МұратМөңкеұлы«Үшқиян»
МұратМөңкеұлы(1843-1906)—айтыскерақын,жырау.ҚазіргіАтырау
облысыҚызылқоғаауданыҚарабауауылындадүниегекелген.Жасынан
жетімқалып,ағасыМатайдыңқолындатәрбиеленген.Байұлытайпасы
БерішруыныңҚаратоқайбөліміненшыққан.
Ауылмолдасынанбілімалған.ЕсетбименАбылақыннанөнегеалып,өзі
МұрынжырауСеңгірбайұлынаұстаздықеткен.МұратМөңкеұлы17
жасындаЖылқышы,20жасындабалаОраз,25-індеЖаскелең,Жантолы,
Шолпан,Тыныштықсындыақындарменайтысып,жеңіпшыққан.Ол
өзініңөжетмінезі,қағытпағажүйріктігі,тапқырлығыменәрдайым
жеңіскежеткен.
МұратМөңкеұлыелініңтәуелсіздігінаңсап,бодандыққақарсыжыр
толғады.Зарзаманақыныатанды.Атақонысыныңотарлаушы
талауынатүскеніненалығанақынөзітуыпөскендаланыңкешегікүнін
сағынышпенескеалған.Оның«ӘуеліжеңіпорысЕділдіалды,Сарытау,
Аштарханныңжеріналды.Тәмамысуменнудыорысұстап,Қазақтың
мұнанжұтапшалынғаны»,«Қазақтыңжер-мұрасы»,«Кеңқонысқайдан
іздептаптырады?»дегенжыржолдарыақынныңотаншылдықрухына
дәлелболады.
Ақынныңбастышығармасы-«Үшқиян».Мұндаақынескідәстүрдің
іргесішайқалғанын,адамдарниетініңбұзылуынсөзетеді.Құнарлы
қоныстардытартыпалғанотарлаунәтижесіндетұрмысынашарлап,
тығырыққатірелгенелтағдырыақындытебірентпейқоймайды.«Үш
қиян»толғауымен«Сарыарқа»,«Әттең,қапыдүние-ай»,«Қазтуған»
жырларыүндес.Мұндаайтылатынбастынәрсе-жер,құттықоныс
жайы.Ол«Қарасай-Қази»,«Шәлгез»,«ҒұмарҚазиұлынаайтқаны»атты
жырларынадіниаңыздардынегізеткен.Білімдіигермейіншеелінің
өркендемейтінін«Оқуданқайтқаназаматқа»өлеңіндеаңғартады.Ақын
мұрасыныңбіршоғыры-би-болыстарғаайтқанарнауөлеңдері.
МұратМөңкеұлымайталманжыршы,термешіретіндедетанылған.
«Өлім»,«Қыз»,«Арғымақсыйлапнекерек»,«Аттансұлуболарма?»,
«Жалғаншыфәнижалғанда»аттытермелеріндезамансырынаүңіліп,
өмірменөлім,жастықпенкәрілік,сұлулықхақындатолғанады.«Оқудан
қайтқанжігіткехат»,«Елінежазғаны»,«Бірдосқа»аттыхатүлгісінде
жазылғанүштуындысысақталған.Ақын«Қырымныңқырықбатыр»

жырын,Шалкиіз,Қазтуғаншығармаларынжеткізушілердіңбіріболған.
ӘсіресеМахамбетөлеңдерінжеткізудегіеңбегіерекше.Махамбет
жырларыҚуанжырау-Мұрат-Ығылманақындарарқылыбіздің
заманымызғажеткен.
МұратМөңкеұлышығармалары«МұратақынныңҒұмарҚазиұлына
айтқаны»,«Ақын»,«Мұратақынныңсөздері»,«Бесғасыржырлайды»,
«Алқаласаәлеумет»,тағыбасқажинақтардажарияланған.
Б.Қорқытовтыңқұрастыруыменақынныңжекежинағышыққан.
ШығармаларынХ.Досмұхамедұлы,С.Сейфуллин,М.Әуезов,С.Мұқанов,
А.Тоқмағанбетов,Қ.Жұмалиев,Б.Омаров,Қ.Мәдібай,тағыбасқа
ғалымдарзерттеген.Кейбіршығармаларыорыстілінеаударылған
ХамитЕрғалиев:«Мұратке­реметтопограф,географ,геологіс­петті.Ол
Маңғыстауданмұнайшы­­­ғатынындаайтқан»,–дейді.
МұратМөңкеұлыныңмұрасынзерттегенБауыржанОмарұлыбылай
дейді:«МұратМөңкеұлы«Үшқиян»,«Сарыарқа»,«Әттең,бірқапы
дүние-ай»сияқтытолғау-дастантарындақазақжерінотарлаушыларды
батыләшкерелеп,озбырсаясатқақаймықпайқарсытұрды».
«Үшқиян»–БатысҚазақстанөлкесі,Атырауаңғары,Ойыл,Қиыл,Жем,
Сағызөзендерініңайналасы.«Үшқиян»толғауындаосыжерлердің
отаршылдардыңқолындакеткені,елдіңөрісіненайырылыпторыққаны
жырланады.Соныңсалдарынан«заман»бұзылды:ақшалыныңкүнітуды,
пара-пәлекөбейді,арамзаларболысболып,елбиледі,ағайындықпен
татулыққажіктүсті,елішінжылпостаржайлады,дәулеттіденбақ
кеттідепкүңіренеді.Адамдарарасындаадамгершіліказайды,мейірім
жоғалдыдепөкініп,ренішінбілдіреді.Еразаматтыңбойындағы
жігіттікқасиеткеткенін,елбасқарғанәкімдердіңзорлықшыл
қылықтарын,ақылсызкейпінсынайжырлады.
«Үшқиян»өлеңіндехалықтыңқарашаңырағышайқалып,босағасытари
түскендігінқараөлеңіндеайқаракөрсетіп,баяндайбілген.Адам
пиғылыныңарамданып,заманыныңазғандығынашынасөзетеді.
Заманнанзаманоралған,
Дүниешіркінсоныалған.
Адырақалғырбұлқоныс
Қайырсызекенозалда

–дегенбіршумақөлеңніңөзіндетереңмағынажатыр.Солкезеңдегі
адамдардыңөзгеруі,бірінбірісыйламағандығы,тіптікөреалмаушылығы
анықбайқалады.
"Үшқиян”толғау-дастанындаакын"Үшкиян”деп—үшөзен
салаларынайтады.Олар:БатысҚазакстанөлкесі,Атырауаңғары,
Ойыл,Қиыл,Жем,Сағызөзендерініңайналасы.Олардыңотаршылдардың
колындакеткені,елдіңөрісіненайырылыпторыққаныжырланады.Соның
салдарынан"заман”бұзылды:акшалыныңкүнітуды,пара-пөлекөбейді,
арамзаларболысболып,елбиледі,ағайындықпентатулыққажіктүсті,
елішінжылпостаржайлады,дәулеттіденбақтайдыдепкүңіренеді.
Үшқиян
Еділдіңбойы—қандықиян
Маңғыстаубойы-шандықиян,
Жайықтыңбойы–майлықиян
"Үшқиян”—тілікөркемтолғау.Ондабейнелісөздер,әсерлісуреттер
мол.Теңеу,эпитеттердіңшеберқолданыстарыкөптепкездеседі.
1.Тұлпармініп,туалған,
Дұшпаныңкөріпқуанған,
Алмасынқанғасуарған,-метафора
Емендей1белінбүгілтіп,
Жібектей1жалынтөгілтіп,
Ерінітөменсалынған, 1-теңеу
Құйрығыкүлтемалынған, 2-эпитет
Күдерібел,күпшексан2
Бедеуатқа2мінгенжер.
5.Шаңдаттырыпдаласын,
Талқанетіпқаласын,
Атамызқазақболғанда
Әлденешешапқанжер.
Қоралапайдапдұшпанды,3
ҮргенішпенБұхарға 1-теңеу

Сарыалаалтын,ақкүміс 2-эпитет
Қарықолжағабатқанжер, 3-метафора
Алтыннантұмартаққанжер3.
Қырғауылдай1қызылнар,
Қыз-келіншекжиылып,
Қызықпененартқанжер.
Айырөркешсарыінген,2
Кілемжауыпүстіне,
Қыларқанментартқанжер.
Мыңнанжылқыайдаған,
Жүзденнардыбайлаған,
Салтанаттүзепмырзалар,
Тамашағабатқанжер.
Қайырсызболыпбарады-ау,
АтамызөткенАсанби
Мұныдақұтсыздепайтқанжер!
6.Басышошаққалмақтың
Қанынсудайтөққенжер,- Метафоралытеңеу
7.Қойдымыңнанөсірген,
Жылқынысанғажеткізген,
Арпа,қауынтөктірген,
Жерінежемісектірген,
Тоғызжылдай1сарғайып,
Қойынақошқарсалмаған,
Еркегіқатыналмаған, 1-теңеу
Қабыршақты,Қарасу, 2-эпитет
Қанатымдызалымқиярдеп,
Қарғабойлы2Қазтуған
Қайғыланыпкөшкенжер.,
«Үшқиян»толғауындаақынескідәстүрдіңіргесішайқалғанын,адамдар
ниетініңбұзылуынсөзетеді.Құнарлықоныстардытартыпалған
отарлаунәтижесіндетұрмысынашарлап,тығырыққатірелгенел
тағдырыбаядайды.

Ақынмұрасынжан-жақтысаралағансәттеоныңшығармашылығында
«үш»саныменөрнектелгентіркестержеткіліктіекенінбірденбайқауға
болады.МұратМөңкеұлыныңбастышығармасы–атақты«Үшқиян»
толғауыдесек,мұндатуғанжерұғымыүштағандықтұтастық
(«Еділдіңбойы–қандықиян,Жайықтыңбойы–майлықиян,
Маңғыстаудыңбойы–шаңдықиян»)арқылыаңғартылады.Олелмен
жердіңахуалынаүштұғырдыңүйлесіміарқылызерсалады.Ақынайтар
ойыносыүштіктіңбірлігінеорайластырады.
Мысалы:
–Адырақалғыр,Үшқиян,
Үшқиянныңарабойынан,
Жетіжұрткетіпжолсалған,–
дептолғап,уақытпенкеңістіктіңарпалысындағыталайоқиғаларғакуә
болғанбатысөңіріндегіәйгіліүшмекендіүштағандықүрдістұрғысынан
танытады.Үшбидіңүлгісіне,үшжүздіңбірлігінелайықталғанқазақ
тұрмысыақынныңсанасынаәбденсіңгенанық.Сондықтанолөмірдің
қайқұбылысында«үш»саныарқылызерделеугебейім.Мұрат
Мөңкеұлынныңүйлесімді«үштіктері»осы«Үшқиянның»ішіненде
көптептабылады.«Адырақалғыр,Үшқиян,Қолұстасыпжүргенжер»
депүлкенүштіктіңжоғынжоқтап,мұңынмұңдап,зарилегенМұрат
Мөңкеұлыжалпыданжалқығақарайойысып,майлықиянға(негізгі
мәтіндемұнайлыөлкекейде«шаңдықиян»делінеді)тоқталғанда
«Маңғыстаудыңүштүбек,Үшжүзалпысәулие»немесе«Маң­ғыстаудың
үштүбек,Оныдағыалғаны»дептағыдаүйреншіктіұғымынасүйенеді.
Ақынөзгегеқимайтынбайырғыжер-суаттарынатап,жыртөккен
сәттедеөздәстүріненайнымайды.Қандықиын,шаңдықиян,май­лы
қияндынемесеЕділ,Жайық,Ойылдыдаралапалатынысекілдідәстүрлі
жырүлгісіменолардыдаүшеудентоптап,елдіңжадынажаттатады:
–Өлеңтініңаяғы,
Шідертініңқоспасы,
Аңқатыныңбасы–тасоба.
Аққұмдыныңсағасы,
Есенбайдыңқұмасы,
ҚосҚобданыңарғысы.
«Ақтөбе,Бозан–дандысу,Үшөзен,Самар–жандысу»депөзендер
өрнектелгенөлкеніжырлағанМұратМөңкеұлы«Үшқияндағы»кейбір
адаматтарындаүшеудентоптайды.«АсанҚайғы,Қазтуған,Орақ,

Мамай,Телағыс,Шораныңшұбапкеткенжер»немесе«Қазақтағы
Қалқаман,НоғайдағыМүлкаман,Еламандегенбиінен»дептермелетіп,
игіжақсылардыңтектітұлғасынелменжертағдырыментығыз
байланыстырады.
Қайырсызнегедесеніз,
Асанқайғы,Қазтуған,
Орақ,Мамай,Телағыс—
Қалғанекенсолардан.
Біздебірсондайболармыз,
Артықпаедіколардан?!