш – қайғы. Қайғы – ақынның жанды тұншықтырып, қайта күш, қуат беретін құралы. Оның мұңды өлеңдерінде көбіне мұңмен күресу сияқты сезімдік сарындар болады. Мұндай сәттерде қайғы ақынның жан дүниесіне әрекетсіздік танытады, ал ашу, керісінше, көңіл-күйді өзгертіп, еріксіз әрекеттерге әкеледі. Ақынның ішкі дүниесі қарама-қайшылыққа толы болғандықтан, реніш басым болатын сәттері де аз емес.

Ақын өлеңдерінде ішкі тартыс бейнесі бар. Мағжан Жұмабаев өлеңдерінде түпсіз өзен, қараңғы түн, түн перзенті, күн, от, дала, толқын, көк, көк өзен, тұңғиық, өлім, мұң мен қан, өмір сыры, бала. беймәлім жанның отын сөндірген және басқа да тілдік бірліктер ырғақ арқылы бейнеге айналады. Мағжан Жұмабаев шығармаларының бейнелілігінің мәні көңіл-күйді білдіретін атаулармен (зерігу, мұң, мистикалық ләззат, ашулы мұң, т.б.) анықталады.

Мағжан Жұмабаевтың «Қысқы жолда», «Жазғы жолда» өлеңдеріндегі бейнелерге назар аударайық, қалың тұман, толқын, қар, боран, қатты жел, суық жел, адасушылық, даладағы жалғыз адам, сары дала, жұмбақ, тұншығу, ақшыл пері, жұмбақ , көл бәрі өлді, ессіз өледі, көз жасынан өледі, жол т.б. Мұның бәрі бізді қоршаған әлем емес, іштен жаралған адам жаны, тереңінен қалыптасып, сырдан жасалған. Бұл ақынның ішкі сезімі.

...Жас балапан жүрегім

Десе де табам керегін

Көріп теңіз тереңін

Қайғыға батты тұнжырап.

Алтын үміт үзілді,

Тәтті қиял бұзылды,

Көкке тіктім көзімді,

Жұлдыздардан жол сұрап.

Өлеңде ақын белгісізді іздейді, жұмбақ іздейді. Жас жүрек, алтын үміт, тәтті арман үзіліп, мұңаяды. «Дария жаным Өледі» дейді ақын. Оның қайғысының тереңдігі «терең теңіз» эпитетімен көрсетілген. Белгісіз дүние, белгісіз сыр, жасырын ішкі сыр, сырлы жан, тұңғиық т.б. Осы ұғымдарды пайдалана отырып, ақын ішкі сырды бейнелейді. Осы шығармалармен үндес «Жұмбақ», «Өмір», «Жұлдыздарға», «Жиіленді қара орман», «Менің де, өлім, әлдиле» өлеңдері.

«Жұмбақ» поэмасынан көрінетін сыр: даланың шексіз тәттілігі. Дүниеде жалғыз адам қалған дала – алақандағы ойыншық. Жан дүниесі таусылып, ішкі дүниесі қауіпсіз емес. Айдалада, дүниеде дәл аяғыңның астында бейтаныс, шошыған адамның ауыр тынысын сезесің. Алып дене қозғалуға дайындалып жатқандай. Өлімнің иісін сезесің. Мұндайда көрегендік пен даналық қана адам жанын бұзбайды.

«Жұмбақ» поэмасынан көрінетін сыр: даланың шексіз тәттілігі. Дүниеде жалғыз адам қалған дала – алақандағы ойыншық. Жан дүниесі таусылып, ішкі дүниесі қауіпсіз емес. Айдалада, дүниеде дәл аяғыңның астында бейтаныс, шошыған адамның ауыр тынысын сезесің. Алып дене қозғалуға дайындалып жатқандай. Өлімнің иісін сезесің. Мұндайда көрегендік пен даналық қана адам жанын бұзбайды.

Қараңғылық қоюланып келеді

Қараңғылық қоюланып келеді,

Пеш ішінде шоқ ақырын сөнеді.

Күлімсіреп жанымдағы жас бала

Қызық көріп сөнген шоқты үреді.

Шоқ үстінен кішкене ұшқын ұшты да,

Біразырақ шоқ қызара түсті де,

Дереу сөніп, тезірек күлге айналды,

Астындағы ыстық күлді құшты да.

Пеш ішінде шоқ ақырын сөнеді,

Сөнген шоқты үріп бала күледі.

Ой басты ма? Әлде көзім талды ма,

Мөлт-мөлт етіп көзіме жас келеді.

Ішінен белгісіз дауыс шыққанда көмір де, оны үрлеген бала да, от басында отырған жан да жұмбақ болып, түр-түсін өзгерте бастайды. Белгісіз ұғым пайда болады. Мұның бәрі азап ұғымының ішкі белгілері. Сонымен бірге, поэма ақын шығармашылығының биік шыңын көрсетеді. Барлық қайғы-қасіретке қарсы дәрі, адамның ішкі шиеленісі көз жасының пайда болуымен көрінеді. Ақынның шеберлігі, ақынның құдіреті – қайғы, қасірет, қиналыс, азап сияқты сөздерді қолданбай ақ бейне арқылы жеткізу. Мағжан Жұмабаевтың тылсым сөздері сыртқы дүниені тануға бағытталған белгілер емес, ішкі дүниенің сырын, жан дүниесінің тереңінен іздеуден туған бейнелер.

Мағжан Жұмабаевтың «Меңі де өлім алдым» атты сырлы да сырлы поэмасы орыс поэзиясының жаңа әлеміне еркін еніп, өз өмірі мен халқы туралы шындықты жырлаған символистермен астасып жатқан бірегей туынды. Символизм өкілдерінің бірі Балмонттың «Әлдиле, Әлім Әлдиле» поэмасына байланысты осы бағытта жазылған шығарма. Бұл шығарма Мағжан Жұмабаев символикасының шыңын көрсетеді. Мұнда нәзік ақынның ішкі сыры, мұңды сәті суреттеледі. Жазушы ақынның даралығын, даналығын танытатын шығармасында символдық тәсілдің құдіреті арқылы адам сезімінің ішкі шеңберін суреттейді.

Бетінен алма қан тамған,

Тілінен тәтті бал тамған

Бұйра толқын шашы бар,

Күлкісі меруерт шашылған.

өзі-гүл жаңа ашылған,

дәл 15-те жасы бар.

Сұлу көп жас төгіпті,

Тұншығып жасқа өліпті...

Жүзінде маржандай күлімсіреп, қаны тамған жас сұлуды өлтіре алмайсың, ал жырдың лирикалық кейіпкері көз жасына тұншығады, яғни мұңмен тұншығады. Жас лирикалық қаһарманның өлімі күйзеліс орнына жанды балқытады – үрей туғызады. Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері «жер шетіндегі өзендей» сезімімізді тартатын сондай терең сырларға толы.

Дүниедей мәңгілік, аспандағы күнге теңелген мәңгілік орман шексіздіктен шаршап, ұйқыға кетеді. Табиғаттың бір бөлшегі, мәңгілік үнсіз кәрі орман дүниенің өзі сияқты мәңгілік. Өзінің ұлылығын сезінген ол тыныштықты жақсы көретін сияқты. Ол терең ұйқыда және оның армандары табиғи. Әрине, бір кезде оны тыныш құшағына алған беймаза жел оны күрсіндірді. Ұйқысыз зат пен дүниенің көзі жел болып табылады. Оның «сиқырлы» айқайлары тыныштық идилиясын қосады. Ащы өмірден қажыған, жаны да, тәні де шаршаған лирикалық кейіпкер тыныштық пен тыныштық іздегендей. Мәңгілік мылқау кәрі орман мәңгілік әлемнің бейбіт құшағына енгісі келсе, табиғат перзенті болғысы келетін лирикалық кейіпкердің жан дүниесі де тыныштықты аңсайды.

Ұйықтасам мен орман боп,

Тәтті-тәтті түс көріп.

Бетімнен тұрса

Өмірден, алдамшы өмірден жел жүріп,

«Әпсүн» оқып үшкіріп

ХХ ғасырдың басы қазақ әдебиетіндегі бетбұрысты кезең болды. Ғасыр басындағы орыс төңкерісі Қазақстан өлкесін толығымен өзгертті. Біріншісі – патша үкіметінің қазақ жерін отарлау саясаты. Екіншіден, Қазақстан өлкесінде патша өкіметіне қарсы ұлт-азаттық қозғалыс туындады. Бостандыққа деген құштарлық көпшіліктің көңілінен шықты. Бірақ оны жүйелі түрде басқара алмай, жаңадан қалыптасып келе жатқан буржуазия – ұлтшыл ғалымдар оны бұрып, өз мақсаттарына пайдаланды. Кез келген әдеби ағым немесе көркемдік әдіс белгілі бір тарихи оқиғалар мен қоғамдық құбылыстардың нәтижесі екені белгілі.

Рәміздің тіл, әдебиет, мәдениет қатарында зерттелуін саралай келе, таңбаны әр ақынның қолданысындағы қайталанбайтын құбылыс ретінде зерттеу, әр ақынның өзіндік ерекшелігін білдіретін, айқындайтын таңба екендігін зерттеу деген қорытындыға келуге болады. қол қою. Сондықтан бұл бағыттағы зерттеулердің болашағы зор. Бұл таңбаның күрделі болмысын жан-жақты әрі терең зерттеуге де, қазақ әдебиетінің алып тұлғаларының шығармашылығын білуге ​​де мүмкіндік береді.

Жалпы, символизм ХХ ғасырға дейін сақталды, оны символизм деп атамаса да, символизм элементтерінің қолданылуын әдеби шығармаларымыздан көруге болады. Мысалы, мұндай өлеңдер шығыс әдебиетіне негізделген. Символизм элементтері қазақ поэзиясына шығыс әдебиетінен де енген. Бұл дәстүрдің негізін салушылар Әбдірахман Жәми, Рами, Науаи сияқты шығыс классиктері.

Қазақ ақындары орыс шығармаларын аудара отырып, қазақ әдебиетіне еуропалық стильмен ұштасатын қайталанбас кейіпкерді енгізді. Осы аударма әдебиетімен қазақ әдебиетіне сентиментализм мен символизмнің енуі болды. Ақын-жазушыларымыз аударма жасау барысында орыс символистерінен жаңа кейіпкер іздеді. Әдебиет – халықтың ұлы мұрасы, халқымыздың тарихи жетістігі. Әдебиет бір жағынан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан мұра болса, екінші жағынан өнер туындысы, рухани қазына. Біздің рухани байлығымыз бөлек. Яғни, әдебиеттерде суреттеу әдістері сан алуан.

Один из наших поэтов вооружен романтическим подходом, а другой - мастером символического подхода. На волне антипозитивистского восстания начало входить новое направление в литературе - модернизм. В конце XIX и в начале XX века в литературе существовало два конкурирующих понятия: «символический реализм», «реалистический символизм». В символическом реализме вся остальная жизнь, то есть потусторонний мир, рассматривается через повседневную жизнь. Бір ақынымыз романтикалық тәсілмен қаруланса, екіншісі символдық тәсілдің шебері. Антипозитивистік көтерілістің тұсында әдебиетте жаңа бағыт – модернизм қалыптаса бастады. 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында әдебиетте «символдық реализм» және «реалистік символизм» деген екі бәсекелес ұғым болды. Символдық реализмде өмірдің қалған бөлігі, яғни басқа дүние күнделікті өмір арқылы қарастырылады.

Символист ақындардың пікірінше, қоршаған орта жұмбақ, жалған, шынайы өмір шындығы жұмбақ күйінде қалады. Олардың шығармаларында сол дәуірдің дағдарысы, буржуазиялық қоғамның ережелерін жоққа шығару, қиял мен шынайы өмір арасындағы алшақтық, үлкен тарихи өзгерістердің тұрақтылығын сезіну. Символистердің пікірінше, ақынның міндеті - адамдарды басқа өмірмен шабыттандыру.