Мақала:АУТИЗМІ БАР БАЛАЛАРМЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҮЗЕУ ОЙЫНЫ

А.О. Слямбековна

Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті, Алматы қаласы,

Педагогика және психология кафедрасы PhD доктор

Ш.Т. Бектемісова

7М01101-Педагогика және психология мамандығының 1 курс магистранты

Аутизм синдромы бар балалармен психологиялық түзету ойыны

Аңдатпа

Мақала отандық және шетелдік авторлардың жарияланымдары бойынша аутист балалармен жұмыс істеудегі ең табиғи және тиімді терапия әдістерінің бірі – ойын терапиясын талдауға арналған.Мақалада ойын терапиясының екі формасы сипатталған: директивалық және директивті емес,сонымен қатар ойын психологиялық түзетудегі негізгі кезеңдері көрсетілген.Аутист балалармен жұмыс істеуде табысқа жету үшін ойын терапевттеріне оларды ойын арқылы сыртқы әлеммен қарым-қатынасқа тарту үшін практикалық кеңестерге ерекше назар аударылады.

Кілттік сөздер:ойын, ойын терапиясы;директивті ойын терапиясы; директивті емес ойын терапиясы; аутизм спектрінің бұзылуы; эмпатия.

Ойын бала үшін табиғи және өте маңызды әрекет.Осы орайда Л.С. Выготский былай деп жазды: «Баланың ойыны – ол басынан өткергендерін жай ғана еске түсіру емес, сонымен бірге бастан кешірген әсерлерді шығармашылықпен өңдеу, оларды біріктіру және одан баланың қажеттіліктері мен бейімділігін қанағаттандыратын жаңа шындықты құру».[1]

Ойын терапиясы – баланың сыртқы әлеммен қарым-қатынас жасау тәсілі – ойынға негізделген балалардың эмоционалдық және мінез-құлық бұзылыстарын түзету әдісі.

Ойын барысында баланың сыртқы әлеммен белсенді әрекеттесу дағдылары қалыптасады, оның интеллектуалдық, эмоционалды-ерікті және адамгершілік қасиеттері қалыптасады, оның жеке тұлғасының тұтастай қалыптасуы жүзеге асады. Баланың қарым-қатынасын қайта құрудан, оның қарым-қатынас және өмірлік көзқарасының ауқымын кеңейтуден, бейімделуінен және әлеуметтенуінен тұратын ойынның тәрбиелік қызметінің маңыздылығын да атап өткен жөн.

Баланың психикалық даму процесінде ойын сапасы өзгереді, ойын қарым-қатынасының жаңа түрлері пайда болады.

Ойын терапиясын эмоционалдық бұзылыстары бар балаларды психологиялық түзету тәжірибесіне енгізуді алғаш рет психоаналитикалық мектеп өкілдері жүзеге асырды.

Ойын психотерапия және психокоррекция әдісі ретінде 20 ғасырдың басында қолданыла бастады.Науқастарды емдеуде ойын әдістерін қолданудың негізін салушылардың бірі Дж.Морено болды, ол психодрамалық әдісті дамытқан Дж.Морено болды. Науқастардың қарым-қатынасы. »,онда науқастармен бірге сахнада актерлер өнер көрсетті.

1920 жылдардың ортасында Анна Фрейд пен Мелани Кляйн алғаш рет ойынды балаларға арналған психотерапия әдісі ретінде пайдалануға бет бұрды.Олар ойын терапиясының екі түрін ұсынды: директивалық және директивті емес.

Директивті (бағытталған) ойын терапиясы психологтың бала ойынына белсенді қатысуын білдіреді, онда ол баланың іс-әрекетін басқарады және түсіндіреді.

Бағытсыз (бағытсыз) ойын терапиясы баланың еркін ойын түрінде өтеді, ол өзін-өзі көбірек көрсетуге, эмоционалдық тұрақтылыққа қол жеткізуге және өзін-өзі реттеу механизмдерін дамытуға ықпал етеді.

Директивтік емес ойынды түзету бір уақытта үш негізгі тапсырманы шешеді:

- баланың өзін-өзі көрсетуін дамытуға жағдай жасау;

- балада болатын эмоционалды жайсыздықты түзету;

- өзін-өзі реттейтін процестерді қалыптастыру.

Директивтік емес ойын процесінде түзетуші әсер етудің негізгі механизмі психолог пен бала арасында эмпатикалық байланысты орнату болып табылады.

Вирджиния Акслайн директивті емес ойын терапиясы балаға мүмкіндік беретінін атап өтеді

«... жинақталған шиеленіске, сенімсіздікке, агрессияға, қорқынышқа жауап беру»[2]. Ол директивті емес ойын терапиясының келесі принциптерін тұжырымдады:

- баламен еркін достық қарым-қатынас орнату;

- баланы сол қалпында қабылдау;

- баланың өз сезімін ашық айта алуы үшін оның өзін-өзі ашуына ықпал ету;

- баланың сезімін түсіну, оның назарын өзіне аударуға ұмтылу;

- балаға ойын процесінің динамикасын реттеуге мүмкіндік беру;

- өмірге қауіп төндіретін шектеулерді ғана енгізу;

- баланың өзін көретін «айна» қызметін орындау

Г.Ландреттің пікірінше, барлық емдік өзгерістердің негізі баламен қарым-қатынас жүйесі болып табылады [3].Аутист баламен жұмыс жасауда бала құрметке лайық бірегей тұлға ретінде қабылданатын қарым-қатынастар жүйесін құру өте маңызды.Баланы түсіну және қабылдау маңызды тек осы жағдайларда ғана онымен жеке өзгерістер орын алады. Ерекше емдік мәні бар баламен эмпатиялық қарым-қатынас жүйесі.

Р.Бромфилд аутист баламен жоғары деңгейде жұмыс істейтін ойын терапиясы қиын сынақ болуы мүмкін, бірақ сонымен бірге бала үшін де, терапевт үшін де пайдалы болуы мүмкін деп санайды.

Терапевт баланың мінез-құлқында қандай да бір мағына бар деп есептейді, оны табуға тырысу керек; оның түсініктемелері оның баламен қарым-қатынасқа қызығушылық танытатынын және оған көмектесуге ұмтылатынын көрсетеді - мұның бәрі терапевтке шатасуды, зерігуді және дәрменсіздікті жеңуге көмектеседі. Мұнда, еш жерде болмағандай, терапевттің шыдамдылығы шешуші рөл атқарады. Баланың қиялында немесе ойынында не бағаланатыны туралы стереотиптік түсініктер терапевтке ойында іс жүзінде не жасалып жатқанын және өңделгенін көруге кедергі келтіруі мүмкін. Егер аутист баланың ішкі өмірі, кейде айтылғандай, жеті мөрмен жабылған болса, бұл бос сезімді (бұл баланың өзін-өзі анықтауының квинтэссенциясы) бағалаудың қажеті жоқ па, оны эмпатиямен тыңдау және беру баланың өзін түсіну мүмкіндігі бар ма? [4].

Шетелдік зерттеушілер режиссерлік емес ойынның көптеген әдістерін әзірледі. Бұл әдістерді жүзеге асыру үшін балаға ойын құралдарының кең ассортименті беріледі: альпинистік құрал-жабдықтар, қуыршақ үйі, ойыншық жануарлар мен адам фигуралары, қозғалатын ойыншықтар (көліктер мен желді ойыншықтар),ғимараттардың бөліктері, конструкторлар, блоктар,агрессивті ойыншықтар,жұмсақ ойыншықтар, тұрмыстық ыдыстар , үйлер, көліктер,ағаштар, пішінсіз материал.

Аутист баланың кез келген, тіпті деструктивті әрекеттерін ұрып-соғу керек, яғни әлеуметтік қолайлы формаларға аудару керек. Ойын әрекеті процесінде аутизммен ауыратын бала үлкендердің үнемі көмегі мен қолдауын қажет ететінін есте ұстаған жөн. Дегенмен, бұл көмек қатаң дозалануы керек. Ойын барысында балаға өз бетінше әрекет ету мүмкіндігін беру керек, бірақ сонымен бірге оның әрекетін шебер бағыттау керек. Ойын терапиясының бастапқы кезеңдерінде баланың эмоционалдық қызығушылықтары мен тәжірибесін ескере отырып, сюжетті ойнау ұсынылады.

Войат Г өз еңбегінде [5] терапевт аутизммен ауыратын балаға көмектесуге тырысқанда, оның ойынының нақты тілін үйренуі керек деп санайды.Бұл балаға бағытталған ойын терапиясының әдістерін (мысалы, рұқсат ету, рефлексия, қадағалау, т.б.), ойын терапиясының әртүрлі кезеңдерінде маңызды болуы мүмкін.

Әдебиеттерде мамандар арасында бұл популяциямен терапия баяу және көп шыдамдылықты қажет ететін қиын процесс екендігі туралы консенсус бар екендігі атап өтілген [6]. Терапевтер баланың бастапқы оқшаулануын жеке кек ретінде қарастырмауы керек. Баланы байланысқа мәжбүрлемеуге тырысу керек, бірақ оның өзі бұған дайын болғанша күтіңіз.

Әрбір дерлік аутист балада проксимальды даму аймағы және оның табысты дамуының резервтері бар. Аутист баланың табысты әлеуметтенуінің кілті оның айналасындағы адамдардың өз стереотиптерінен қаншалықты өзгеріп, арыла алатындығына байланысты [7].

Қорытындылай келе, аутист адамдарға тән тартымдылықты айналасындағыларға жеткізген жөн.

«қалыпты» адамдарға: «Сіз бізге керексіз. Бізге сіздің көмегіңіз бен түсінігіңіз қажет. Сіздің әлеміңіз бізге онша ашық емес және сіздің күшті қолдауыңызсыз біз оны анықтай алмаймыз. Иә, аутизммен байланысты трагедия бар: біздің өмір сүру фактісіне байланысты емес, бірақ бізде болып жатқан нәрселерге байланысты. Қаласаңыз, бұл үшін қайғыруға болады. Бірақ ашуланып, бірдеңе жасауға кіріскен дұрыс. Трагедия біздің болғанымызда емес, сенің әлеміңде бізге орын жоқтығында».

Пайдаланылған әдебиет тізімі

1. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. М.: Просвещение, 1967. 93с.

2. Карвасарская И.Б. В стороне. Из опыта работы с аутичными детьми. - М., 2003. 98с.

3. Лэндрет Г.Л. Новые направления в игровой терапии. М.: Когито-Центр, 2007. С 345-363.

4. Мамайчук И.И. Помощь психолога детям с аутизмом - СПб.: Речь, 2007 - 288 с.

5. Миттельдорф У. и др. Игровая терапия с детьми, страдающими аутизмом. / Новые направления в игровой терапии. Под ред. Г. Лэндрет. М.2007. 91 с.

6. Спиваковская А.С. Нарушение игровой деятельности. М..: Изд-во МГУ,1980. 48 с.

7. Axline V.M. Play Therapy: The inner dynamics of childhood. Cambridge, MA: Houghton Mifflin. 1947.