Қазақ халқының
этикасы
Қазақ халқы әу бастан дана халық. Ізгілігін
танытып, үлкенін сыйлап, кішісіне есті ақыл айта білген. Оның
барлығы этикаға жатады. Қазақ этикасы – қазақ халқының ұлттық әдеп
жүйесін моральды, адамгершілікті зерттейтін философиялық пән. Қазақ
этикасының ежелгі бастау қайнар көздері үш мың жылдай Еуразияның
Ұлы даласында өркендеген скиф-сақ,ғұн, үйсін, қаңлы мен түрік
бірлестіктерінің мол мәдениетінен нәр алады. Қазақ этикасының
қалыптасуына Қорқыт ата үлкен үлес қосты. Оның үлгі-өнеге,
өсиет-нақыл сөздері қазақтармен қатар барша түрік халықтарында кең
таралған. Қорқыт жырлары – имандылық пен ізеттілік, адамгершілік
пен парасаттылыққа меңзейді. Көбіне Қорқытты күйші ретінде білеміз,
өмірде қайда барсаң да Қорқыттың көрі – деген аңыз кездейсоқтық
емес, ол адамбаласына айтылған ескертулер. Ата-бабаларымыз адамның
ішкі дүниесіне зер сала ақтара қарай отырып, оның әлеуметтік
ортадағы салмағын анықтай білген. Соңында, өздерінің көз жеткізген
ой қортындыларын жасаған. Олар адамға үлкен моральдық талаптар қоя
отырып, зор сенім, үлкен үміт артады. Дәстүр-салтымызда,инабаттылық
пен иманжүзділікті қалыптастыру мақсатында тақырыпты халық
даналығымен байланыстырудың маңызы зор. Қазақ даналарының
тұжырымдауынша, ақыл-парасаттылық мынадай 10 нәрседен тұрады;
біріншіден, адамдарға кішіпейіл және нәзік сезімталдықпен қараудан,
екіншіден, өзінің ісінің бұрыс екенін біліп, соған орай әрекет
жасаудан; үшіншіден, халқына қызмет етіп, олардың тілек-армандарын
орындаудан; төртіншіден, өз сырларын басқаға білдіру-білдірмеуді
білу; бесіншіден, өзінің және басқалардың сырын сақтаудан;
алтыншыдан, әр жағдайда сақ бола білуден; жетіншіден, тілге ие
болып, артық сөйлемеуден; сегізіншіден,мәжілістерде тыныш, үндемей
отырудан, әдеп сақтап, білмейтін нәрсені айтпаудан және өкіндіретін
сөздердің тілге ілігуінен сақтанудан; тоғызыншы, қатеңді бірден
мойындап, кешірім сұраудан; оныншы, біреудің ісіне, өзі сұрамаса,
араласпаудан, құлаққа жағымсыз сөзді айтпаудан.
Қазақ топырағында әдептануды арнаулы ілім
ретінде қарастырған ғұлама-философ, әмбебап ғалым - Әбу Насыр
әл-Фараби. Ол этиканы жақсылық пен жамандықты айыруға мүмкіндік
беретін ғылым ретінде қарастырды. Оның түсінігінше, адам
жаратылыстағы ең қасиетті жан. Сондықтан оған үлкен құрметпен қарау
керек.
