Табиғатпен біргеміз

IV ТАРАУ

ӘСЕМДІК ӘЛЕМІНДЕ

25 – сабақ

Халық даналығы

Ақыл шыңы – даналық.

Халық даналығы

Мақсаты: «Даналық» ұғымының адамгершілік құндылығы ретінде мәнін ашу.

Міндеттері:

-жұмбақ, мақал-мәтел, ертегі – халық даналығы екендігін түсіндіру;

-халық даналығына сүйіспеншілігін арттыру;

-халық даналығын сақтауға, бағалауға тәрбиелеу.

Көрнекі құралдар: оқулық, Данышпан атаның жіберген хаты, Ақботаның қоржыны.

Шаттық шеңбері

Оқушылар шеңбер құрып тұрады. Мұғалім бүгін бір-бірімен ерекше сәлемдесетіндігі туралы айтып өтеді.

- Балалар, біздің қазақ халқымыз амандасуға көп мән берген. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы ата келіп сәлем берген». Қазір біз күндегіден өзгеше амандасып көрейік. Осы шеңберде тұрған кезегіне қарай әр бала өзінің оң жағындағы баламен амандасады. Бірақ әр баланың амандасуы әр түрлі болуы керек. Мысалы:

- Айнұр, амансың ба?,- Саян, халің қалай?, - Сәуле, сәлеметсің бе?, - Айжан, сәлем!, - Бақыт, Ассалаумағалейкум?, - Уағалейкүмассалам!, - Нұржан, жағдайың қалай?, - Берік, көңіл күйің қалай? Және т.б.

Немесе «Шаттық шеңбері» оқулықта берілген Ахмет Байтұрсынұлының «Тарту» өлеңімен ұйымдастыруға болады.

Тарту

А. Байтұрсынұлы

Балалар, бұл жол басы даналыққа,

Келіңдер, түсіп, байқап қаралық та.

Бұл жолмен бара жатқан өзіңдей көп,

Соларды көре тұра қалалық па?!

Даналық - өшпес жарық, кетпес байлық

Жүріңдер, іздеп тауып алалық та!

Әңгімелесу

«Даналық» ұғымының адамгершілік құндылығы ретінде мәнін ашу мақсатында оқулықта берілген сұрақтар бойынша әңгімелесу ұйымдастыруға болады:

∙ Халық даналығы деген ұғымды қалай түсінесіңдер?

∙ Қандай адамды дана деп айтуға болады?

Мұғалім балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп, төмендегі бағытта қосымша сұрақ қоюына болады:

∙ Егер сендер дана адаммен кездессеңдер, не жөнінде сұрап білер едіңдер?

Жаңа ақпарат

Даналық ұғымының маңызын түсіндіру үшін мұғалім оқулықта берілген жаңа ақпаратпен балаларды таныстырады:

Халық даналығы өлең, жыр, жұмбақ, мақал-мәтел, ертегілер арқылы ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырады.

Оларда халқымыздың ежелгі ерлігі мен еңбегі, ақылы мен арманы, тұрмысы мен салты бейнеленген.

Мұғалім жаңа ақпаратты таныстыруда балалардың халық даналығын түсігуіне, жеке тұлға нетінде ұлттық болмысының қалыптасуына мән береді.

Мәтінмен жұмыс

Ертегі, аңыздар арқылы да адам өмірі мен тәрбиесін, оның бойында жақсы қасиеттердің қалыптасуын оқушыларға ұғындыру мақсатында «Алпыстан асқаннан ақыл сұра» деген ертегі беріледі.

Алпыстан асқаннан ақыл сұра

Ертегі

- Ерте,ерте, ертеде бір қатал патша болыпты. Олардан келетін ешқандай пайда жоқ деп, қарттарды ұнатпапты және «Кім де кімнің ата-анасының жасы алпыстан асса, оны балалары теңізге не таудың шатқалына апарып тастасын» деген жарлық шығарады.

Сол патшалықта өмір сүрген бір мейірімді бала әкесін өте жақсы көреді екен. Жасы алпыстан асып, жетпіске жетсе де, әкесін ешкімге көрсетпей жасырын ұстап, асырай бередй. Күнде кешке даладан келгенде не болып жатқанын әкесіне айтып отырады екен.

Бір күні қарт даладан күңіренгн дауысты естіп, баласы келгенде оның мәнісін сұрайды.

- Балам, жұрт неге күңіреніп кетті?

- Әке, патша аң аулап жүріп, теңіздің жағасына барғанда, оның түбінен жарқыраған бір гауһар тасты көреді де, соны алып бер деп, уәзірлеріне бұйырады. Теңізге сүңгіп тасты таба алмағандарының басын ала береді. Тіпті, ел ішіндегі талай жігітті жұмсап, олардың бәрі суға кетіп өлді. Сондықтан патшаның қатыгездігін естіген ел күңіреніп кетті, - дейді баласы.

- Балам, теңіз жағасында үлкен ағаш жоқ па екен? – деп қайталап сұрайды қарт.

- Иә, патша гауһар тасты көретін тұста теңізге төне өсіп тұрған үлкен бір бәйтерек бар, - дейді баласы.

- Теректің басында құстың ұясын көргенмін,-дейді бала.

- Балам, тыңда,-дейді қарт сеніммен. – Асыл тас теңіздің түбінде емес, ұяның ішінде жатыр. Теңіздің түбіне оның сәулесі ғана түсіп тұр.

Келесі күні теңіздің жағасы тағы да у-шу, асыл тасты ешкім таба алмай жатады. Сол кезде бала патшаға жақындап барып:

- Мәртебелі патша, гауһар тасты теңіз түбінен іздемей-ақ қойыңыз, ол ана бәйтерек басындағы ұяның ішінде жатыр, - дейді.

Бір уәзір сол заматта-ақ терекке өрмелеп шығып, үлкендігі қаздың жұмыртқасындай гауһарды алып түседі. Патша қайран қалады.

- Сендер ақылдымыз, білімдіміз деп бөсесіңдер. Шынында мына баладан ақымақ екенсіңдер, - деп уәзірлеріне ұрысады да, балаға қарап:

- Бұл жайында саған кім айтты? – деп сұрайды.

- Оны өзім ойлап білдім, - дейді бала.

Бұл жайға ыза болған уәзірлер қайтсе де баланы сүріндіріп, оның көзін жоюды қарастырады. Патшаға келіп мынадай кеңес береді:

- Бала көп білемін деп, босқа мақтанады. Егер шын білгіш болса, сіз түр-түсі бірдей екі тай таңдаңыз да, оларды балаға алыстан көрсетіңіз. Қайсысының жасы үлкен, қайсысы жас екенін бірден ажыратып берсе, сыйлығын алар. Ал таба алмаса, жазасын тартатын болсын.

Патша баланы шақырып алып:

- Сен ертең таң азанда осында келесің. Мен саған екі тай көрсетемін. Сен олардың қайсысы жас, қайсысы үлкен екенін табатын боласың. Таппасаң, басынды аламын, - дейді.

Бала үйіне мұңлы оралады.

- Балам, неге мұңлысың? – деп сұрайды әкесі. Баласы болған жайды баяндайды.

- Балам, мұңайма, - дейді қарт. – Ол жұмбақтың шешуі қиын емес. Ертең саған тайларды көрсеткен кезде, сен олардың жүрістеріне мұқият қара. Жас тай жай жүре алмайды, әр қадамын ойнақшып басады. Жасы үлкендеуі сабырлы келеді. Осыны есіңе сақтасаң болғаны.

Ертесіне бала патша сарайына келгенде уәзірлер екі тайды алып шығып, оларды балаға алыстан көрсетеді. Әкесі айтқандай, бір тай билей басып, екіншісі сабырмен келе жатады. Бала олардың жас айырмашылығын патшаға дәл айтып береді.

Баланың тапқырлығына өшіккен уәзірлер тағы бір сұмдықты ойлап, патшаға былай дейді:

- Мәртебелі патшамыз, біо талды кестіріп, оны ортасынан қақ бөліп, бірдей етіп аршытып, оны балаға көрсетіңіз. Сол кезде бала оның қайсысы жоғары жағынан, қайсысы төменгі жағынан кесілгенін табатын болсын. Таппасы, жазасын алатын болсын.

Патша арамза уәзірлерінің сөзіне еріп, баланы келесі күнге шақырады. Бала үйіне мұңая келіп, болған жайды әкесіне баяндайды. Әкесі ақылын айтады:

- Қорықпа, балам, оны табу қиын емес. Ол үшін екі бөренені де суға салдыр. Сол кезде жоғары жағынан кесілген бөрене су бетінде түгелдей қалқып жүреді де, төменгі жағынан кесілген бөрененің бір жағы суға батыңқырайды. Осыны есіңе сақтасаң болғаны.

Бала әкесінің айтқанындай, патша бөренелерді көрсеткенде, оларды суға салдыруын өтінеді. Осы кезде бала:

- Тақсыр, бөрененің мына жағы ағаштың жоғары жағынан, ал мына жағы төменгі жағынан кесілген, - деп, дәл тауып береді.

Патша баланың бұл тапқырлығына қайран қалып:

- Сен шыныңды айт, мұншама тапқырлық жасауға үлкен ақыл керек. Сен болсаң әлі жассың. Егер шындықты айтпасаң, жазаға тартамын,- дейді.

Бала тәуекел етіп, патшаға барлық шындықты айтады.

- Әкемді сондай жақсы көретін әрі қатты сыйлайтын едім. Сондықтан, өлімге қимадым. Ал ол болса қиналған шақта әлгі ақылдарды айтып, жол тауып отырады.

Патша ойланып қалады:

- «Алпысқа келгеннен ақыл сұрама» деген мақал қате екен, енді оны «Алпысқа келгеннен ақыл сұра» деп өзгертейіу, - деп, қарттарды жазалауға берген жарлығын қайтып алған екен.

Мұғалім оқушылардың пікірін білу үшін сұрақтар қояды.

∙ Патшаның жарлығы дұрыс па?

∙ Қарттың даналығы неден көрінеді?

- Халық даналығың шығуында үлкен мән бар.

Өйткені даналық өмірде болған бір оқиғағ, жағдайға, іске байланысты соның қорытындысы ретінде айтылады. Мұғалім сөз соңында «Алпыстан асқаннан ақыл сұра» мақалы неге байланысты айтылды деп ойлайсыңдар? – деген сұрақпен сауал беруіне болады.

Мұғалім даналықтың бірі ертегілер екенін мына бағытта айтып, түсіндіруі мүмкін:

- Халық даналығының бірі – ертегілер. Өз арман-ойынды, қиялыңды ертегі арқылы беру де – ойлылықтың, даналықтың белгісі.

Тыныштық сәті

Баланың өзінің ішкі күйіне үңілуге, оның табиғатпен байланысын сезінуге мүмкіндік беретін тыныштық сәті төмендегідей ұйымдастырылуы мүмкін.

- Балалар, денелеріңді түзу ұстап, бастарыңды жоғары көтеріп, ыңғайланып отырыңдар. Көздеріңді жұмсаңдар да болады. Ауаны терең жұтып, еркін тыныс алыңдар. Өздеріңнің тыныс алуларыңды бақылап, бақытқа, махаббат пен тыныштыққа толы таза, шипалы ауаның тұла бойларыңа толғанын сезініңдер. Ал енді көздеріңді ашсаңдар да болады.

Шығармашылық жұмыс. «Мен мақалдап сөйлеймін»

Халық даналығының бір түрі мақал-мәтелдер екендігін, олардың адамды, өмірді, айналаңды тануда қажеттілігін түсіндіру мақсатында шығармашылық жұмыс ұйымдастырылады.

- Балалар, Данышпан ата сендерге арнайы хат жіберіпті. Соны оқып көрейік. Мұғалім Ақботаның қоржынынан хатты алып оқиды:

- Балаларым, аман-сау барсыңдар ма? Хал-жағдайларың қалай? Үлкендердің айтқанын тыңдап, оқуларыңды жақсы оқып, достарыңмен тату жүрсіңдер ме? Олай болса, мені мұқият тыңдаңдар. Халық даналығының бірі – мақал-мәтелдер. Ойды мақалмен жеткізу – шешендіктің белгісі. Мен де сендердің шешен болатындарыңа сенемін. Мына тапсырмаларды орындау арқылы сендер өздеріңді сынап көріңдер. Тапсырмада қысқаша әңгіме берілген. Сол әңгімеде айтылған ойды мақалмен жеткізіп берулерің керек...

Оқушылар екі топқа бөлінеді. Мұғалім хатпен жіберілген екі тапсырманы үстел үстіне қояды. Топ бастауышылары таңдап алады. Оқущыларға тапсырманы орындауға 3-5 минут уақыт беріледі.

1-әңгіме: Ақыш аға жастайынан еңбекпен күнін көрген адам. Мектеп жасынан әкесінің жанынан қалмай, егін даласында өскен ағайды дүйім жұрт мақтан тұтады.

Алынуы мүмкін жауаптар: «Еңбек ер атандырады», «Еңбектің наны тәтті», «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», т.б.

2-Әңгіме: Ботаның алдына қойған мақсаты – тек жақсы оқу болған сияқты. Бар уақытын мектеп пен кітапхана ішінде өткізетін Ботаны достары «Кішкентай оқымысты» деп атайды.

Алынуы мүмкін жауаптар: «Оқу – инемен құдық қазғандай», «Оқу – білім бұлағы, Білім - өмір шырағы», «Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ», т.б.

Дәйексөз

Ертегіде берілген ой, балалардың жауаптары, осы сабақ дәйексөзбен қорытылады.

Мұғалім тақтаға «Ақыл шыңы – даналық». Халық даналығы, деп жазып қояды. Мұғалім:

- Балалар, өте ақылды асқан адамды дана адам дейді. Дана адам барлық істі ақылмен шешеді, ойланып барып әрекет етеді. Ұстамды, өте сабырлы болады. Өйткені ашуын ақылмен жеңеді. Айтар ойын шұбыртпай қысқа да нұсқа, дәл айтады. «Ақыл шыңы – даналық» дегеннің мағынасы осы.

Мұғалім балаларға дәптердің соңында берілген «Менің дәйексөздерім» айдарындағы бүгінгі сабақтың тақырыбы көрсетілген бетке осы дәйексөзді жазуға кеңес береді.

Жүректен жүрекке

Сабақтың қорытындылау мақсатында мұғалім Д. Әлімжановтың өлеңін оқып, жүректен жүрекке шеңберін өткізеді.

Ақыл – дария

Д. Әлімжанов

Ақыл – дария, Талаппен өнбек,

Ми – теңіз. Ұқыппен мұны

Арнасы – еңбек – Білсеңіз!