XXI-ғасырдағы ақпарат кеңістігінде дарынды және талантты тұлғалардың өз орнын табуы

XXI-ғасырдағы ақпарат кеңістігінде дарынды және талантты тұлғалардың өз орнын табуы

Егемен елдің болашағы білімнің тереңдігімен өлшенеді. Уақытпен жарыса өзгеріп отыратын әлем адамның дағдылары мен қажеттіліктерін үнемі дамытып отыруды қажет етеді. Дарынды және талантты балаларды оқыту әрқашан өзекті мәселе болып келді. Барлық мұғалімдер балаларды оқытудың жоғарғы деңгейіне қол жеткізуге қолайлы жағдай жасауға тырысады. Бұл дарынды және талантты балалар үшін өте қиын сұрақ. Бұл ойлануды, талқылауды және мұқият жоспарлауды қажет етеді. Оқу бағдарламасында балалардың оқыту мазмұнын анықтау үшін әртүрлі теориялар мен стратегиялар қолданылады.

Бүгінгі уақыт талабы -мәдени деңгейі мен шығармашылық қабілеті жоғары шәкірт әзірлеу. Сондықтан да шәкірттеріміздің ішкі сырын жасырын ұстайтынын ескерсек,олардың іскерлік дағдыларын және білім құмарлық талап –жігерлерін жетілдіруіміз қажет. Адамгершілігі мол, иманды,тәрбиелі оқушы кез-келген мемлекеттің бай,ығы болғандықтан баяндамамның негізгі мақсаты-балалардың дарындылық қабілетін түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы дамытуға, пән бойынша дарындылықты жетілдіруге бағытталады.

Оқушының талантты, дарынды екенін, және оның қабілеттерін дамытуға қабілетті болып туылғанын анықтау әлі күнге дейін қызу талқыланатын тақырып болып табылады. Осы мәселені зерттеп тоқталарда мен келесі көзқарастарға негізделдім: егер білім берудің барлық саласында бірдей көрінетін балаларды дарынды балалар деп санасақ, біз дарынды балаларды бір салада жоғары деңгейде дамыған оқушылар деп атай аламыз. Атап айтқанда, мен туа біткен және дамып келе жатқан қабілеттер туралы көптеген пікірлер бар екенін білдім.

Мұғалім жолы көптеген күрделі және қисынды жолдардан тұратынын біле отырып, мен өзімнің болашағымды айқын көру, оқушыларымды білім нәрімен сусындатып, білім шыңына жетелеу үшін өзімнің мамандығымды яғни осы жолды таңдадым. Ия, осы мақсатқа жету үшін мектепте тиімді мұғалім болу үшін үнемі өзгеріп, біліктілігімізді арттыруымыз қажет. Ол үшін жақсы мұғалім оқушылардың әлеуметтік және тұлғалық дамуына жауапкершілікті сезінуі керек. Ұстаз әрдайым жаңашыл болумен қатар, креативті, әрбір оқушының жүрегінен орын таба алатын тұлға. Математика пәнінде оқушылармен әңгімелесу, топтасып, жұптасып қызыға жұмыс жасау , танымдық қабілеттерін дамыту , сергіту сәттерді тиімді ұйымдастыру, қабілеттерін ұштау, сергіту, сыныптағы жақсы психологиялық ахуал туғызу, сыни көзқарастарын қалыптасыру, жаңа әдіс-тәсілдерді әрбір сабаққа шебер қолдануы-мұның барлығы кәсіби шеберлігімде пайдаланылатын оқушылармен жұмыс түрлері болып табылады. Тәжірибе кезінде оқушыларымды асыға күтемін, олардың әрқайсысы бүгін қандай көңіл-күймен келетінін қадағалаймын. Себебі сабақ бастамас бұрын, оқушыларымның күңіл-күйлерін көтеру мақсатында түрлі тренингтер ұйымдастырып, жақсы психологиялық ахуал туғызу, таңғажайып балалар әлемін тереңірек танып, өз өмір тәжірибемнің, мейірімнің діндерін қондыру-үлкен бақыт. Оқушы-мұғалім, мұғалім-оқушы арасындағы жылы лебізді қарым-қатынасты қалыптастыру-талантты және дарынды балалардың өз орнын табуға, дарындылық таланттық қабілеттерін ашуға қадамның алғы шарты деп білемін.

Кез келген қоғамға ой-өрісі дамыған дарынды жастар қажет, сондықтан менің негізгі міндеттерімнің бірі - математика пәні бойынша дарынды да талантты балаларды анықтап, үнемі тиянақты дәрежеде жұмыс жасап отыру. Себебі, талантты оқушылардың дарындылық қабілетін ашу, шығармашылық қабілетін ояту, бұндай оқушылармен жұмыс жасау- бүгінгі күн тәртібіндегі маңызды мәселелердің бірі.

Дарынды балалардың мінез-құлқының ерекшеліктерін ескере отырып, олардың арасындағы жеке ерекшеліктерге назар аудару қажет. Бұл айырмашылықтар балаларды қай бағытқа қызықтыратындығына, ақыл-ой дамуының қарқынына, яғни дарындылықтың дамуына байланысты. Мектеп табалдырығын аттаған 6-7 жасар баладан білім мен дағдылардың белгілі бір ерекшеліктерін күтуге болады.

Мысалы, әріптерді білу, сөздерді буынға бөліп, 20-ға дейін санау, жұмбақтар мен ертегілерге қызығушылық және т.б.симптомдар баланың жасына байланысты әр түрлі болуы мүмкін.

Осы тұрғыдан бастауыш сыныптардан бастап логикалық ойлау қабілетін дамытатын ауызша тапсырмаларды орындауды үйрену керек. Мысалы, «Жануарлар үйі» жаттығуы. Бұл ойын үшін сіз 6 жануардың мөлшерін анықтай алатындай сурет салуыңыз керек (мысалы: піл, арыстан, сиыр, қоңыз, қасқыр, кірпі). Әрбір жануарға үй салу керек және қарындашпен төртбұрыштың өлшеміне байланысты жануарлардың үйіне жол салу керек.

Дарынды балалармен жұмыс істеуге арналған арнайы бағдарламалардың қажеттілігі - қазіргі өмір талабы. Бұл қалай болуы керек? Бұл алаңдаушылық тудыратыны сөзсіз.

Ең алдымен, бастысы дарынды балаларға арналған бағдарламалар болуы керек, және талаптардың сипаттамасы келесідей талаптарға сай келу керек:

-оқушылардың таңдаған пәндерді тереңдетіп оқу мүмкіндігі;

- оқудағы жауапкершілікті, яғни баланың өзін-өзі тәрбиелеуін қамтамасыз ету;

- зерттеу әдістерін әзірлеу;

- логикалық және шығармашылық ойлауды абстракциялау қабілетін арттыру;

- жаңа идеяларды іздеуді ынталандыру;

- әр түрлі тәсілдермен жаңа жұмыс табуға ынталандыру;

- өзін-өзі тану, өзін-өзі тану, айналасындағылардың жеке басын түсінуді дамытуға әсер ету;

- жұмыс нәтижелерін бағалай білу, әртүрлі критерийлер бойынша жұмыс жасау.

Дарынды балаларға арналған мақсаттар мен міндеттер білім беру бағдарламалары барлық талаптарға сай болуы керек.

Екіншіден, бұл оқыту мазмұнының өзгеруімен немесе байытылуымен, яғни тереңдеуімен байланысты яғни,белгілі бір тақырыптарды терең зерттеу, ғылымға ұмтылу. Дарынды балаларды қызықтыратын пән туралы түсінігіңізді тереңдету тәсілі. Жетілдірілген оқу бағдарламасы сіздің балаңызға білімнің бір немесе бірнеше саласында жоғары деңгейге жетуге көмектеседі. Үдемелі оқытуды ескере отырып, баланың кейбір ерекшеліктерін нығайтуға болады: баланың таңдауға деген қызығушылығы артады, интеллектке деген қажеттілік дамиды.

Оқушылардың дарындылығы мен қабілетінің дамуы көбінесе мұғалімнің кәсіби біліктілігіне және оның жеке басына байланысты екені анық.

Өкінішке орай, қазіргі кезде дарынды балаларды анықтау, дамыту және қолдау білім беру жүйесінің өзекті мәселесі болғанына қарамастан, еліміздің жоғары оқу орындары осы санаттағы студенттермен жұмыс істеуге мұғалімдерді даярлауды ескермейді. Дарынды оқушыларды анықтау, дамыту және оқытуға арналған ғылыми-әдістемелік құралдар жоқ. Сондықтан әр мұғалім оқушылармен олардың семинарларда жинаған тәжірибесі деңгейінде ғана жұмыс істейді. Бұл талант мәселесін шешуді қиындатады.

Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімге қойылатын білімдік-психологиялық талаптарды келесі бөліктерге бөлуге болады.

1. Мұғалімге бағдар беру шарттары:

-дарынды оқушымен жұмыс істеудің әлеуметтік қажеттілігін сезіну;

- дарынды оқушылармен жақсы қарым-қатынаста болу;

-дарынды оқушылармен жұмыс жасаудың тиімді әдістерін тоқтаусыз зерттеу;

-дарынды оқушының ата-анасымен тығыз қарым-қатынасы;

-дарынды оқушылармен жұмыс жасауда жоғары нәтижелерге ұмтылу; Мұғалімнің біліміне қойылатын талаптар:

-пәнді мемлекеттік стандарттан жоғары білу;

- мысалы, бизнес нысанын білу;

-студенттің дарындылық моделін білу;

-бәрінің теориясын, оны қалыптастыру әдістерін білу;

дарынды оқушыларды анықтаудың психодиагностикалық әдістерін білу;

-оқытудың жаңа заманауи технологияларын білу;

-дарынды оқушыларға олардың ерекшеліктерін ескере отырып, шығармашылық тапсырмалар дайындай білу;

Дарындылықты дамыту құралдары.

Жеке ерекшеліктерді анықтағаннан кейін даму басталады. Бұл дегеніміз, баланың әлеуетін нақтылау, жүйелеу және ғылыми тұрғыдан дәлелдеу жоспары жасалып жатыр деген сөз.

Жұмысты жүйелі түрде ұйымдастыру: оқу бағдарламаларын құру, жаңа технологияларды қолдану, арнайы психология, педагогикалық әдістер, әлеуметтік бақылау, сыныптан тыс жұмыстар өз деңгейінде, өз бетінше білім алуға жетелейді. Тапсырмалар баланың жасына және деңгейіне сай болуы керек. Шамадан тыс талаптар кері нәтиже беруі мүмкін.

Ж.Қараевтың «Тәрбиелік деңгей» әдісі бойынша 4-деңгейдің міндеттерін анықтау арқылы мұғалім тапсырмаларды баланың ерекшелігін ескере отырып беруі тиіс. Мұғалім оқушыларға проблемалық жағдайаттар, сұрақтар қою арқылы проблеманы алған білімін жаңғыртатындай етіп жасауы керек, эвристикалық зерттеу әдістері мен зерттеу элементтерін қолдануы керек. Тест түрінде тапсырмаларды анықтағанда тәртіптік дағдыларды да ескеру қажет. Оларды психикалық гимнастика деп те атауға болады.

Баланың жеке тұлға ретінде дамуы,өзіндік көзқарасының қалыптасуы,ой-өрісінің кеңеюі мектеп қабырғасынан басталады деп ойлаймын. Сондықтан бүгінгі педагогтың міндеті жеке тұлғаны рухани адамгершілік, ұлттық, жалпыадамзаттық құндылықтар жағынан дамыту үшін оның білім беру алу жолындағы өмірін мәдениетке ену үрдісі ретінде ұйымдастырып, оқушының әр даму кезеңінде әлеуметтік өмірдің мәнін түсінуімізге бағыттауымыз қажет. Сабақ процесінде сыныптан тыс жұмыстарда оқушының білім көлемі меңгертіліп, мінез-құлық өмірге деген белсінділігі артып, рухани-адамгершілік дәрежесі біртіндеп дамиды.Сонда ғана жас ұрпақ болашақта өз ана тілін құрметтей алатын, өзін-өзі басқара алатын, қызмет көрсете алатын тәрбиелі, үлгілі, жаны сұлу, рухани-адамгершілігі таза ең бастысы бәсекеге қабілетті дарынды тұлға болып қалыптасады.

Ойларымды саралай келе, мен мынандай қорытындыға келдім: мұғалім К.Д. Ушинскийдің сөзіне байланысты ол: «Егер біз жан-жақты тұлға тәрбиелегіміз келсе, оны жан-жақты зерттеуіміз керек» деген. Бұл идея бүгінгі мұғалімнің тұжырымдамасына ұқсас. Осыған байланысты студенттер үшін дарынды балаларды таңдай білу және оларды шығармашылық жолға бағыттау маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. ҚР Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.

2. Н.Назарбаев “Біздің дәуірдің дарынды тұлғалары”.//”Егемен Қазақстан”.    

 31 мамыр. 2000 ж.

 3. Ерматов.С.,Әбішева.Т. Дарындылық-тума талант. «Қазақстан мектебі» №2

4. Иманбекова.Б., Әбдіреймова.К., Мазаржанова.Қ. Оқытудың негізгі

формасы сабақ. Алматы, 2003

 5. Қараев.Ж.А. «Деңгейлік саралау технологиясы»