«Тіл мәдениеті және баспасөз»

Қазіргі кезде кең өріс ала бастаған, әсіресе радио мен телевизия хабарларында жиі кездесіп жүрген тіл мәдениеті және сөйлеу типімізге көшейін деп отырмын. Қазірде екінің бірі журналист болып бсспасөз қызметте істегенмін деп жүргендер қаншама.

Ал қазір кеңінен қарайтын болсақ, «жайында», «жөнінде», «туралы», «хақында» сияқты анықтауыш сөздеріміз тұрғанда кейбір әдебиетшілер мен журналистердің «жайлы» деген сөзге неліктен әуестеніп жүргенін түсіну қиын.Ана тіліміздің байлығын пайдалану, тіл занының талаптарына сәйкес жаңа сөз жасау және интернационалдық сөздерді пайдалану жолымен қазақ тілінің ғылыми терминологиясы белгіленіп, қалыптасты, қазақ лексикасына мыңдаған жаңа терминдер, ұғымдар, фразеологиялық тіркестер берік еніп, қазір қазақтың байырғы төл сөздері қатарында жалпылама қолданылып жүр.

Интернационалдық терминдердің, оның ішінде орыс сөздерінің қазақ тіліне көптен енуінің заңдылығы іс жүзінде айдан анық дәлелденіп отыр. Сондықтан бұрын қабылданған терминдердің шетінен қайта қарау жайында қазір әңгіме болуы мүмкін емес. Бірақ кейбір терминдерді анықтай түсу, әсіресе интернационалдық терминдердің сын есімдік формаларын қолдануды бір ізге салу жөнінде пікірлер айтылуы әбден орынды.Шығыс халықтары тілдерінен қазақ лексикасына ауысқан «әдеби», «әскери», «мәдени», «рухани», «саяси», «табиғи», «тарихи» сияқты сын есімдік форма қазіргі кезде біркелкі қолданылып жүр. Орысша «профессиональный», «общественный» деген сын есімдердің қазақша баламалары «кәсіптік» - «кәсіби», «қоғамдық» – «қоғами» болып екі түрлі алынып келеді.

Қазақ тілінде шығатын мерзімді баспасөзде орыс тілінен ауысқан бірталай географиялық атаулар осы күнге дейін әр түрлі алынып келеді. «Урал» – «Орал» (тау мен өзен аты), «Сибирь» – «Сібір», «Оренбург» – «Орынбор», «Челябинск» – «Челябі», «Омск» – «Омбы» т.т. 1968 жылдың аяғында өткізілген ғылыми-практикалық конференцияда дәстүрлі жолмен бұрыннан қалыптасқан атаулардың шегін ақтық рет белгілеп, бұдан басқаларының бәрін орысша нұсқалары бойынша қолдану қажет деген ұсыныс айтылған-ды. Бірақ терминологиялық комиссия бұл жөнінде әлі де тиянақты шешімге келген жоқ.Қазақ тілінде тәр түрлі айтылып, жазылып жүрген бірталай дублет сөздер бар. Мұның өзі кейде негізсіз айтысқа айналып кетіп жүрді.

Қазақ тілінің сөз мәдениетін көтеру – ұлттық мүдде талаптарының бірі. Қазақ Тіл мәдениетінің үлкен бір саласы – сөйлеу мәдениеті, оны жоғары деңгейге көтерудің басты заңдылығы – дұрыс айту нормасы. Жазу және сөйлеу мәдениетінің қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы орны және оның орфографиялық ережелерді жүйелеу мәселелерімен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп келеді. Сөйлеу мәдениетін ұлттық мүдде ретінде тану; сөз мәдениетіне әлеуметтік көзқарасты қалыптастыру, сөз мәдениетін әлеуметтік ғылымдар мен ұлттық мәдениеттің ең басты тірегі ретінде бағалау, сөз мәдениетін ұлт мәдениетімен қатар насихаттау болды. Шынында төркіндес екі сөздің анаусы дұрыс, мынаусы теріс деп төндіре дәлелдеу қиын. Бұл жөніндегі бірден-бір өлшеуіш тәжірибе болуға тиіс. Әлбетте, баспасөзде дублеттердің қайсысының өте-мөте көп қолданылып жүргенін анықтап, соған жіп тағу, яғни егіздің бір сыңарын әдеби норма етіп қабылдау тиіс. Қорыта айтқанда, аударма ісіндегі, терминология мен орфография саласындағы кемшіліктер мен шалағайлықтарды, әдебиет пен баспасөзде орын алып келе жатқан ала-құлалықты біржола жою үшін әлі де көп жұмыс істеуге тура келеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

• Баспасөздегі тіл мәдениеті туралы - Qamshy.kz https://qamshy.kz/article/45893-baspasozdegi-til-madenieti-turaly

• Тіл мәдениеті - Уикипедия https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%96%D0%BB_%D0%BC%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96

• Тіл мәдениеті және баспасөз - Zharar.kz https://zharar.kz/id/10232