Қазіргі қазақ тілі.Мемілекеттік емтиханға дайындық.Билеттер жауаптарымен

Мемлекеттікемтихансұрақтары
Қазіргіқазақтілі
1Билет
1.Сұрақ
Фонетика.Зерттеуобъектісі.Қазақтілініңдауыстыжәнедауыссыз
дыбыстары,олардыңжасалуы.
Фонетика-(грек.φωνητῐκός–дыбыстық,дауыстық)–тілбілімініңтілдің
дыбыстықжағынзерттейтінсаласы.
Зеріттеуобьектісі:фонетикадыбыстардыңжасалуы,айтылуы,естілуіжәне
буын,екпін,тасымал,интонация,үндестікзаңымәселелерінқарастырады.
Бүгінгітілбіліміндефонетикасөзініңкеңжәнетармағынасы
қалыптасқан.Кеңмағынадафонетикатілдыбыстарынзерттейтін
ғылымныңбірсаласы,алтармағынадатілдыбыстарыныңсөз
ағымындағы,дыбысталғансөздегікөріністеріменәртүрліқұбылыстарын
зерттейтінбөлімідегендібілдіреді.Кеңмағынадағытілғылымыныңбір
саласыретіндефонетикажалпыжәнежекенемесежекелегентілдердің
фонетикасыболыпбөлінеді.
Фонетиканыңзеріттеутәсілі:
●адамныңдыбыстауаппаратыныңмүмкіндіктерін,дыбыстық
бірліктердіңакустикалық,артикуляциялық,перцепциялық
ерекшеліктерінзерттеп,олардыайырымбелгілерінеқарай
таптастырады;
●дыбыстардыңәуендік,әуездіксипаттарынанықтайды;
●дыбыстардыңтіркесімділігін,буынерекшеліктерін,олардыңсөздегі
үйлесіміменүндесімін;
●буынтабиғатын,дыбыстардыңбуынғабірігузаңдылықтарыменсөз
ағымыныңбуынғажіктелуініңфакторын;
●сөздіңфонетикалықұйымдасуын,екпінменүндестікзаңын;
●соныменқатартілдіңинтонациялыққұралдарыболыптабылатын
дауысәуенін(негізгітонжиілігін),қаттылығын(интенсивтілігін),
жылдамдығын,әуезін,кідірістердіқарастырады.
Дауыссыздыбыстар
Дауыссыздыбыстар—тексалдырнемесесалдырменүнқатысыарқылы
жасалатын,буынқұрайалмайтындыбыстар.Дауыссыздыбыстарды

айтқандакөмейдекедергігеұшырмағанфонациялықауаауызқуысына
күштіқарқынменкеледі.Ауызтарашылғандықтан,көмейарқылыкелген
қарқындыауаәртүрліартикуляциялықмүшелерменсоктығысады.Айтылу
кезіндеауаныңеркіншықпай,кедергігеұшырапшығуынанжасалған
дыбыстардыдауыссыздыбыстардейді.Дауыссыздыбыстарсөйлеу
мүшелерініңбір-біріменжанасуынемесетолыққабысуыарқылыпайда
болады.Қазіргіқазақтілінде25дауыссызбар:б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,
н,ң,п,р,с,т,һ,ф,х,ц,ч,ш,у,Бұлардынішіндеһдауыссызыкейбіршығыс
сөздерінде,в,ф,х,ц,чдауыссыздарынегізіненорыстіліарқылыкірген
халықаралықсөздерде,қалған19дауыссызқазақтыңбайырғысөздерінде
қолданылады.
Дауыссыздардыңбастыерекшеліктері:
-дауыссыздардыңжасалатынорны–ауызжәнекөмейқуыстары;
-дауыссызқатаңдардамүлдеүнболмаса,ұяңдардаүнніңқатысы
жартылайболадыда,алүнділердебәсеңүнболады;
-дауыссызқатаңжәнеұяңдардыңішкісапасытазасалдырдантұрадыал,
үнділердесөйлеумүшелерінің(тіл,ерін,жақ)бір-бірінежуықтауы,
түрленуі,көлемінөзгертуікөмейарқылыкелгенауағапәлендейкедергі
болаалмайды;
-дауыссызқатаңжәнеұяңдардыкөтеруге,созуға,әуенінөзгертугемүлде
болмаса,алүнділердікерісіншекөтеруге,созуға,әуенінөзгертугеболады;
-дауыссыздардыңүнсапасындажаңғырықболмайды;
-дауыссыздарсөзішіндежалқытұрыпбуынқұрайалмайды.
Дауыссыздыбыстардауысқатынасынақарайүшкебөлінеді:
Қатаңдауыссыздар—дауысшымылдығықатыспай,тексалдырдан
жасалатындауыссыздыбыстар:п,к,қ,т,с,ф,х,ц,ч,ш;
Ұяңдауыссыздар—дауысшымылдығыныңқатысуыменжасалатын,
салдырменүнтеңболатындауыссыздар:б,в,г,ғ,д,ж,з;
Үндідауыссыздар—дауысшымылдығыныңқатысуыменжасалатын
салдырғақарағандаүнбасымдауыссыздар:р,л,м,н,ң,у.
Мұрынжолды:м,л,н,ң
Ауызжолды:л,р,й,у.

Дауыстыдыбыстар:
Дауыстыдыбыстар—дыбыстаумүшелерініңбірыңғайтолыққатысуынан,
фонациялықауаныңкедергісіз,еркінжәнебаяушығуынанжасалатын
дыбыстар.Дауыстыдыбыстарфонациялықауаныңкөмейдекеріліптұрған
дауысшымылдығынасоқтығуынанпайдаболғандірілденжасалады.
Дауыстыдыбыстардыңбастықасиетісөзішіндебуынжасап,дауыссыз
дыбыстарментіркесеалатындығында.Қазіргіқазақтілініңдауыстылар
жүйесі9дыбыстанқұралған:а,о,е,ы,і,о,ө,ұ,ү.Дауыстыдыбыстар
айтылғандажақтың,еріннің,тілдіңқатысудәрежесінеқарай:ашық—
қысаң,еріндік—езулік,жуан—жіңішкеболыпбөлінеді.
Дифтоңдар—екінемесеүшдыбыстыбіріктіретін:и,у,ю,я
Мысалы:ми[мый],миіз[мійіз],мия[мыйа],тиым[тыйым],тию[тійіу].
Тілдіңқатысынақарай:
Жуандауыстылар—тілдіңкейінжиырылуыарқылыжасалатын
дауыстылар:а,о,(у),ұ,ы
Жіңішкедауыстылар—тілдіңілгерісозылуыарқылыжасалатын
дауыстылар:ә,е,(и),ө,ү,і
Жақтыңқатысынақарай:
Ашықдауыстылар—тілдіңтаңдайғақарайтөмендепбарыпкөтерілуі
арқылыжасалатындауыстылар,олардыайтқандажақкеңашылып,иек
төмендейді.Қазақтіліндегіашықдауыстылар:а,ә,е,о,ө.
Қысаңдауыстылар—жақтыңкеңашылмай,тілдіңтаңдайғақарай
жоғарыкөтерілуіарқылыжасалатындауыстылар.Қазақтіліндегіқысаң
дауыстылар:ы,і,(и),(у),ү.
Ерінніңқатысынақарай:
Еріндікдауыстылар—айтылудаерінніңалғақарайсүйірленуіарқылы
жасалатындауыстыдыбыстар:о,ө,ұ,ү,(у).
Езулікдауыстылар—айтылудаерінніңкейінтартылып,езудің
жиырылуыарқылыжасалатындауыстыдыбыстар:а,ә,е,э,ы,і,(и).

2-Сұрақ
Көнеқазақәдебиетініңдамусипаты.«Күлтегін»және«Тоныкөк»
жыры.
Әдебиетөміршындығыныңкөркембейнесідесек,әдебиеттарихыда
халықтарихыментығызбайланысты.
Қазақхалқыныңқалыптасуынанегізболғанертедегітемірдәуіріндегі(б.з.
д.VІ-VІІғ.ғ.)сақ,ғұн,үйсін,қаңлытайпалары,б.з.ертедегіортағасырлық
мемлекеттертұсындағықарлұқ,оғыз,қимақтайпалары,дамығанорта
ғасырлықмемлекеттеркезіндегінаймандар,керейіттер,жалайырлар,
қыпшақтартарихымыңдағанжылдарғасозылғандығынназарғаалсақ,
қазақәдебиетініңтарихыдабұрынғыкеңескезіндегідейXVғасырдан
емес,оданарғыдәуірден-көнезаманнанбасталады.Солсебептіұлттық
әдебиеттарихыныңнегізгімәселелерініңбірідәуірлеуболыптабылады.
Рунажазуындағытарихи-эпикалықтүркіжазбаескерткіштерініңеңкөне
үлгілерітүркіхалықтарытарихындағыасакөрнектімемлекет
қайраткерлері,ержүрекқолбасшыКүлтегінтуралыКішіжәнеҮлкен
жазулар,ШығыстүркіқағанатыныңатақтықағандарыныңбіріБілгеқаған
туралыжәнеоныңкеңесшісіәріәскербасыТоныкөктімадақтауға
арналғанжазуларСолтүстікМонғолиядағыОрхонөзенініңбойынан
табылғандықтан"орхонжазбаәдебиескерткіштері",алЕнисейөзені
бойынантабылғанжазулар"енисейжазбаескерткіштері"депаталады.
Көнетүркіәдебиетініңбұлкөнеүлгілеріқұлпытастарғақашап
жазылғандықтанрунажазуларыдегенатқаиеболған.
КүлтегінжәнеТоныкөкжазбаескерткіштеріндетүркіқағанатықұрыла
бастағанкезденVІІІғасырдыңбасынадейінгітарихиоқиғалар
әңгімеленеді.Шығыстүркіқағанатыныңқұрылуыменнығаюы,түркі
халқыныңҚытайбилеушілерқұлдығынанқұтылуы,қаһарманқолбасшы
Күлтегінменбасқақағандардың,қағанныңданакеңесшісіәріәскербасы
Тоныкөктіңсыртқыжауғақарсыәскерижорықтарыбаяндалады.Халық
қошеметінебөленгенбатырларменқағандардыдәріптеу,олардыңерлік
істерінқаһармандықтыңүлкенөлшеміретіндемадақтау-Орхон
ескерткіштерінетәнбастыбелгілер.

2Билет
1.Сұрақ
Буын.Буынныңсипаты.Сөздердіңбуынғабөлінужолдарымен
қызметі.Буынныңтүрлері.Буынныңдыбыстыққұрамы.
Буын—сөйлеумүшелерініңтұтастайқимылынанпайдаболғанбірнемесе
бірнешедыбыстықтіркесі.Буындытекдауыстыдыбыстарғанақұрайды.
Дауыстыфонемаөзалдынатұрыпта,төңірегінедауыссыздардыалып
тұрыптаБуынқұрайалады.
Буынғатәннегізгібелгілер:
1)дауыстыдыбыссызБуынболмайды;
2)дауыстыдыбыстыңөзідеБуынболаалады(а-та,ә-же,а-па,т.б.).
3)БірБуындабірденартықдауыстыболмайды,алсөздіңқұрамындақанша
дауыстыдыбысболса,соншаБуынболады(жұ-ды-рық,қа-лам,мек-теп);
4)Буындамағынаболмайды;
5)Тіліміздебайырғысөздер,сондай-ақ,Буындардаекідауыссыздан
басталмайды(сқақ,рза,слановдепжазбаймыз,дұрысы:сықақ,риза,
сылановтүріндекеледі);
6)қазақтіліндебасқы(сөздіңбасындағы)Буынғанадауыстыданбасталуы
мүмкін,қалғанжағдайда(екінші,үшінші,т.б.)Буындардауыстыдан
басталмайды.Тасымалдыңдауыстыданбасталмайтынысодан(кә-сіп,
қыз-ғал-дақ,мә-сі);
7)сөздердіңайтылуындағыБуынсаныменжазылудағыБуынсаны
әрқашанбір-бірінесайкелуішартемес(айтылуда:Сар-ар-қа,
кел-ал-май-ды,алжазылуда:Са-ры-ар-қа,ке-леал-май-ды).
Буынөзініңқұрамындағыдауыстыжәнедауыссыздыбыстардың
ретінеқараймынадайтүрлергежіктеледі:
Ашықбуын—бірдауыстыдыбыстыңөзіненғанатұратыннемесе
дауыссыздыбыстанбасталып,дауыстыдыбысқааяқталыптұратынБуын
(а-ра,ұ-лы,ке-ше,қа-ла,не,а-сық,а-дым);
2)тұйықбуын—дауыстыдыбыстанбасталып,дауыссыздыбысқабітетін
Буын(ат,өт,ас);
3)бітеубуын—дауыстыдыбысекіжағынандауыссыздыбыспен
қоршалыптұратынБуын(тіс,қыз,қар,мұз,құз).
БітеуБуынныңбіререкшелігіекідауыссыздыбысқатартұраберуі
мүмкін.Мысалы,тарт,шәкірт.

2Сұрақ
Қорқытатакітабызеріттелуі,нұсқалары,компазициялыққұрлысы.
Қорқытатакітабы–қаһармандықэпосүлгісі,оғыз-қыпшақдәуірініңжазба
мұрасы.ғылымдаоныңонекінұсқасымәлім:Дрезденде(12нұсқа)және
Ватиканда(6нұсқа)сақталған.19ғ-дабұлжазбаескерткіштізерттеп,
аударуісіменакад.В.В.Бартольдайналысып.
Әдебиәрітарихиэтник.мұраретіндегі“ҚорқытАтаныңкітабында”қазақ
эпосынатәнкөркемдіккестелерменқатарқазақтарихыменмәдениетіне
қосатындеректердемол.Сондай-ақжазбадаоғызтайпаларыныңэтник.
тегі,этнографиясысы,мекені,әлеуметтікжағдайы,т.б.мәліметтеркөп
сақталған.
ҚорқытатакітабытұңғышзерттеушісінемісғалымыН.Ф.Дицөзінің
"Аталарсөзі"аттытүркімақалдардыңжинағындаҚорқыттыңОғыз
ұрпағынаншыққан,көпхалықтардыңәулиетұтатынынескертеді.
ҚазақғалымдарынанӘ.Марғұлан,Ә.Қоңыратбаев,Х.Сүйіншалиев,
Р.Бердібаев,Ш.Ыбыраевөззерттеулерінде«Қорқытатакітабын»әдеби
мұратұрғысынанқарас­тырып,сүбеліой-тұжырымдарынбілдірді.
Аңызбойынша,анасыҚорқыттықұрсағындаүшжылбойыкөтеріп
жүріпті.Жылынабірреттолғаққысыпотырадыекен.Қорқытдүниеге
келералдындаәлемдіүшкүн,үштүнбойыкөзгетүртсекөргісіз
қараңғылықбасады.Сұрапылқарадауылсоғып,ел-жұрттықорқыныш
сезімібилеген.Осығанорайбаланыңатын“Қорқыт”депқойғандейді.
“Қорқыт”сөзініңэтимол-сынӘ.Қоңыратбаев“құттыадам,құтәкелетін
адам”депкөрсетсе,С.Қасқабасов“өмірсарқылды,адамөлді”деген
мағынаныбілдіредідепсанайды.
Қорқытатакітабында»автордыңой-пікірінфилософиялықтұрғыдан
тұжырымдайтынғақлиясөздер,өсиет-нақылдар,қанаттысөзтіркестері
жиіұшырайды.
“Қорқытатакітабында”өзініңфилософиялық,тәрбиелікмән–мағынасын
жоймайтын,қайтауақытөткенсайынқұлпыратүсетінөсиет,нақылсөздер
молкездеседі.
«Қорқытпенажал»
Қорқытқашыпажалдан,
Аңыраттықобызын.
Қобызындакөпарман–

Тоқсантолғауәдеміүн
Желмаясынжелдіртіп,
Ілгерібасыпкеледі.
Күйсарыны–селтасқын,
Күңірентіпкеледі.
Тасықұлапжартастың
Жаңғырттыдаланы.
Құйынбоптаұйытқыды,
Нуормандышулатып,
Дауылбоптажүйіткиді.
Көл-өзендітулатып.
Қасқаққаншакенеттен
Баурапбәрінбиледі,
Боздағандайбеубеулеп,
Жастөгедікүйлегі.
Сатылайкешендіталдау
«Қорқытпенажал»аңызы.
Авторы:халық
Тақырып.Өлімменкүресу.
Жанры:
Идеясы:Мәңгілікөмірдііздеп,ажалменкүресу.
1.Өлеңқұрылысынаталдау.
Шумақ:1
Тармақ:19
Бунақ:Бунақ-белгілібірдауысырғағыменбөлінуі2
Буынсаны:7
Ұйқас:қараөлеңұйқасы

3Билет
1.Сұрақ
Үндестікзаңы.Ықпалтүрлері.
Түбірменқосымшаның,біріккенсөздердіңжәнесөзтіркестерінің
аралығындағыдыбыстардыңбір-бірінеықпалжасапөзараүйлесіп
айтылуыүндестікзаңыдепаталады.
Буыннесөзқұрамындағыдауысты,дауыссыздыбыстардыңбірәуезбен
айтылуы.
Үндестікзаңындауыстылардыңүндесуідептүсіндіріпкелсе,қазақтілінде
текдауыстыларғанаүндеседі,алдауыссыздаркөршідауыстының
ықпалындаболадыделінген.Соныменқатардыбыстардыңбір-біріне
ықпалындасингармонизмзаңдылығынажатқызыпкелді.Дауыссыз
дыбыстардыңарасындағыілгеріндіықпалбойынша(мысалы,
әліпби-әліппи,құрқалу-құрғалу,көкбет-көкпет,т.б.)алдыңғыдауыссыз
кейінгідауыссыздыңайтылымына(артикуляциясына)әсерін-
дауыссыздардыңсингармонизмідепатайды.
Үндестікзаңы:буынүндестігі,дыбысүндестігідепбөлінеді.
Буынүндестігі:дауыстыдыбысбуынқұрайтынболғандықтансөздегі
сөзбенқосымшалардағыдауыстылардыңнебірінғайжуан,небірінғай
жіңішкеболыпүндесуібуынүндестігідепаталады.
Дыбысүндестігі:
Сөзбенқосымшаныңжігінденемесесөзбенсөздіңаралығындадауыссыз
дыбыстардыңбірін-біріөзінеұқсатаәсеретуідыбысүндестігідеп
аталады.
Дыбысүндестігі3-кебөлінеді:ілгеріндіықпал,кейіндіықпал,
тоғыспалыықпал.
Ілгеріндіықпал:түбірменқосымшаныңнемесесөздердіңаралығындағы
көршілесдыбыстардыңалдыңғысыныңкейінгідыбысқаәсеретіп,өзіне
ұқсатуы.
Кейіндіықпал:түбірменқосымшаныңнемесесөздердіңаралығындағы
көршілесдыбыстардыңсоңғысыныңалдыңғыдыбысқаәсеретіп,өзіне
ұқсатуы.
Тоғыспалыықпал:сөзбенсөзаралығындақатаркелгендыбыстардың
бір-бірінеілгерінді-кейіндіықпалетуініңнәтижесіндеекеуініңдеөзгеріске
үшырауы.

2Сұрақ
X-XLLғасырәдебиеті.Әбу-НасырӘлФараби
Ортағасыр,дәлірекайтсақ,X-XIIғасырлар–ОртаАзияменҚазақстан
халықтарыныңанатіліменәдебиетініңөркендеп-өсуіндегіжаңабасқыш
болды.Өйткенібұлкездеарабхалифатыныңбилігіжойылыпы,елбасқару
ісінжергіліктіжерлердегіфеодалдарменақсүйектерөзқолдарынаалған
еді.Сонымен,X-XIIғасырлардатүркіәдебитіліжан-жақтыдамып,жетіле
түсті.Мұныңөзітүркіхалықтарының,соныңішінде,қазақ,өзбек,ұйғыр,
қырғыз,т.б.халықтардыңэтникалыққұрамыныңқалыптасабастауымен
олардыңәлеуметтік-қоғамдықөмірдегіролініңбіртіндепартатүсуіне
байланыстыболды.
СолкездегіҚазақстанқалаларыныңеңірісіОтырармейліншеөрлеп
тұрды.Отырар–көшпеліжәнеотырықшытүркітайпаларынөзара
байланыстырыптұрғанэкономикалыққанаорталықемес,соныменқатар,
оласаірісауда,қолөнерәріғылымменмәдениетошағыдаболды.Мұнда
көптегенбілімордалары,медреселер,асабайкітапхана,т.б.болды.
Көрнектіғалым,философ,математик,музыкатеоретигіӘбуНасыр
әл-Фараби870жылыАрысөзенініңСырдарияғақұятынсағасында
орналасқанФарабқаласында(қазіргіҚазақстанныңТүркістаноблысының
Отырарауданы)дүниегекелген.
ӘбуНасырәл-Фараби–АристотельдіңжәнеПлатонныңшығармаларына
жазылғантүсініктемелердіңавторы.Осығанбайланыстыәл-Фараби
Аристотельденкейінгі«Екіншіұстаз»атанды.
Тарихидеректербойынша70-кежуықтілбілген.Өздігіненкөпоқып,көп
ізденгенойшылфилософия,логика,этика,метафизика,тілбілімі,
жаратылыстану,география,математика,медицина,музыкасалаларынан
150-гетартатрактатжазыпқалдырды.
ӘбуНасрӘл-Фараби.өзінің“Риторика”,“Поэзияөнерітуралы”,“Бақытқа
жолсілтеу”туралытрактаттарындаэтикалық,эстетикалықмәселелерге
көңілбөліп,көркемдік,сұлулық,бақыт,мейірбандықбілім
категорияларыныңбетінашып,солардыңнегізіндәлелдепберді.
Әл-Фарабимұраларытекзерттеушіғалымдардыңғылымижұмыстарына
ғанаарқауболыпқойғанжоқ,соныменқатар,оныңбейнесі
қаламгер-жазушылардыңдашығармаларыныңнегізгітақырыбыболды.

Тарихитақырыптыжүйелітүрдетереңдепмеңгергенжазушыларымыздың
бірі—ӘнуарӘлімжановданышпанфилософәл-Фарабижайын
баяндайтыншығарма—“Ұстаздыңоралуы”аттыроманынжазды.Онда
ақылгөй-ғалымныңөміріәртүрліқырынанберіледі.Осыроманғаіргелі
талдаужасағанкөрнектіғалымР.Бердібаевәл-Фарабибейнесін“Олөзі
жасағанмузыкалықаспап—“қыпшағиға”қосылыпәндеайтатын,күйде
тартатын,қаламдығанаемес,қарудыдаұстайбілетін,досқамейірімді,
шапағатшыл,әділдікүшінбасынқатергетігеалатынтұтастұлғаретінде
елестеткенін”,—жазады
Әл-Фарабидіңпоэтикамәселелерінталдағанбіреңбегі—“Поэзияөнері
туралытрактат”.Еңбектіңкіріспесіндеарабөлеңініңқұрылысынатән
ұйқаспенырғақ,өлшемдер,образдылық,үйлесімділікмәселесісөз
болады.Фарабисондай-ақәуен(музыка)менөлеңдібөле-жармайбірге
қарайтынхалықтармәдениетіндегіқосқұбылыстыңтабиғатынатоқтала
келіп,“өлеңдіәуенменайтушыларәуенніңырғағынбұзыпалуданқалай
сақтанса,өлеңөлшеміненұқсанкелтірудендесолайсақболуықажет”
дегентұжырымжасайды.
Фарабиұғымындаөлеңгеқойылатынбастыекіталап—өлшемжәне
еліктеу(образдылық).Екеуініңбірікемболса,өлеңөлеңболуданқалады.
Біріартықболсадасолай.Осысоңғықұбылыстыдағалымсарабдалсана
елегіненөткізген:сөзмағынасыналайықтыпішінқолданбай,
образдылықтышектентыскөппайдаланғаншешендердіңриторикадан
поэтикаға,алшешендіксөздердікөптепқолданғанақындардың
поэтикаданриторикағаауытқитынынғалымайқынмысалдармен
дәлелдейді.

4Билет
1.Сұрақ
Лексикология,оныңсалалары.Сөзжәнемағына.Сөздіңкөп
мағыналылығы.
Тілбілімініңсөзжәнеоныңмағнасынзеріттейтінсаласы.Лексика-белгілі
біртілдегісөздердіңжиынтығы.
Лексика(грек.лексикос—сөздік)—сөздікқұрам.Лексикағатілдегі
барлықсөздеркіреді.Сөздерқолданылуынақарайактивжәнепассив
болыпбөлінеді.Активсөздергекүнделіктіөмірдежиіқолданылатын
сөздержатады.Алпассивсөздергеқолданылуөрісішектеулікөнерген
сөздер,диалектілерменкәсібисөздер,терминдержатады.
Сөздіңлексикалық
мағналары
Қолдануаясы
шектеулі
Қанаттысөздер
Сөздіңтура
мағнасы,сөздің
ауыспалы
мағнасы,сөздіңкөп
мағналығы,омоним,ант
оним,синоним
Архаизм,историзм,нео
логизм,диалект
сөз,термин
сөздер,кәсіби
сөздер,табу
сөздер,кірме
сөздер,эвфемизм,дисф
емизм.
Тұрақтысөздер
тіркестері,мақал-мәтел
.
Сөзмағналары Ереже Мысалдар
СөздіңтурамағнасыСөздіңбастапқы
мағнасы
ашықесік
Сөздіңауыспалы
мағнасы
Сөзмағнасының
ауыстырылып
бастапқымағнасынан
ашықмінез

өзгемағнада
қолданылуы.
Сөздіңкөп
мағналылығы
Бірсөздіңбасқа
сөздерментіркескен
кездегіәртүрлі
мағнадаболуы.
адамныңбасы,судың
басы,таудыңбасы.
Омоним Айтылуы,дыбысталуы
бірдеймағнасыәртүрлі
сөздер.
түс-етістік,
түс-затесім,
ай-31күн,
ай-планета.
Антоним Тілдегімағналары
бір-бірінеқарама
қарсысөздер.
биік-аласа
ақ-қара
Синоним Мағналарыжағынан
бірбірінежуық
дыбысталуыәртүрлі
сөздер.
тез,жылдам,шапшаң.
2Сұрақ
МахмутҚашқаридыңДиуанилұғат-аттүрікеңбегініңмаңызы.
Диуанилұғат-ат-түрк—МахмұдҚашқари1072-1074жылдарыБағдат
қаласындажазғантүркіше-арабшасөздік.Олтүркітілдерібойыншаең
ауқымдыжәнееңмаңыздыежелгітілжәдігері.
ОсыкітабытуралыҚашқаридыңөзі:«Түркітілінүйренудіңқажеттілігін
өмірталабыменақылтаразысыәбдендәлелдейді.Түрік,түрікмен,оғыз,
жігіл,яғма,қырғыздардыңсөздеріменсөйлеумәнерлерінзерттеп,
қажеттісінпайдаландым.Әрқайсысыныңтіліменсалтысанамдаәбден
қалыптасты.Солардымұқиятзерттеп,арнайыәліппеліктәртіпке
келтірдім.Мәңгілікескерткішәрітаусылмасәдеби-көркеммұрабоп
қалсындегенниетпентүркіелдерініңсөздігінжасап,кітапқа«Түркі
сөздерініңжинағы»депатқойдым.«Жинақты»сегізбөлімге
топтастырдым.Әрбіртайпаныңтіліненсөзжасауғаболатынтүбірсөздерін
ғанаалдым.Түркіхалықтарыныңбәйіт-жырларыменмақал-мәтелдерінен
мысалдаркелтірдім.Бұлкітаптыпайдаланғандаркейінгілерге,олар

өздеріненкейінгілергежеткізсіндегенниетпентағыбіразтабылмайтын
тіркестердіпайдаландым»,-депжазғанекен.
Оныңқолжазбанұсқасы638беттентұрады,онда9000-нанастамтүркі
сөзініңарабтіліндегіегжей-тегжейлітүсіндірме-аудармаларықамтылған.
Түркілердіңтарихы,жағырапиялықтаралуы,тайпалары,диалектілері
жәнедәстүрлерінебойыншақосымшамәліметтерберілген.
Маңызы:
«Диуанилұғататтүрікте»нақтытарихидеректіліксипатпентанылған.Ол
көптегенұлыстардың,тайпалардыңтілерекшеліктерінсаралап,түркі
тілініңбітімінежіктейтүсіндіреді,тұрмыссалтын,әдетғұрпын
баяндайды,солкездегібірқатарқаламгерлердің,ғұламалардың,тарихи
адамдардыңаттарыменөмірбаяндықдеректерін,түркіхалықтарының
байырғыжырларын,мақалмәтелдерінбереді.Соныменқатаролкөне
дәуірдегітүркініңәлемдікқартасынжасап,ондаБарысхан,Тараз,
Баласағұн,Қашқарданбастап,түркідүниесініңежелгішаһарларын,елді
мекендерінтүгелдерліккөрсетеді.Бұлреттеонытүркіжұртыныңтұңғыш
энциклопедиялықанықтамалығыдеседеболады»-депжоғарыбаға
берілген.
Филологияғылымдарыныңдокторы,профессорБейсембайКенжебаевтің
«Қазақәдебиетітарихыныңмәселелері»аттыеңбегіндежазуынша,
«Сөздікте»238өлең-жыр,270шақтымақал-мәтелкелтірілген.
Ал,ғалымКелімбетовтыңзерттеулерінеқарағанда,бұлсөздіктеорта
ғасырдағытүркітектесұлыстарғабірдейортақалтымыңнанастамтөлсөз
бенжекетайпаларғағанақатыстыдиалектсөздерқамтылғанекен.

5Билет
1.Сұрақ
Лексикалықсиноним,антоним,омонимдер,олардыңпайдаболу
жолдары,стилистикалықмәні.
Антоним
Мағыналарыбір-бірінеқарама-қарсысөздерантонимдердепаталады.
Мысалы,елгезекбала-тілазарбала,шабанат-жүрдекат,іскерадам-олақ
адам,жақсымінез-жаманмінез,қисықағаш-түзуағаш,татукөрші-араз
көрші,т.б.Тіліміздеантонимсөздермақал-мәтелдерде,жұмбақтардакөп
кездеседі.Мысалы,Ащыментұщынытатқанбілер,алыспенжақынды
жортқанбілер.Азсөз–алтын,көпсөз–көмір,т.б.Осымысалдардағы
ащы-тұщы,алыс-жақын,аз-көпсөздері–мағыналарыбір-біріне
қарама-қарсыайтылғанантонимсөздер.
Омоним–сыртқытұлғасы:айтылуы,естілуі,жазылуыбірдей,
мағыналарыәртүрлісөздер.Сыртқытұлғасыжағынаномонимсөздермен
көпмағыналысөздерұқсасболыпкеледі.Омонимболудыңнегізгібелгісі
сөздердіңарасындамағыналықбайланысболмайды,яғниомонимсөздер
әртүрлімағынадақолданылады,алкөпмағыналысөздердіңарасында
мағыналықбайланысболады,көпмағыналысөздербірсөзтабынан
болып,бірнегіздентарайды.Мысалы,Басыңдыжоғарыкөтеріп,аяғыңды
жылдамбасдегенсөйлемдегібассөзіомоним,себебібіріншібассөзі
адамныңденемүшесі–не?дегенсұраққажауапберетін,заттықұғым
атауыболатынзатесім,екіншібассөзі–неісте?дегенсұраққажауап
беретінқимыл-әрекетатауыболатынетістік.АлТалдыңбасынақарлығаш
ұясалыпты.Жолаушыларбұлақтыңбасынакеліпдемалдыдеген
сөйлемдердегібассөзі–көпмағыналысөз,себебі1)бірнәрсеніңбастау
алатынжерідегенбірдеймағынағаиеболыптұр;2)екеуідебірсөз
табынанзатесімболыптұр.
Синоним
Айтылуы,естілуі,жазылуыәралуан,мағыналарыбір-бірінежақын,жуық
мәндісөздерсинонимдердепаталады.Синонимгетәннегізгібелгілер:1)
синонимсөздерәртүрлідыбысталады;2)синонимсөздердіңмағынасы
бір-бірінежақынболыпкеледі;3)синонимсөздербірсөзтабынанболады.
Мысалы,Апаттыаймаққакөмекші,жәрдемшітопкелдідегенсөйлемдегі

көмекші,жәрдемшісөзібірініңорнынабірінауыстырыпқолдануға
болатын,мағыналарыбір-бірінежақын,бірсөзтабынанболғансиноним
сөздер.Тіліміздесинонимсөздерзатесімдерден,сынесімдерден,
етістіктерденжәнеүстеулерденкездеседі.
2Сұрақ
ЖүсіпХасХажыбБаласағұн.Құттыбілікдастаныныңнегізгіидеясы,
сюжеті,дастандағыбейнелер.\
Жалпыөмірітуралымәліметтеразсақталғаныменфилософия,математика,
медицина,өнертану,әдебиеттану,тілбілімі,тағыбасқағылым
салаларыныңдамуыназорүлесқосқанбәрімізгемәлім.Жүсіп
Баласағұнидіңесіміәлемдікәдебиетпенмәдениеттарихында"Құтадғу
білік"("Құттыбілік")дастаныарқылықалды.
“Құттыбілік”дастаныортағасырлардабүкілтүркіәлемінетүсінікті
болғанҚараханәулетімемлекетітүріктерініңтіліндежазылған.Жүсіп
Баласағұн«Құттыбілікті»1069-1070жылдарыБаласағұнқаласында
бастап,онсегізайдыңішіндеҚашқарқаласындааяқтаған.
“Құттыбілік”дастаны,негізінен,мемлекеттібасқарумәселесінеарналған
шығарма.
Дастанныңбастыидеясытөртпринципкенегізделген.
●Біріншісі,мемлекеттідұрысбасқаруүшінқарақылдықақ
жаратындайәділзаңныңболуы.Авторәділдіктіңсимволдықбейнесі
ретіндеКүнтудыпатшаныкөрсетеді.
●Екіншісі,бақ-дәулет,яғниелгеқұтқонсындегентілек.Бақ-дәулет
мәселесіпатшаныңуәзіріАйтолдыбейнесіарқылыжырғақосылған.
●Үшіншісі,ақыл-парасат.Ақыл-парасаттыңқоғамдық-әлеум.рөлі
уәзірдіңбаласыҰғдүлмішбейнесіндежырланады.
●Төртіншісі,қанағат-ынсапмәселесі.Бұлмәселедастандауәзірдің
туысы,дәруішОрдгүрмішбейнесіарқылыәңгімеболады.
Құттыбілік”дастаны6520бәйіттен(екіжолдықөлең)тұрады.Демек
дастанда13040өлеңжолыбар.Соныңбәрі85тарауғабөлініпберілген.
Дастанныңкіріспесіқарасөзбен,алнегізгібөлімдеріарузөлеңөлшемінің
ықшамдалғанмутакарибдепаталатынтүріменжазылған.

“Құттыбілік”дастаныныңсюжеттікжелісінегізіненшығарманыңбас
қаһармандарыныңөзараәңгімесінен,сұрақ-жауаптарынан,бір-біріне
жазғанхаттарынантұрады.Төрттүрліізгіқасиеттіңсимволдықкөрінісі
ретіндебейнеленгеннегізгітөртқаһарманқоғамныңкөкейкестімәселелері
туралыәңгімелеседі.
“Құттыбілік”дастаныныңавторыметафора,аллегория,гипербола,меңзеу,
астарлапсөйлеусияқтыкөркемдікқұралдардыасабілгірлікпен
пайдаланады.Дастанныңәдеби,тілдік,тарихитұрғыданғыл.мәніерекше.
Бұлдастанбертінкелеқазақхалқыныңэтникалыққұрамын
қалыптастырғанру-тайпалардыңортағасырлардағытұрмыс-тіршілігін,
наным-сенімін,әдет-ғұрпын,сөзөнерін,тілін,т.б.зерттепбілуүшінаса
қажетті,құндымұраболыптабылады.

6Билет
1.Сұрақ
Сөздікқорменсөздікқұрам.Негізгісөздікқордыңбелгілері.Сөздік
құрамныңдамуы.
Негізгісөздікқор–тілдіңнегізінқұрайтын,сөздікқұрамныңқалыптасуы
менсөзжасамдамаңыздырөлатқаратын,жалпыхалықтықсипатқаиебір
буындысөздер.Негізгісөздікқордыңжалпысаныасакөпемес.Қазақ
тіліндегіНегізгісөздікқорғаенетінтұлғаларкөнедәуірденжалғасыпкеле
жатқанбарлықтүркітілдерінеортақсөздер.Мысалы,ал,ар,ас,ана,отыр,
бар,мен,бес,жан,жас,т.б.ОсытұрғыданНегізгісөздікқорсөздік
құрамнанерекшеленеді.Сөздікқорғатеккөнетүркілікатауларғанаенсе,
сөздікқұрамғатіліміздегібарлықсөздер–диалектілер,кірмесөздер,
жаргондар,қарапайымсөздер,сленгтер,т.б.жатады.
Негізгісөздікқорғатәнбастыбелгілер:
1.Негізгісөздікқорғатәнбастыбелгі—тұрақтылық.Оғанбірнеше
ғасырбойыөмірсүріп,баршаұрпақүнеміқолданыпкележатқансөздер
кіреді.Осыкүнгіқазақтілініңнегізгісөздікқордағыкөптегенсөздерді
бұданбірнешеғасырбұрынжазылғанескерткіштерденкездестіруге
болады.Мысалы,ҮғасырданқалғанТаласескерткіштерінде:ат,ер,сіз,
тул,отыз,уғлан,өзім,көк,боз,ұлығ,кішіг,оң,теріс,ат,күн,қыз,бар,кел,
оқы,біл,оң,алты,отызт.б.;ХЫғ.Қашғаридыңсөздігінде:мен,сен,ол,
екі,уш,алты,тоғыз,ат,өгіз,қой,ай,күн,тун,теңіз,ақ,қызыл,қара,бар,
кел,оқы,өкінт.б.сөздерсақталыпқалған.
Қазіргітілдіңнегізгісөздікқор—тарихидамыпотыратынкатегория,ол
бірнешеғасырдыңжемісі.Сондықтаннегізгісөздікқортекбірбуынды
сөздердентұрадыдепойлауғаболмайды.Оғаннеғұрлымкейінпайда
болып,жалпыхалықтықсипаталған,қазақтыңбайырғысөздері,кейбір
кірмесөздердекіреді
2.Негізгісөздікқорғатәнекіншібастыбелгі-оныңсөзтудыруға
ұйытқыболатындығы.Негізгісөздікқорболмаса,сөздікқұраммолайып
байымаседі.Әсіресенегізгісөздікқордағыбірбуындытүбірсөздерден
қаншамасөзжасалыпотырған.Мысалы,бір-бірінежақынекімағынада

қолданылатынкүнсөзіненәртүрлісөзжасамтәсілдеріарқылы:күндіз,
күнгей,күнсу,күнім,күнелту,күндес,күншіл,күндеу,күнделік,күнұзақ,
3.Негізгісөздікқордыңүшіншібастыбелгісі—оныңжалпыхалықтық
сипатында.Негізгісөздікқорғаенетінсөздердіқазақтіліндесөйлейтін
адамдардыңбарлығытектүсініпқоймайды,оныкүнделіктіөміріндеүнемі
қолданыпотырады.Бұларадаадамдардыңқызмет,білімдәрежесіне,
кәсібіне,жасмөлшерінебайланыстышекқойылмайды.
4.Негізгісөздікқорғаенетінсөздергестильдікқабаттасулартәнемес.
Оғанкіретінсөздердістильдіксалалардыңжекетүрлерінетелуге
болмайды.Өйткеніоллексиканыңеңнегізгісаласы,жалпыхалықтық
қолданыстағысөздер.
Негізгісөздікқор—сөздікқұрылымныңнегізгіұйытқысы,қайнар
бұлағышығуарналарыныңеңмаңыздыбөлігі.Сөздікқұрамғақарағанда
негізгісөздікқордыңсанмөлшері,көлеміәлдеқайдашағынболады.
Өйткеніоғанкезкелгенсөзкіребермейді.Қоғам,адамөміріндегіең
қажеттіұғымдардыбілдіретінжалпыхалықтықсөздерғанакіреді.Қазақ
тілініңнегізгісөздікқорыныңқұрамыбіркелкіемес.Оныңнегізіндетүркі
тілдерінеортақбайырғысөздержатыр.Бұларкөбінесебірбуындыкөп
мағынапысөздер:тау,көл,жер,тас,үй,күн,тун,ай,жыл,айт,бар,кел,
жүр,сен,мен,ол,бір,екі,уш,төрт,көк,ақт.б.Соныменбіргенегізгі
сөздікқорғағасырларбойықалыптасқанқазақтыңбайырғытөлсөздері
кіреді.Мысалы,
●туыстықатаулар:ата,ана,қарындас,нағашы,жиен,бөле,құда,
құдағи,жеңге;
●малатаулары:түйе,жылқы,сиыр,бота,құлын;
●хайуанатаулары:қасқыр,түлкіарыстан,қоян,қарсақ;
●ағашатаулары:қайың,қарағай,мойыл,емен,тобылғы,шырша;
●киізүйатаулары:шаңырақ,туырлық,кереге,уық,бақан;
●жұмысқұралдарыныңатаулары:күрек,балта,балға,ұршық,құрық,
пышақ,біз;
●сапалық,сындық,атаулары:жақсы,жаман,жеңіл,ауыр,қатты,
жұмсақ,жылы,суықт.б.

2Сұрақ
ҚожаАхметИассауи.Сопылықәдебиеттіңіріөкілі.ДиуаниХикмет
еңбегі.
Исламмəдениетініңказақжеріндегііріошағы—Сырбойы,Сығанақ,
Отырар,Сайрам,Түркістан(Ясы)қалаларыболды.Осыөңірденəл
Фараби,АхметЯсауи,АхметЖүйнеки,СүлейменБақырғанисынды
ғұламағалымдарменақындар,АқсақТемірдейатағыəлемгежайылған
ғұламаларшықты.
СоныңбіріҚожаАхметЯсауи—ақын,ойшыл,ұстаз,бүкілтүркіжұртына
имандылықнұрыншашқандіниқайраткер,ағартушы,жаңасопылық
ағымныңғұламасы,пірі.
ҚожаАхметтің«ДиуаниХикметте»өзібаяндағанөмірбаяныдааса
қызықты.ЖетіжасындаАрыстанбабаныңбатасыналады.
Дəруіш-диуанаменбіргежүреді,аузынанАллатүспейді.
Жиырмаекіжасындабаршаəулиеқаумалапаянбереді.Жиырмажеті
жасындапірінтабады,бірақкөргенінішкебүгіпжасырады.Алпысүш
жасындаКөктен:«Жаныңды,ет-жақыныңдықи,жергеен!»—дегендауыс
естілді.Сосынтаңбозарыпатыпкележатқандажерасты—қылуетке
түседі.125жылөмірсүреді(22-шіхикмет):
Жерүстіндеөлмесбұрынтіріөлдім,
Алпысүштесүндетдедіестіпбілдім.
Жерастындабаржанымменқұлдық
қылдым,
ЕстіпоқыпжергекірдіҚұлҚожаАхмет.
Жарандарданпайда,көмекалаалмадым,
Жүзжиырмабескекірдім,ешнəрсебілеалмадым.
ҚожаАхметЯсауи«ДиуаниХикмет»аттыұрпаққағибраттыдүние
қалдырды.Аталғанеңбектежомарттық,қанағат,достық,сүйіспеншілік,
ғылым-білім,адалеңбек,бейбітшілік,жақсылықпенжамандық,
əділетсіздік,көрсеқызарлық,адамзаттыңасыларманы,күндестік,өсек-аяң
—бəрі-бəріжан-жақтыкеңқамтылған.Бұлшығармадажақсы
тəлім-тəрбие,өзбасынғанаемес,өзгеніойлайтынкеңдікпен
парасаттылық,асылтектілікбар.
Ғұламашығармасындағынегізгібіржелілікой—ғашықтық.Сопыны
Ақиқатжолынамахаббатитермелейді.БұлғашықтықдертіжайлыҚожа
Ахмет27хикметіндебылайдейді:

Ғашықболсаң,күйдіредіжанментəнді,
Ғашықболсаң,ойранқылардүние,малды.
Ғашықболмайтаныпболмас,Алласені,
Неқылсаңдағашыққылғыл,пəруардігар.
«Хикметтер»кітабыадамдық,ізгілікжолынаүндейді.Ясауи28
хикметіндеадамдардыңпейілібұзылып,заманаздыдепқиналады:
Үлкен,кішіадамдарданəдепкетті,
Қыз,келіншек,нəзікжаннанұяткетті.
Мұсылманмұсылманғаболдықатал,
Нақақістепхақжұмысынбұздыбатыл.
ҚожаАхметөзеңбегініңғаламдастаныекендігінтұжырымдады.Ол
хикметтерініңкемел,құдіреттіпірекендігін,ғаламтылсымынұғуға
ұмтылғанəршəкірттіжебейтініанықдепсенді.
Жазғанадамəркезкөркемжазсын,
Көркемжүзіп,көңілісудайтассын,—
дегенғұламасолкездегіақындарға,жалпытүріккөркемөнердүниесіне,
бүгінгедейінжеткенкөркемдікəдістеренгізді.Шығармашылықотында
жанқиярлықпенкүресіпоқырманменшəкірткеболашақпенжалғасу
үлгісінкөрсетті.Нағызшығармашылықиманын,ақылмұратын,ғалым
сипатынқалыптады.

7Билет
1.Сұрақ
Қазақлексикографиясы.Сөздіктүрлеріжәнеолардыңсипаттары.
Лексикография[гр.lexikosсөздіктік,сөздік+...графия]–1)сөздіктүзуісі;
2)тілбіліміндегісөздіктүзудіңтеориясыменпрактикасынзерттейтін
сала;3)сөздіктүріндебасылғанеңбектердіңжиынтығы,сөздіктүріндегі
әдебиеТ.
БұланықтамалардыМ.Малбақов«Біртілдітүсіндірмесөздіктің
құрылымдықнегіздері»аттыеңбегіндекелтіреді.Аллексикография
саласыналғашқылардыңбіріболыпзерттегенӘ.БолғанбайұлыменҒ.
Қалиұлы«Қазіргіқазақлексикогарфиясыменфразеологиясы»атты
еңбектеделексикографиятерминінеқұндыанықтамабереді:«Тілдегі
сөздерменфразеологизмдердіжинап-теріп,олардыңсөздігінжасаумен
жәнеоныңтеориясыменшұғылданатынтілбілімініңсаласын–
лексикографиядейді.Яғнисөздікжасаудыңәдістемесіментехникасын
үйрететінғылымдегенсөз».
М.Малбақовтыңжазуынша,«анықтамалардағыалғашқыекімағынаның
біреуісөздіктүзуісі,яғни,«практикалықлексикография»ұғымынан,енді
біреуі–«лексикографияныңтеориясыментәжірибесі»ұғымынанхабар
береді.Бұлжіктемелексикографияныңтеориялықмәселелерібойынша
құндыеңбектержазғанбелгілімамандардыңбіріВ.В.Марковкиннің
пікіріменүндеседі.Ғалымлексикогарфиянытеоретикалықжәне
практикалықсалаларғабөліпқарастыраотырып,теоретикалық
лексикогарфияныңөзінөзарабайланыстыекісалаға:лексикографияның
теориясыменлексикографияныңтарихысалаларынаажыратады.
Лексикографияныңтарихыөзкезегіндесөздіктерментұтас
лексикографиялықконцепциялартарихыжәнелексикографияныңнегізгі
мәселелеріншешутарихысалаларынабөлінеді.
Нақтысөздіктүзуісінқарастыратынпрактикалықлексикогарфияның
атқаратынмаңыздықызметтерініңқатарындаВ.Г.Гак:
1)тілдіүйрету,
2)анатіліндесипаттамажасаужәнеонынормаландыру,
3)тіларалыққатынас,

4)тілдегілексиканығылымитұрғыданзерттеужәне
5)тілбілімініңлексикология,сөзжасам,стилистика,тілтарихытәрізді
салаларыбойыншажүргізілетінлингвистикалықзерттеулерүшінқажетті
деректердіжинастыруменөңдеуістерінатайды.
Сөздіктердіңтүрлері:Сөздіктердіңтіл–тілдебірнешетүрібар.Олардың
әрқайсысыәртүрлімәдениқажеттіліктіөтеуүшінжасалады.
Лингвистикалықсөздіктержасалумақсатынақарайбірнешетүрге
бөлінеді.Олар:
1.Сөзіктердіңішіндетілдіңлексикасыныңшығуын,дамуынжәнеоның
бірнешедәуірінсипаттайтынтүрібар.Мұндайсөздіктарихисөздіктердеп
аталады.Керісінше,сөздіктердіңкейбіртүріқазіргітілдежаппайжәнежиі
қолданылатынсөздердіқамтып,оларғаталдаужасап,сипаттамаберуді
мақсатетеді.Мұндайсөздіктертілідіңзаманауисөздіктерідепаталады.
2.Сөздіктердіңбелгілібіртүрітілдегікүллісөздердітүгелқамтып
сипаттаудымақсатетеді.Мұндайсөздіктолықсөздіктердепаталады.
Сөздіктердіңендібіртүрітілдіңсөздікқұрамындағыбарлықсөздерді
емес,оныңбелгілібірдәуірдегісөздердінемеселексиканыңбелгілібір
саласынқамтитынсөздіктүріндежасалады.Мұнадайсөздіккішісөздік
немесетолықемессөздікдепаталады.
Сөздіктіңбұлтүрлерінеаранаулысөздіктердідежатқызуғаболады.Олар:
терминологиялықсөздік,синонимдерсөздігі,фразеологиялықсөздікжәне
т.б.жатқызуғаболады.
3.Сөздердіңсөздіктеанатіліндетүсіндірілуінемесебасқатілгеаударылып
түсіндірілуінеқарайсөздіктерекітүргебөлінеді:алғашқысы–біртілдік
түсіндірмесөздіктер,екіншісі–екітілідікнемесекөптілдікаударма
сөздіктер.
4.Сөздіктеролардаберілгенсөздердіңәліппитәртібіменкөрсетілуіне
немесесөздерменбелгіленетінұғымдардыңтоптарыныңрет–ретімен
көрсетілуінеқарайекітүргебөлінеді:1)Дыбыстықнемесеалфавиттік
сөздіктер;2)Идеологиялықсөздіктернемесеұғымдарсөздігі.Сонымен,
сөздіктердішарттытүрдетөрттопқабөліпқарауғаболады.

2Сұрақ
Қазақфольклорыныңжиналыпзеріттелуі.
СейітҚасқабасовОйөрісаттыеңбегіноқыпшықтым.Жалпыкітапта
қазақфолклорыныңмәні,теориясытарихыжазылған.Осыкітаптан
біразүзіндікелтірсем.
«Фольклор»–ағылшынсөзі,«халықданалығы»дегенұғымдыбереді.
Алайда,бұрынғыСССР-денбасқаөркениеттіелдерде«фольклор»кең
мағынадатүсініледі.Оғанхалықмузыкасын,халықбиін,халық
өлеңінхалықтеатрын,халықәдебиетін,халыққолөнерін,ырымдар
менғұрыптарды,салттарменнанымдардыжатқызады.Солсебептіол
елдерде«фольклор»сөзіменқатаркөбінесе«этнография»сөзін
қолданады,ғылымын«этнология»дейді.
Фольклор–синкретті,көпфункциялыруханият.Оләрітанымдық,
әріэстетикалыққызметатқарады.Фольклортәрбиелікмақсаттада
пайдаланылады.
Фольклор–тұрмыстыңбөлшегі.Фольклор–адамтіршілігініңөн
бойындақолданылып,әрсаласындапайдаланылатындүние.Ол
күнделіктіөмірдеутилитарлықфункцияорындайды,яғнитұрмысқа
қызмететеді,қажеттібірістіатқарады.
Фольклор–сөзөнері.Өнерболуүшінеңәуелікөркемдікқасиетжәне
орындаушыментыңдаушыболуыкерек.Қазаққоғамындафольклор
осыүшшарттытүгелорындаған,тіпті,одандакеңауқымды
қамтыған.
Фольклор–әріәдебиет,әрітеатррөлінатқарды,оныңшығарушылары
әріорындаушылары–жыршыменақындар,сондай-ақ
тыңдаушыларыменкөрермендеріболды.

ҚАЗАҚФОЛЬКЛОРЫНЫҢ БҮГІНГІЖАНРЛЫҚҚҰРАМЫ
Оғанмифтерді,хикаяларды,еңбекпенкәсіпкебайланыстыфольклор,
ғұрыптықфольклор,әпсаналарменхикаяттар,ертегілердіжәнет.б
жатқызажы
ҚазақфольклортануғылымыныңдамуынаШ.Ш.Уәлиханов,В.В.Радлов,
Г.Н.Потанин,Ә.Диваев,М.Ж.Көпеевсияқтығалымдарайтарлықтайеңбек
сіңірген.1960жылышыққан«Қазақәдебиетініңтарихы»аттыұжымдық
еңбектефольклортануғылымыныңжағдайыбіршамакеңқарастырылған.
ЖалпықазақфольклорытуралығылымныңҚазантөңкерісінедейінгі
кезеңінғалымН.С.Смирноважазды.Олосыеңбегіндеқазақ
фольклорыныңтегіертезамандажатқандығы,ауызәдебиетіүлгілерінің
өзіОрхон-Енисейжазуларынан(V-VIIғ.)байқалатыны,алхатқатүсуі
кейінірекХІғасырдабасталатыны(М.Қашғари«Диуанлұғатат-түрік»,
Ж.Баласағұни«Құтадғубілік»т.с.с.)шолутүріндеайтылған.
Қазақфольклортануғылымыныңқалайтуып,ғылымретінде
қалыптасқанынаарналған«Қазақфольклористикасыныңтарихы»атты
ұжымдықүлкенеңбек1988жылыжарыққашықты.Бұлкітаптақазақ
фольклортануғылымыХVІІІғасырданбасталатыны,ХІХғасырдың
соңындажекеғылымретіндеқалыптасыпорныққанытұжырымдалған
концепцияұсынылды.

8Билет
1Сұрақ
Фразалогизмдержәнеолардыңтүрлері,жасалужолдары
Фразеология(грек.пһрасіс—сөйлемше,логос—ұғым)
1)тілдегітұрақтытіркестердіқазіргіжәнетарихидамутұрғысынан
тексеретінтілбілімініңсаласы;
2)біртілдегітұтасФразеологиялыққор.
Фразеологиялықтіркес—құрамыменқолданылуытұрақтыболып
келетінмағынасыеріктісөздердіңтіркесі,фразеологизмдердің
түрлері,топтары.Фразеологизмгетәнүшортақбелгімағына
тұтастығы,тіркестұрақтылығы,қолданылутиянақтылығыайқын
болғанымен,бұларәрфразеологизмдебір-біріненәрдайыманық
ажыратылабермейді.Кейбірбелгілерәсіресе,мағынатұтастығы
біріндеанық,айқынкөрінсе,екіншісіндекөмескі,үшіншісіндемүлде
солғындаубайқапады.Сондықтанфразеологизмдітүр-түргебеліп
топтастырутілбіліміндееңкүрделіқиынмәселелердіңбірінен
саналады
Фразеологиясемантик.категорияларқатарындафразеологизмдердің
антонимді,синонимді,омонимді,көпмағыналықұбылыстарынаталдау
жасайды.
Фразеологиятұрақтытіркестердіңэмоционалды-экспрессивті
ерекшеліктерінеорай,олардыңқолданылуаясындастильдікдәрежелену
сатысынайқындап,жалпыстильдікқызметінсаралайды.
Фразеологияфразеологиялықтіркестердіңбелгілерінанықтаупринциптері
менәдістерінбасшылыққаалаотырып,фразеологиялықтіркестердің
сөздердетолықтұжырымменсипатталуынаназараударады.
Абайбұрынғыфразеологизмдердіөзгертіпқолданғанда,екітүрліәдіске
жүгінеді:бірі-тұрақтытіркестіңқұрамындағысөздердіңбір-екеуінезге
сөздермен(кебінесе,синонимдерімен)ауыстырыпқолдану.Мыс.,антбұзу
дегендіантшайқау,ақылыкірдіні,ақылғаену,ар-ұяттанбезудіарданкету,
ауызғасөзтуспедітілгесөзтуспедідепқұбылтунемесеөтіріктіжүндей
сабаудыөтіріктісудайағызудыңорнынаөзгертіпқұру-Абайтілінетән.
БұлтәсілАбайдажүйегеайналған.Байырғыфразеологизмдердіөзгертуде
екіншіқолданғанәдісі-тілдеқалыптасқантұрақтытіркестіңидеясын
алып,яғни,мағынасынқуалап,соныңізіменжаңасынжасау.Мыс.,Абай
заманынадейіндеқазақтұрмысындакөліктіңмайын,аттыңмайын

пайдалану(сұрау,беру)дегентіркестерболған.Осылардыңидеясын
(мағынасын)алып,Ақынкөздіңмайы,сөздіңмайынаямаудегентіркестер
құрады.
2Сұрақ
Қиялғажайыпертегілер.Ертөстік,Керқұлааттыкендебай
ертегілерінеәдебиталдау.
Қиял-Ғажайыпертегілер-халықарманынқиял-ғажайыпбейнедегі
кейіпкерлерарқылытілгетиекетеді.Қиял-Ғажайыпертегілердің
сюжетіне,поэтикасыменқұрылысынабатырлықжырүлкенықпалеткен.
КөптегенҚиял-Ғажайыпертегілердіңсюжеттікжелісіндебатырлық
жырларындағыдайтұрақтыкіріспелерменқорытындыларбар.Әдетте,
сюжеттіңкіріспесіндеертегіқаһарманныңкәріата-анасыменоның
дүниегекелуітуралыбаяндалады:қартайғаншаперзенткөрмей,қубас
аталғанқұдайданбаласұрап,әулие-әмбиелердіңбасынатүнеп,
жалбарынады.Кемпір-шалдыңтілегіқабылболып,баласүйеді.Ол-
ертегініңбаскейіпкері,батыр,ержүрекжауынгер.Алқаһармантуралы
әңгімебіткенсоңнегізгісюжеткежалғасатынқорытындыдакейіпкермен
оныңжанындағылардыңбұданкейінгітағдырысөзетіледі.
СондайқиялғажайыпертегілердіңбіріЕрТөстік.
ҚазақертегілерініңішіндеЕрТөстіксюжетіндеймазмұноқиғасыбай,тілі
көркемнұсқаларкөпемес.ЕрТөстікертегісіндеәрбіроқиғаныңөзіндік
көркемқызметінкөругеболады.Мысалға:оқиғаныңэкспозициясы-
үйлену,ситуациясы-КенжекейменБекторыарасындағыжаулыықмонолог
ретінде,байланысы-егеуүшінкүрес,дамуы-ЕрТөстіктіңжерастынатүсіп
кетуі,шарықтаушегі-ЕрТөстіктіңқайтаданжербетіне
шығып,БекторыменШойынқұлақтыөлтіруі,шешуі-ЕрТөстікпен
Кенжекейдіңқайтақосылуы.
Оқиғаныңбаяндалуынакелсек-ондақарасөзбенөлеңстиліаралас
қолданған.Ертегідегікемпірсөзі-прозаға,Ерназарсөзі-поэзиялық
монологқақұралған.
ЕрТөстікертегісіндедраматизмасакүшті.Қайғылыжай,тезауысып
отыратыной-сезімдеркөп.

Ертегініңлексикасыменсинтаксисіхалықтықойлаутілініңбайлығына
негізделген.Ішіндеараб-парсысөздігіжоқ.
АлКерқұлааттыКендібайертегісіндеЕртөстіксынды….
Кендебайдыңөміргекелуі,теката-анасығанаемесел-жұртынасырауы,
ауыл-аймағынжауданқорғауы,жетім-жесіргеқамқорлығы,жауқолында
кеткенадамдардықұтқаруы,туындағанқиындықтыңбәрінқаракүшпен
ғанаемес,ақыл-ойтаразысынасалыпшешуісияқтыт.б.мәселелер
қарастырылғанболатын.
9Билет
1Сұрақ
Сөзжасам.Сөзжасамтәсілдері.Синтетикалықтәсіл.Аналитикалықтәсіл.
Лексика-семантикалықтәсіл.
Сөзжасам–тілбілімініңжаңамағыналытуындысөздердіңқалыптасуы
менмағыналықдамуын,жасалутәсілдерінзерттейтінсаласы.Затне
құбылыстуралыұғымтілдетаңбаланып,сөзжасамдықпроцесснегізінде
атауретіндетанылады.Сөзжасамныңзерттеунысанынаатаудыңжасалуы,
қалыптасуы,ұғымдақалыптасқанбейненіңтілдіктаңбасы,туындысөздің
жасалусипаты,әдіс-тәсілдері,жаңамағынаныңішкіқұрылымы,т.б.
жатады.Қазақтілініңсөзжасамжүйесіатаудыңқалыптасуыменқатар,
мағынаныңдамуын,ұғым-мағына-атаудыңкешендібірлігінқарастырады.
Сөзжасамныңтәсілдері:
Семантика-фонетика–кейдыбыстардыңсәйкесуінәтижесіндежаңасөз
жасаумүмкіндігі;
Семантикалықсөзжасамдық–сөзтұлғасыөзгермей-ақ,жаңамағыналы
туындысөздіңжасалуы;

Семантика-синтетикалықсөзжасамдық–негізгесөзтудырушы
жұрнақтардыңжалғануыарқылыекіншілікмағынаныңтуындауы;
Семантика-аналитикалық–негіздердіңбірігуі,тіркесуі,қосарлануы
арқылыерекшемағыналыатаужасауқабілеті.
2Сұрақ
Тұрмыссалтертегілері.Аязбиертегісінеәдебиталдау.
Қазақертегілерініңішіндетақырыбыныңкөптігіжағынанболсын,аса
молы–тұрмыспенсалтқабайланыстытуғанертегілер.
Бұлтопқакіретінертегілерескізаманнанбастап,соңғыкезгедейінгі
халықөмірініңәралуанжақтарықамтылады.Олардахалықтыңқоғамдық
өмірі,тұрмыс–тіршілігі,дүниетанудағыкөзқарасы,таптықсанасезімі,
арман–мүддесісуреттеледі.Жәнедеертегініңоқиағасыреалистік
болмыстаналынады.Егерқиял–ғажайыпнемесехайуанаттаржайындағы
ертегілердефантастикабасымкеліпотырса,тұрмыс–салтертегілерінде
олөтеазкездеседі.
Халықтыңтұрмыс–салтынабайланыстытуғанертегілеріндебасты
тақырыпеңбекадамдарыныңөмірі,ісіболыпкеледі.Бұлреттеқарапайым
адамдардыхалықертегілеріқанаушытапқақарсыбейнедеалады,олардың
ісі,ақылы,өнері,адамгершілігіхандарменбайларданәлдеқайдаартықдеп
суреттейді.Мұныбізкөптегенертегілерден,соныңішіндеәрікөркем,әрі
тереңидеялысы“Аязбиден”көреміз.
Ертегініңоқиғасықазақөмірініңшындығынаналынадыда,онықоғамдық
мәнізортартыстардыңтөңірегіндеқұрады.Қанаушыменезілгенеңбек
адамдарыныңарасындағытаптыққарым–қатынастар,алыс–тартыс
күрестерсуреттеледі.Бұлкүрестергехалықатынанбелсенеараласатын,
халықтыңсарқылмасақыл–ойданалығынкөрсететінАязбиболады.
Қанаушытаптыңжәнеоныңүстемдігінжүргізушіхандарменуәзірлердің
жауыздығын,елдіңеңсесінтүсіріпезгендігінхалықертегісіөзініңсүйікті
кейіпкеріАязбиарқылыәшкереетеді.Халықтыңойынша,елбилеген
әділетсіз,залымхандардың,билерменуәзірлердіңорнынаеңбекші
бұқараныңөкілдеріболса,елдіосыларбилесе,–замантүзелмек,
әлеуметтіктеңсіздікжойылмақ,халықтаншығып“ханболғандар”еңбек

адамдарыныңмерейінүстеметпек;әділ,турашылболмақдегенсюжетте
жазылғанеді.
ІІІ.Ертегініңкомпозициялыққұрылысынасатылайкешендіталдау.
ЕртегініңбасталуыАқылыасқанМадандегенханныңболуы.
ЕртегініңдамуыҚұстың,адамның,шөптің
жаманынтабуғаханның
уәзірлерінжұмсауы;
Жаманныңжақсымен
жамандыайырабілуі;
хансынағынансүрінбей
өтуі.
ЕртегініңбайланысыЖаманныңханғауәзір
болуы;
Меңдініңжұмбағыншешіп,
қызғаүйленуі.
ЕртегініңшиеленісуіҚырықуәзірдіңханды
Жаманменараздастыруы;
ЖаманныңБарсакелмеске
сапары;
Жаманныңханөтірігіне
жауабы;
ЕртегініңшарықтауХанныңЖамандыАқшаханныңелінекөшіріп
салуы;
Жамандысағынғанханның
уәзірлерінжазалауғатапқан
ақылы;
ЕртегініңшешіміЖаманныңарсызуәзірлерді
ханжазасынанқұтқаруы;
Жаманныңхантағына
отыруы.

ЕртегініңҚарапайымадамныңөмірді
қорытындысытануы,өмірліктәжірибесінің
молдығымензеректігінің
арқасындабасынабаққонуы.
Ертегігесатылайкешендіталдау.
Кейіпкерлері
Маданхан
Жаман-АязБи
Қырықуәзір
Меңдіқыз
Қойжайыпжүргеншал
Портрет-адамныңбет-пішінінбейнелеу,түр-тұлғасынтаныту.
Жаман-үстіндежыртықтоны,басындатерітымағыбар,ұсқынсызадам.
Теңеу-көркемдепсуреттеудезатты,құбылыстыекіншізат,құбылыспен
салыстырыпбейнелеу.
Сексеуілдіңшоғындай,тәрелкедейболыпуатылғанша,пышақтайболып
басыкесілгенше,гауһартастай.
Мағынасыжуықсөздер:ақылды,данышпан;
ұсқынсыз,жаман,сиықсыз,адамкөргісіз;
бай,мырза;көзіккен,көзтиген;араздастырайық,арасынаотжағайық;
айып,қате;іргеңдікөтер,көш;
Қарама-қарсымәндессөздер:жоқ-бар,ұшпаған-қонбаған,қыз-ұл,оң
қол-солқол,жаман-жақсы,күндіз-түнде;
Мақал-мәтелдер:
«Адамтілітасжарар,тасжармасабасжарар»;
«Сөзтапқанғақолқажоқ»;
«Қылышүстіндесертжүрмейді»;
«Ағаөлсе-інімұра»;
«Біреугеорқазба,өзіңтүсерсің»