ТІЛДІК ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

3.1 Көріктеуіш тілдік құралдардың мектеп оқулықтарында қамтылуы және білім мазмұны

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» міндет ретінде алынған [174]. Аталған міндеттерді шешуде қазіргі білім беру жүйесі ұлттық құндылықтарды алдыңғы орынға шығара отырып дамтуды қолға алып отыр. Осы ретте көріктеуіш тілдік құралдарды оқытудың әдістемелік жүйесін жасау – осы қойылған міндеттерді шешудің бір тетігі. Өйткені біздің мақсатымыз – көріктеуіш құралдарды оқыту арқылы сауатты да интеллектуалды тұлға қалыптастыру, өз ойын дұрыс, көркемдеп жеткізіп, ана тілінде өз пікірін, көзқарасын шебер жеткізе алу.

Қазіргі қоғамда білім берудің жаңа бағыттарына сәйкес мектептер мен жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқыту мен меңгертудің әдістемесін жетілдіру мәселесі де өзекті сипатқа айналуда. Білім беру стандарттарындағы, нормативтік-заңнамалық бағдарламалардағы қазақ тілін дамытуға қатысты жаңа нұсқаулар, қазақ лингвистикасында тың бағыттардың зерттеле бастауы, жаңа әдістемелік концепциялар, оның ішінде пәндер және пәнаралық әдістер арқылы оқу-тәрбие беру үдерісін жетілдіру мәселелері қазақ тілін оқыту әдіснамасына да тың көзқарастар мен шығармашылық идеялардың болуына көңіл аудартады. Бұл факторларға байланысты білім берушінің – педагогтің өз кәсіби-біліктілік келбетінің және тілді үйренушінің (оқушының) тілді тек жазу-сызу көлемінде ғана емес, оны жан-жақты меңгерген тілдік тұлға ретінде қалыптастыруының маңыздылығын көрсетуге болады.

Оқулықтарды талдауда келесі міндеттер басшылықққа алынды:

• қазақ тілі мен әдебиет оқулықтарындағы көріктеуіш тілдік құралдар туралы берілетін теориялық мәліметтің көлемі;

• қазақ тілін оқытуда функционалдық бағытты жүзеге асыратын тапсырмалардың көлемі мен деңгейін анықтау;

• көріктеуіш тілдік құралдарды практикалық тұрғыдан меңгертуге арналған тапсырмалардың көлемі мен деңгейін анықтау;

• оқытудың интеграцияланған әдісін жүзеге асырылып жатқандығын анықтау (қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің байланысы).

ҚР Білім және ғылым министрлігі ұсынған орта және жоғары сыныптарға арналған мектеп оқулықтары талданды: қазақ әдебиеті пәні бойынша: 5-сынып, Алматы: Атамұра, 2005 (авторлары: Ә. Дайыр, Қ. Айтқалиев, Ш. Беркімбаева, Г. Құрманбай); 8-сынып (авторлары: С. Мақпырұлы, А. Қыраубайқызы, К. Құрманбай); қазақ тілі пәні бойынша: 5-сынып, Алматы: Атамұра, 2010 (авторлары: Г. Қосымова, Ж. Дәулетбекова); 6-сынып, Алматы: Атамұра, 2011 (авторлары: С. Исаев, К. Назарғалиева, Ж. Дәулетбекова); 7-сынып, Алматы: Атамұра, 2007 (авторлары: С. Исаев, Г. Қосымова); 8-сынып, Алматы: Мектеп, 2008 (авторлары: С. Аманжолов, А. Аманжолов, Г. Қосымова); 9-сынып, Алматы: Мектеп, 2005 (авторлары: Р. Әмір, М. Атабаева); 10-сынып (қоғамдық-гуманитарлық бағыт), Алматы: Мектеп, 2006 (авторлары: Н. Уәли, Ө. Қыдырбаев); 11-сынып (қоғамдық-гуманитарлық бағыт), Алматы: Мектеп, 2011 (авторлары: Ж. Дәулетбекова т.б.,); 11-сынып, Алматы, Арман-ПВ, 2009 (авторлары: Г.Т. Тұрсынова, А.А. Қасымбек).

Қазіргі таңда пәндер интеграциясы қолға алынып жатыр. Сол себепті мектеп оқулықтарын талдаған кезде, тіл мен әдебиет оқулықтарындағы көріктеуіш құралдардың қамтылуына назар аудардық. Көріктеуіш құралдар қазақ тілінің ғана емес, қазақ әдебиеті пәндерінің бағдарламаларында да қамтылған (кесте 5). Мысалы, 5-сыныптың қазақ әдебиеті бағдарламасында әдебиет теориясынан астарлау, метафора, ұлғайту, эпитет, теңеу туралы түсінік берілу керектігі айтылған. Осыған сәйкес пысықтауға тапсырмалар жүйесі ұсынылған («Мақал-мәтелдер» тақырыбы. Тура мағынасында емес, тұспалдап айту, ұқсата бейнелеп айту мәнінде қолданылатын сөздерге, сөз тіркестеріне мысал келтіріп көріңдер. Жұмбақ болған нәрселерді екінші бір затқа теңеп ұқсатып, қарама-қарсы қойып айтқан сөздерге мысал келтіріңдер. Жұмбақтардың өлең түрінде құралатынын, өлең жолдарының аяғы ұйқасты болатынын ескеріңдер. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың қайталануын көрсетіп, мысал келтіріңдер. Қайталау арқылы үндесіп тұрған дыбыстарды, сөздерді оқып, атап көрсетіңдер).

Кесте 5 – Қазақ әдебиеті оқулықтарында көріктеуіш құралдардың қамтылуы

5-кестенің жалғасы

5-кестенің жалғасы

Бұндай тапсырмаларды мәтінді талдаудың таза лингвистикалық (тілдік), лингвостилистикалық түрлері және кешенді жұмыс (бұны түр деп атамай отырмыз, өйткені бұл нақты жұмыс) жүргізу деп қарастырамыз.

Тілдік талдау арқылы автор пайдаланған сөздер мен грамматикалық құрылымның мағынасы ашылады. Мәтінді талдауға арналған тапсырмаларда мәтіннің идеясы мен көркемдігінің жүгін арқалап тұратын сөздер мен сөз тіркестерін түсінуге мүмкіндік жасайды. Лингвостилистикалық талдауға арналған тапсырмалар кезінде оқушының көркемдеуіш құралдардың стильдік айырмашылықтарын үйренуіне жағдай жасалады. Мәтінді жасауға арналған сыртқы факторлар мен автордың өз шеберлігі мен идеясын баяндауын анықтауда бұл тапсырмалар жеке-жеке болып танылады. Сондықтан мәтінді кешенді талдау формасы ұсынылады. Жоғарыда келтірілген тапсырма үлгілері мазмұны жағынан кешенді талдау қатарына жатады.

Әдебиет пәні бойынша қазіргі оқулықтардағы көріктеуіш құралдарды меңгертудің тәсілдерін бүгінгі заманның талабына сай толықтыру және жетілдіру маңызды болып табылады. Мысалы, 5-сыныпқа арналған тапсырмадағы зығырдан, түйіну, тұтам, жай, қақыратқан, тебінгі деген сөздердің мағынасын, этимологиясын синонимдері, анықтамалық-түсіндірме сөздіктердің көмегі арқылы түсіндіріп беретін жаттығулар керек болады, сонда ғана осы сөздермен жасалған көріктеуіш құрылымдардың образдылық міндеті мен тілдік сипатын танып-білуге болады. Осы орайда қазіргі заман оқушысының ана тілі туралы білімінің терең болуына урбанизация, көптілділік, ақпараттық технологиялар шектеу қойып отырғандығын, дәл айтсақ, қала оқушысының да, дала оқушысының да ұлттық құндылықтарды білдіретін сөздер мен тіркестерді қолданбайтындығын (зығырдан, тұтам, тебінгі), оларды қолдануға зәрулік жоқ екендігін атап айту керек. Бірақ қазақ тілін ертеңге апаратын ұрпақ ресми тілмен қатар осындай ұлт құндылығы бар тілдік құралдарды білуі қажет.

Әдебиеттен келтірілген мысалдар бойынша бірнеше жайттар анықталды:

• көркем мәтіннің жанрлық ерекшеліктерін, сюжеттің образдылығын танытуда көріктеуіш құралдардың басты рөл атқаратындығына назар аударылған;

• тапсырмаларда көріктеуіш құралдардың түрлері аталады, кейде олар жайында қысқаша түсініктемелер беріледі:

• зығырданы қайнау, түнімен түйіну, таң атқанша тарану, он екі тұтам жай тартқан, қабырғасын қақыратқан, тебінгісін тесе атқан, тізгінінен кесе атқан тәрізді көріктеуіш құралдардың мәнін түсініп алу ұсынылады;

• теңеулер үндестігі және түскендей әуе жерге, түн қымқырылды, қысқа түн, шайқалып таң желіне тербетілді, көк майса, асыл шөп, жасық шық, батқандай нұрға қалқып сияқтыларды талдау мен түсіну жайлы тапсырма беріледі.

• көріктеуіш құралдарды өздігінен құрауға, оқушы ойын, пікірін, көзқарасын білдіру кезінде тілдік құралдарды қолданылуына қатысты тапсырмалар өте аз көлемде кездеседі.

Мектептің негізгі сатысында «оқушыға тілдің ғылыми негіздері жөнінде толық, аяқталған сипаттағы тұтас білім беру, әдеби тіл нормасын меңгерту... білім жалаң ережелер туралы ұғым емес, теориялық ойлау мен лингвистикалық дүниетаным сипатында меңгертіледі. Бұл жерде тіл туралы лингвистикалық дүниетанымның қауыштары ажыратылып көрсетілуі тиіс. Оның қатарына «тіл – жүйелі құбылыс», «тіл – дамушы құбылыс», «тіл – қоғамдық құбылыс», «тіл – құндылық», «тіл – халық танымының айнасы», «тіл – ата-бабалар мұрасы», «тіл – жалпыадамзаттық рухани қазына», «тіл – ұлттың жаны», «тіл – мемлекет қауіпсіздігінің кепілі», «тіл – мәдениетттің тірегі» [49]. Міне, осы сатыдан бастап көріктеуіш тілдік құрал, оның мәдениетпен байланысы туралы алғашқы түсінік қалыптаса бастайды.

5-сыныптың қазақ тілі оқулығында тіл білімінің «Лексика» саласына енетін көріктеуіш құралдар туралы алғашқы ұғымдардың берілуімен байланысты. Оқулық «Лексика», «Фонетика», «Сөзжасам», «Тіл мәдениеті» бөлімдерінен тұрады. Сөздің сыртқы формасы мен ішкі мағынасының бірлігі, айтылуы мен мағынасына қарай іштей бірнеше топқа бөлінетіндігі, бір мағынаны бірнеше сөз тіркестерімен бейнелеп айтуға болатындығы, сөздің негізгі мағынасы мен қосымша мағынасы түсіндіріледі. Бұл оқулықтың 1-жаттығуы А. Байтұрсыновтың «Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі...» деп басталады. Бұл мәтін арқылы оқушыға «тіл – ұлттық құндылық» екендігі, тіл жоғалса, ұлттың да жоғалатыны түсіндіріледі.

Бірінші бөлімдегі сөз және мағына, сөздің тура және ауыспалы мағынасы, көп мағыналы сөздер, омоним, синоним, антоним, тұрақты тіркестер, эвфемизм және дисфемизм, мақал-мәтелдер тақырыптары көріктеуіш құралдармен тікелей байланысты. Мәтін бойынша жұмыстар кешенді жүргізіліп, оқушының өзіндік пікірін қалыптастыруға, сөйлеу дағдысын машықтауға бағытталған. Өйткені көріктеуіш тілдік құралдардың негізгі қызметі – сөздерді тура мағынасында емес, ауыстырып, бейнелеп, өзгертіп қолдану. Осы мақсаттағы жаттығу түрлері де молынан кездеседі. Жалпы оқулықтағы жаттығулары саны 418 болса, оның ішінде «Лексика» бөлімін пысықтауға арналған 232.

Қазіргі білім философиясының антропоөзектілік парадигмаға ауысуына байланысты білімді адамның өмірімен, реалды құбылыстармен сабақтастықта қарау өзекті. Мұндай бағыттағы тапсырмалар оқулықта жетерлік. «Көп мағыналы сөздер» тақырыбындағы 55-жаттығуда Жиренше шешеннің не тәтті, не жұмсақ, не қатты деген сұрағына баланың жауабы тек сөздердің көп мағыналығын ғана көрсетумен шектелмейді. Қазақ халқының шешендері мен билері, олардың көрегендігі мен сөз майталмандары екендігін біледі. Сонымен қатар айтар ойыңды ұтымды етіп, адамның көңіліне әсер етіп, бейнелі жеткізуде ауыспалы сөздердің қызметін оқушы сезінеді.

Жалпы білім беретін мектептердегі оқулықтарды саралай келе, тіл салаларында оқытылатын көріктеуіш тілдік құралдарды келесі кестеге орналастырдық (кесте 6).

Кесте 6 – Мектепте оқытылатын тіл білімі салаларындағы көріктеуіш тілдік құралдар

Мектепте оқытылатын тіл білімі салалары	Тіл бірліктері	Көріктеуіш құралдармен жұмыс
Фонетика (5-сынып)	Дыбыс	Тілдің дыбыстық құрылымымен жұмыс. Ассонанс, аллитерация.
Сөзжасам (5- сынып)	Сөз тұлғасы	Туынды сөздермен жұмыс.
Лексика және фразеология (5-сынып)	Сөз	Сөз, сөз тіркестерімен жұмыс (көріктеуіш құралдармен жұмыс). Сөздің ауыспалы мағынасы. Синоним, антоним, омоним.
Морфология (6-7сынып)	Сөз құрамы	Морфологиялық көріктеуіш құралдармен жұмыс. Сөз таптары.
Синтаксис (8-сынып)	Сөз тіркесі Сөйлем	770 ₸ - Сатып алу Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру Материал жариялап, аттестацияға 100% жарамды сертификатты тегін алыңыз! Ustaz tilegi журналы министірліктің тізіміне енген. Qr коды мен тіркеу номері беріледі. Материал жариялаған соң сертификат тегін бірден беріледі. Толығырақ Оқу-ағарту министірлігінің ресми жауабы Сайтқа 5 материал жариялап, тегін АЛҒЫС ХАТ алыңыз! Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытуға қосқан жеке үлесі үшін және де Республика деңгейінде «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық материалыңызбен бөлісіп, белсенді болғаныңыз үшін алғыс білдіреміз! Жариялау Сайтқа 25 материал жариялап, тегін ҚҰРМЕТ ГРОМАТАСЫН алыңыз! Тәуелсіз Қазақстанның білім беру жүйесін дамытуға және білім беру сапасын арттыру мақсатында Республика деңгейінде «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жариялағаны үшін марапатталасыз! Жариялау Ресми байқаулар тізімі Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз! Тізімді көру Материал іздеу Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз Барлығы 663 959 материал жиналған Пән Жүктелуде... Бағыт Жүктелуде... Сынып Жүктелуде... Іздеу Ұқсас материалдар Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2024-2025 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған Сертификатталған тренер жасаған 01.01.2023 17 863 13 694 ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. Барлық пәндер Барлық материалдар Барлық сыныптар Қазақ тілі пәні бойынша барлық материалдарды көру Аттестацияда (ПББ) 100% келетін тақырыптармен дайындаймыз Аттестацияда (ПББ) келетін тақырыптар бойынша жасалған тесттермен дайындалып, бізбен бірге тестілеуден оңай өтесіз Өткен жылы бізбен дайындалған ұстаздар 50/50 жинап рекорд жасады Толығырақ