Қазақ хандығы

Алматы облысы білім басқармасының Ұйғыр ауданы бойынша білім бөлімі мемлекеттік мекемесінің «Алматы облысының балалар-жасөспірімдер туризм орталығы»коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Оқу бағдарламасы

2024 – 2025 оқу жылы

Түсіндірме жазба

Бағдарлама

Бірінші оқу жылы – жылына 144 сағат( аптасына 4 сағат). Бірінші оқу жылының бағдарламасы 12-13 жастағы оқушыларға арналған.

Екінші және келесі оқу жылдары – 216 жылдық сағаттар( аптасына 6 сағат).

Өлкетану- бұл жергілікті халықтың (бұл аумақ туған өлкеде деп есептеледі) елдің,облыстың,ауданның,қаланың,ауылдың белгілі бір бөлігін зерттеуі. Шағын аумақты кешенді зерттеу тарихқа,этнографияға,мәдениетке,археологияға,табиғатқа,халыққа,экономикаға және т.б қатысты мәселелердің кең ауқымын қамтиды. Тарихи өлкетану бағыты туризмдегі жұмыстың басқа түрлеріне де тән,оның мазмұны жергілікті материалға негізделген,сондықтан тарихи өлкетану жұмысының негіздерін және өлкетануды зерттеу әдістемесін білу туристік мамандарды кәсіби даярлаудың құрамдас бөлігі болып табылады.

Сонымен қатар «Тарихи өлкетану» үйірме жұмысының жоспары мен тарихы жайлы жалпы бағдарламамен таныстыру. Үйірме жұмысының алға қойған міндеттеріне көмек. Негізгі оқу материалдарын басшылыққа ала отырып, бұл бағдарлама балалардың «Тарихи өлкетанудан» алған білім - білік дағдыларын, танымдық қабілеттерін арттырады. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытып пәнге деген қызығушылығын арттырудың негізгі бір жолы практикалық тапсырмалар мен қызықты тапсырмалар.Ұсынылып отырған бағдарлама үш бөлімнен тұрады: Алматы облысы өлкесінің географиясы, тарихы және мәдениеті. Бағдарлама оқу үдерісі бойынша жобаны зерттеу жұмысына бағыттылған.

Мақсаты:

• Алматы өлкесінің табиғат жағдайлары мен ресурстарының алуан түрлілігімен, халқы және шаруашылығымен, онда тұратын халықтың тарихы және мәдениетімен таныстыру;

• Жергілікті жердің табиғатына деген ұқыптылығын қалыптастыруға және ұлттық құндылықтарымызды бағалай білуге, елжандылық сезімін қалыптастыруға жағдай жасау;

• Өлкеде тұратын әр ұлт өкілдерінің өзіне тән ерекшеліктері және халыққа танымал болған жерлестеріміздің еңбектері жайлы деректермен таныстыру;

• Өз өлкесінің дамуына белсенді түрде қатысып үлес қоса білетін Қазақстан азаматын тәрбиелеп шығару.

Міндеті:

• Отансүйгіштікке, толеранттылыққа, белсенділікке, өлкенің табиғатын, мәдениетін және тарихи мұраларын сақтай білуге тәрбиелеу;

• Ірі өнеркәсіп аймағы болып саналатын өз өлкесінің тарихы мен қазіргі өмірі жайлы таныстыру;

• Оқушыға туған өлкесіне бағытталған ізденушілік – зерттеушілік қасиеттерді қалыптастыру;

• Адамдардың шаруашылық әрекеттері жайлы, кәсіпорындардың жұмысы туралы мәлімет жинап, болашақ мамандықты таңдай білуге, өзін қызықтырған ақпаратты таба білуге дағдыландыру;

• Әртүрлі ақпарат көздері арқылы өлкенің географиялық және өлкетану мазмұны бойынша жүйелі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып салыстыра білуге,талдай білуге үйрету;

• Картографиялық сауаттылығының қалыптасуыны мен дамуына жағдай жасау;

• Жерлестеріміздің табыстары мен жетістіктерін мақтан ете білуге тәрбиелеу;

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Асфендияров С.Д. Қазақстан тарихы.(көне дәуірден)- Алматы, 1995.

2. Қазақтың көне тарихы. Алматы., 1993.

3. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). 5 томдық. 1-2 томдар.- Алматы, 1996, 1998.

4. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін).Очерктер Алматы., 1994.

5. История Казахстана: народы и культуры/ Масанов Н.Э. и др.- Алматы.,2000

Глоссарий

Археология – «архос – көне», логос – ілім» деген мағынаны береді. Бұл көне ғылым емес, ықылым замандарды зерттейтін пән.

Анторпометрия – адам денесінің түрлі мүшелерінің өзгерістерін өлшейтін ғылым саласы.

Алғашқы қауымдық мәдениет – тарихи мәдениет топологиясы бойынша адамзат мәдениетінің алғашқы сатысы. Көне, ежелгі архайкалық мәдениеттер ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Алғашқы қауымдық мәдениеттен ежелгі өркениеттерге өту мүкіндігін туғызды.

Архаикалық мәдениет- грекше «ежелгі» деген мағынаны береді. Адамдар қалыптасқан кезден бастап өркениеттілікке дейінгі ежелгі мәдениет саласында кең мағынада қолданылып келген жалпы сипаттамасы. Осы мәдениет туралы зерттеген Э.Тайлордың «Алғашқы қауымдық мәдениет» еңбегі жарық көрді.

Археология мұражайы - Қазақстаннан жүргізілген археологиялық қазбалардан табылған көне заман мұраларын сақтап, зерттейтін мекеме. Тарих, археология, этнология жанынан 1513 жылдан бастап ашылған. Мақсаты – Қазақстан жеріндегі адамзат қоғамынынң ежелгі дәуірлерден бастап, кейінгі орта ғасырға дейінгі аралықтағы даму жолын заттай деректер арқылы көрсету.

Архетип – грекше « архе - бастау», «логос – ілім» деген мағынаны береді. Алғашқы үлгі, түп нұсқа. Архетип жалпылаудың рәмізділіктің негізіне шығыс жасампаз қиялдан нәр алатын бастауына жатады.

Антрибуция – «латынша антрибитио – иелену». Бүркеншек атпен қол қойылған және анолизмдік ғылым. Көркем шығыстық автордың жасалу мерзімін, мекен орнын анықтау.

Антрибуция – мұражай ғылымының бір саласы болып табылады.

Антропогенез – адамзат қоғамының пайда болуынан бастап, күрделі қоғамдық ұжымға дейінгі дамуы.

Бұқаралық мәдениет – «ағылшынша маскултуре -бұқаралық мәдениет» деген мағынаны береді. XX ғасырдың басында батыс елдерге тән. Бұқаралық мәдениет ұғымында қазіргі өркениеттегі оның бұқаралық бітіміне ауысу. Бұқаралық ақпарат құралдарының жан – жақты дамуы. Бұқаралық мәдениет адам тіршілігіндегі жалғыздық пен көпшілік , руханилық пен пендешілік, сезім мен парасат сияқты түбегейлік парадигмаларды шешуге бағытталған.

Ветеринизация – «ағылшынша уестерн – батыстық» деген мағына береді. Батыстық мәдениет үлгілерін қабылдау, басқа мәдениеттің батыстандырылуы және батыстық донор мәдениеттен рецепиенттік ретіндегі жеке құндалықтарды қабылдауы. Ветеринизация деп Америка, Африка құрылықтарындағыдай батыстық мәдени формалардың күштеп енгізілуі. Ветеринизация тек батыс техникасы мен өндіріс тоқымаларын қабылдап қана қоймай, өркениетке тән құндылықтарды енгізумен анықталады. Бұл белгілер бойынша Жапония, Оңтүстік Корея, Шығыс Еуропалық мемлекеттерінде айқын байқалуда.

Весицология – тулар, жалау туралы ғылым.

Геральдика – елтаңбалар мен рәміздер туралы ғылым саласы.

Геронтократия – грекше «билік» деген мағынаны береді. Билікті ақсақалдар жүргізетін мемлекеттік басқару үрдісі. ХХ ғасырдың басында ағылшын этнографы Риверс енгізді. Саясаттанушылардың пікірі бойынша: «Жасы ұлғайған басшылардың саясаттығы көп жағдайда жалпақ, тың, әліптің артын бағушылық тән» болып есептеледі

Деректану ғылымы – ауызша, жазбаша жәдігерлер, кино – фото құжаттарын құрумен, талдаумен, жүйелеумен айналысатын ғылым.

Деректану – тарихи деректер олардың өлшеуін зерттейтін және қолданылатын теориясы. Тарихшылардың теориялық, методологиялық және арнаулы даярлығы қаматамасыз етілетін ғылым.

Деректі түсіндіру – баяндалатын нақты оқиға, фактілерді анықтау, мәтіндегі тура және аспарлы сөздерге, метафораларға түсіндірме жасау.

Дін – адам пайымының бүкіл әлем мен болмысқа қоршаған дүниеге, табиғатқа, өзі өмір сүретін ортаға, өзінің ақыл – сезімінен тысқары тылсым дүниеге қатынасы. Басты белгісі – адамның ақыл – ойы, сана – сезімі мүшелері қабылдай алмайтын болмыс түріне сену және оны мойындау. Дін - әлемді байланыстыратын күллі Алланың бар екеніне сену.

Деректі талдау – деректі түп нұсқамен дәлдігін анықтау.

Ескерткіш- елдің, халықтың мәдени мұрасының жалпылама атауы. Негізінен археологиялық, тарихи, сәулет өнері мен мәдениеттік өнері болып бөлінеді. 2. Ұлы тұлғаларды, қала қайраткерлерді тарихи оқиғалады еске алу үшін орнатылған мүсіндік туынды

Ел – көне түркі тіліндегі «халық» сөзінің синонимі ретінде қолданылады. Дәстүрлі қоғамдағы көшпелі шаруашылық қарым – қатынасының дамыған кезеңдеріндегі халық атауы қуымдастық деңгейден бастап ел деген жалпы атауға ие болды.

Ереже – қазақ халқының дәстүрлі құқығының қайнар көзі. Нормативті құқықтың қағидалары.

Жылнама – оқиғалардың болған жылы, күні бойынша баяндайтын аса маңызды жазба деректер жиынтығы. Қарапайым, күрделі сипат алатын қазақстан тарихына байланысты жылнамалар парсы – түрік тілдерінде жазылды. «Шайбани - наме», «Тарихи – и – Рашиди», «Шежіре – и – Түрк» жылнамаларын мысалға алуға болады.

Лингвистика – тілдер туралы ғылым. Тарихшы лингвистикасының қолдауына жүгінеді, себебі кез келген халықтың тарихы оның тілімен байланысты. О.Сүлейменовтың пікірінше: «Тілдер тарихи ілімдердің қоймасы іспетті. Ешқандай идеологиялық әсерге бой алдырмаған ең көне, әрі обьективті көзқарастар болып табылады.

Мәдениеттану - мәдениет туралы ғылым. Мәдениет жеке пән ретінде 19 ғасырдан қалыптасты. Мәдениеттану пәні жергілікті және аймақтық мәдениет сапалық ерекшеліктеріне, олардың өзара байланыстары мен сабақтастығын адам дамуының жалпы заңдылықтары.

Мәдениеттілік – адамның тұлғалық қасиеттері әдептілік, имандылық, ізеттілік ұғымдарымен үндеседі. Мәдениеттану жөніндегі өзарар қарым – қатынастар кемел адам ұғымы мен үндестік тауып, адами, кісілік қасиеттердің қалыптасуына мүмкіндік береді.

Мәдени археологтар - мәдени түпнұсқалар, адам, табиғат және қоғамдағы орны жөніндегі түскен рәміздер, қазіргі мәдениеттің нормалық құндылық кеңістігінде өз маңызы мен мағынасын жоғалтпаған және бүгінгі адам әрекеттеріне жалпы мән беретін баптық құндылық бағдарлар.

Мемлекет – белгілі аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың дамуына мүмкіндік беретін қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқару түрінің жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі; Саяси бірлік ұйымы; Шаруашылық мәселелерін ұйымдастыру, алым – салық жүйесін реттеу, адамдардың құқықтық жағдайын бөлу, қорғанысты қамтамасыз ету қызметтерін атқарады.

Матриархат – қоғамдық дәуірде аналық биліктің жоғарғы дәрежеде болуы.

Нумизматика – металл ақшаларды зерттейтін ғылым.

Неке – тарихи кезеңдерге сай қалыптасқан, қоғамға негізделетін және реттейтін, ерлі – зайыптылардың отбасыдағы құқықтарымен міндеттерін белгілейтін рәсім. Ер азамат пен бойжеткен, ер мен әйел арасындағы жұбайылық өмір.

Қауымдастық – бірлестік, одақ. Ортақ шаруашылық мақсатқа ғылыми – саяси мәдениеттерге, мақсаттарға жету үшін ұйымдардың немесе тұлғалардың негізінде бірігуі. Қауымдастық өз атынан шарт жасасу, банк несиелерін пайдалану құқығына ие болып табылады.

Палеография – жазу – сызу, жазбалар, хат – хабармен байланыстының бәрін зерттейтін ғылым.

Полезоология– ертеде болған хандарды, олардан қалған ғылыми құжаттарды зерттеумен айналысатын ғылым.

Социология - әлеуметтік жүйелер дамуының заңдылықтары мен жүйелер дамуының және қоғамдық феномендер мен процестердің өзара әрекеттестігін, байланыстылығын зерттейтін ғылымдық сала.Терминді ғылымға француз философы О.Конт енгізді.

Сфрагистика – патшалардың аты – жөні, құжаттардың пайда болған уақытын тиянақтауға көмектеседі. Олардың ақиқаттылыған дәлелдейді. Құжаттарға бас мөртаңбалар бойынша жалғандықтан сақтап, оларды анықтайды.

Тарихнама – белгілі бір проблемаға арналған еңбектер жиынтығы.2. тарих пен оның мағынасы. 3. тарихи оқиғалар мен құбылыстардың бейнелеу сатысы.

Тарих – адамзат өткенін зерттейтін ғылым. Ол өткенді және бүгінгі фактілерге сүйенеді. Қоғамның дамуына байланысты тарих ғылымында әр түрлі көзқарастар қолданылады. Қазақстанның қайта тәуелсіздік алуымен тарих қайта жазылды.

Техногенез – адамның маймыл формасынан қазіргі адам формасына қалыптауына дейінгі морфологиялық дамуы.

Шежіре– халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын тарих ғылымының бір тармағы.Шежіренің көп томдық жинағы Ресей, Германия, Англия, Франция сияқты шығыс елдерінде сақталған.

Өркениет - қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы. Қазақ өркениеті ұғымы ежелгі өркениеттерден бастау алып, далалық түрін империялық қазақ хандығы тұсында қалыптасқан.

Ұлыс – мекен, аймақ, әкімшілік. Көне түркі атауы 6 ғасырдан бастап қолданысқа енген. Ұлы мекен, қала мағынасында қолданылған. Сібірде мекендеген буряттар мен қалмақтардан рулық бірлестіктегі әкімшілік ұлыс деп аталады. Ұлысты билік басындағы сарқыншақтар басқарады.

«ТАРИХИ ӨЛКЕТАНУ» ҮЙІРМЕСІНІҢ ЖОСПАРЫ

І-оқу жылы