ҚР СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

ҚР СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Авторы: "Нұр Отан" ХДП мүшесі,
ҚР Тариxшылары Қауымдастығының мүшесі
Ерлан Русланұлы

Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс ретінде қазіргі уақытта саяси экономикалық дамуға
қарамастан әлемнің барлық елдерінде іс жүзінде өмір сүруді жалғастыруда. Ол мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуына қауіп төндіріп қана қоймай, елдің моральдық-адамгершілік
келбетіне кері әсерін тигізеді. Бұдан басқа, экономиканы зақымдай отырып, сыбайлас
жемқорлық мемлекеттік аппараттың тиімді жұмыс істеуіне және тұрақтылық пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бойынша жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясаттың кедергі келтіреді. Осыған
байланысты, Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесі ерекше маңызға ие.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес бүгін Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы
дәйекті саясат жүргізілуде. Мысалы, Қазақстан Орталық азия елдерінің арасында «сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңды қабылдады. Бұдан басқа, Қазақстанда сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттік бағдарламасы әзірленіп, табысты іске асырылды,
Мемлекеттік қызметшілердің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және қызметтік этиканы сақтау
мәселелері бойынша Президент жанындағы Мемлекттік комиссия құрылды, әкімшілік жүйені
реформалау бойынша шаралар үнемі жетілдірілуде. Сонымен қатар, мемлекеттік басқарудың
отандық жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері әлі де қалып отыр. Бұдан
басқа, Әкімшілік реформа шеңберінде Қазақстанда белгілі бір функцияларды кезең-кезеңмен
региондарға және жеке секторға бере отырып, орталық мемлекеттік органдардың функцияларын
біртіндеп орталықсыздандыру жүзеге асырылады, мемлекеттік қызметтер көрсету саласында
бәсекелестікті дамыту үшін жағдайлар жасалуда, «бір терезе» қағидаты енгізілді. Бұдан басқа,
Қазақстан бірнеше жылдан бері тұрақты негізде халыққа мемлекеттік қызмет көрсету рәсімінің
ашықтығын қамтамасыз ететін сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің тиімді және пәрменді әдісі
болып табылатын электрондық үкімет жүйесі жұмыс істейді.
Қазіргі жағдайда сыбайлас жемқорлық мәселесі әлемдік ауқымдағы мәселеге айналды. Ол
барлық елдерге тән, олардың саяси экономикалық дамуына қарамастан, тек ауқымдарға ғана
ерекшеленеді. Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бірі ретінде айқындалған
мемлекеттік саясаттың негізгі басымдықтары. «Сыбайлас жемқорлық» ұғымы азаматтарымыздың
«мемлекеттік қызмет» ұғымымен жиі байланысты. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
Қазақстанда мемлекеттік-саяси деңгейге қойылып, тікелей Мемлекет басшысы бақылауына
алынған жоқ. Республикада сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес үшін заңнамалық база, атап
айтқанда «Қазақстан Республикасында қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті
күшейту және құқық қорғау қызметін одан әрі жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы»
Қазақстан Республикасының Заңы және т.б. қалыптастырылды. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ісқимыл туралы» Қазақстан Республиксының Заңы азаматардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға, сыбайлас жемқорлық көріністерінен туындайтын қауіп-қатерден ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау
және жолын кесу және ашу жолымен мемлекттік функцияларды орындайтын мемлекеттік
органдардың, лауазымды және басқа да адамдардың, сондай-ақ оларға теңестірілген
адамдардың тиімді қызметін қамтамасыз етуге, сондай-ақ жауаптылықтың басталу жағдайына
бағытталған. Қазақстан үшін сыбайлас жемқорлықты жеңу мемлекеттік саясаттың басты
бағытарының бірі болып табылады Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Елімізде
барлық мемлекеттік органдар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуде.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылдың 26 желтоқсанындағы №986 Жарлығымен
бекітілген ҚР 2015-2025ж.ж. арналған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясында сыбайлас
жемқорлық «ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіретін» құбылыс ретінде бағаланған.
Осы уақытқа дейін біз сыбайлас жемқорлықпен күресу қажет деп келсек, ендігі уақытта басты
идеологиялық құжатымыз Стратегияда көрсетілгендей, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл
деп айтамыз. Демек, мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаты кінәлілерді анықтап,

олардың жауапкершілігін қараумен ғана шектелмей, жалпы сыбайлас жемқорлықтың себептерін
анықтап, оның алдын алуды жүзеге асыруға бетбұрыс жасады.
Тіпті еліміздің жаңа Заңының атауы да бұрынғыша сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес емес,
«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» деп өзгертілді.
Идеологиялық жағынан да, нормативтік-құқықтық жағынан да елімізде сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заманауи саясатты жүзеге асыруға толыққанды жағдай жасалған.
Бүгінде Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жалпы мемлекеттік мәртебе берілген,
сыбайлас жемқорлықты жою және оның көріністерін болдырмау жөнінде қоғамдық және саяси
күштермен бірлесіп, сыбайлас жемқорлыққа қарсы ауқымды науқан жүргізілуде .
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стретегияның негізгі басымдықтарының бірі – сыбайлас
жемқорлыққа қарсы мәдениет деңгейін қалыптастыру болып табылады.
«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңында
«сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру – сыбайлас жемқорлыққа қарсы ісқимыл субъектілерінің қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілікті көрсететін құндылықтар
жүйесін сақтау және нығайту бойынша өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын қызметі» түсініледі.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – бұл адамның саналы және адамгершілікпен сыбайлас
жемқорлыққа қарсы тұру қабілеті.
Тұлғаның сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеті дегеніміз, ол сол тұлғаның қоғам
қауіпсіздігіне және игілігіне сыбайлас жемқорлықтың зияны туралы білімін қамтитын қасиеті. Ол
индивидтің жай ғана сыбайлас жемқорлықты төзбеуі ғана емес, сонымен қатар оны жоюға,
онымен күресуге талпынуы.
Яғни, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет дегеніміз ол жемқорлыққа қарсы белсенді
азаматтық позиция. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет тұлғада құқықтық шеңберде ісәрекет етуі үшін белгілі бір біліктіліктердің болуын талап етеді, олар: жемқорлықты әлеуметтік
зұлым ретінде тани білуі, сыбайлас жемқорлықпен күрес негіздерін және оның қоғам өмірінің кез
келген саласында деңгейін төмендету үшін барлық мүмкіндіктерді пайдалана білуі .
Индивидтің сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетінің деңгейі оның тұлға ретінде дамуы
деңгейінің айнасы. Яғни, әр бір адам белгілі бір деңгейде сыбайлас жемқорлыққа қарсы
мәдениетті болады, ол не төмен, не жоғары деңгейде болуы мүмкін.
Сонымен, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеті келесі алгоритмде қарастыруға болады:
индивидтің құқықтық багажы – оның құқық нормаларын сақтауға дағдысы, заңды бұзбауға
дағдысы, жемқорлыққа қарсы құқықтық белсенділігі. Ол дегеніміз индивидтің тек өз іс-әрекетін
ғана құқықтық норма шеңберінде ұстауға ұмтылысы емес, сонымен қатар, жемқорлыққа қатысты
кез келген заңбұзушылыққа қарсы тұруға дайындығы.
Осы арада сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің келесі функцияларын атап өтуге болады:
танымдық функция (қоғамның түрлі жүйелерінде болып жатқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы
процесстерді зерттеу және түсіндіру), ол индивидтің жемқорлық көріністерін құқықтық
тәжірибеде біліп, түсінуімен сипатталады. Осы функцияны жүзеге асыру барысында сыбайлас
жемқорлыққа қарсы процестерді зерттеп, түсіндіру жүзеге асады. Реттеуші функция (өзінің
сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-әрекетің құқықтық талаптармен салыстырмалы түрде
қарастыру), үлгілеу функциясы (ұғыну, мәнін түсіну негізінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы ісәрекет моделін қалыптастыру).
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруда өскелең ұрпақпен жұмыс қағидатты
маңызды рөл атқарады. Тек жас кезінен мінез-құлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы
стандарттарын енгізу бұл әлеуметтік зұлымдықты жоюға мүмкіндік береді. Бала кезінен тұлғаны
қазақстандық париотизм және сыбайлас жемқорлықты қабылдамау рухында тәрбиелеу маңызды
болмақ.
Талай сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар азаматтардың өз құқықтары мен заңды
мүдделерін іске асырған кездегі құқықтық сауаттылығы әлсіздігінің салдары болып табылады.
Осыған байланысты, халық арасында кең ауқымды түсіндіру жұмысы, олардың жасын, кәсіби
және өзге де ерекшеліктерін ескере отырып, азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыру
жөніндегі жүйе қалыптасуы тиіс

Әрине, сыбайлас жемқорлық-бүкіл қоғамның күресе алатын үлкен күрделі мәселе.