Зеңгі баба мифтік кейіпкері

Зеңгі баба мифтік кейіпкері

Зеңгі баба туралы қысқаша ақпарат беретін болсақ, ол — Ахмет Яссауидің халифасы Сүлеймен Қожа Хаким атаның ең жақын шәкірттерінің бірі және халифасы болатын. Арыстан бабтың немересі Абдулмалик Қожаның баласы Тәжі Қожа (Тас Қожа) Зеңгі бабаның әкесі болған. Тас Қожа бір кездері Ахмет Яссауидің қызметінде болып, сопылық ілім, рухани тәлім-тәрбие алған болатын. Тас Қожа 615/1218 жылы қайтыс болды деген деректер де кездеседі. Ал Зеңгі бабаның туылған жылы нақты белгісіз, шамамен ХІІ ғасырдың соңы — ХІІІ ғасырдың басы делінеді. Ал туған жері — Ташкент қаласында деген жорамалдармен қоса, Шаш уәлаятында, яғни Ташкент пен Қауыншының арасындағы қазіргі Зеңгі ата деп аталатын ауыл делінеді. Деректерге қарағанда оның негізгі аты — Айқожа ибн Тасқожа екен. Ал реңінің (терісі) қара түсті болғанына байланысты Зеңгі деген лақап ат берілген екен.Ислам дінінің ықпалына байланысты Зеңгі баба есімі Айқожа лақап атымен атала бастады, кейде оның аты да Иман баба деп беріледі.

Ә.Диваев өз мәліметінде «Зеңгі атаның қазіргі аты-Иман баба» дей келе, оның Зеңгі лақап есімін жүзінің сұрықсыздығынан алғанын алға тартады.

Ә. Диваевтың пікірлеріне сүйеніп, Ә. Марғұлан мынадай тұжырым жасайды: «Мұнда Айқожа Самарқанд қалалары мен төңірегінен келген халықтың өкілі ретінде көрсетіледі., Бұхара және Үргеніш. Бұл қалаларда 8 ғасырдан бастап ислам діні орныға бастады. Аңыз бойынша, Айқожа Қарахан мемлекеті болғандықтан Орта Азияға ислам дінін таратқан. Өйткені оның беті қара болса, оны Зеңгі ата (атасы), Зеңгі баба (өте ежелгі ата) деп атай бастады. Демек, Зеңгі баба - Айқожаның бүркеншік аты. Айқожа да Қарахан әулетімен туысқан. Аңыздың бір нұсқасында өгей қызы Айша бибіні Талас уәлаятының билеушісі Манастың әкесі, Жақыптың туысы Қарахан әулиеге күйеуге бергені айтылса, екіншісінде Айқожаның шәкірті. Хакім ата Сүлеймен. Сүлеймен қайтыс болғаннан кейін әйелі Амбар Анаға үйленеді одан Айша бибі туады. Демек, Айқожа ойдан шығарылған кейіпкер емес, 12 ғасырда өмір сүрген нақты тұлға және Қарахан әулетіне қызмет етіп, исламның таралуына көп еңбек сіңірді.»

Қара мал пірінің келіп шығуы, аңызда былай жырланады:

«Қазығұрттың басында кеме қалған,

Ұлық әулие болмаса неге қалған?

Жалғыз тана үстінде жатып қалып,

Зеңгі баба әулие содан қалған».

Өте көне заманда, хұн дәуірінде өгіз тотем болғандығы баршаға белгілі. Ал бұл жерде қара малдың пірі Зеңгі баба болғандығымен сұрақ туындайды. Себебі, деректер бойынша Зеңгі баба Қожа Ахмет Иасауидің қызы Анбар анадан туған. Аңыздағы осы жолдарды түсіндіру қосымша зерттеуді талап ететін мәселе. Ал Зеңгі баба Ташкенттің түбінде жатыр. Осы күнде егер қара мал егіз туса, біреуін осы жерге сыйлау - пірге құрмет ретінде халықта кеңінен тараған.

Бір көне жазба ескерткіштегі Зеңгі баба есімі «Зени һәвэни» тіркес ретінде беріліп, «эфиопиялық, қара бет адам» деп аударылады және дәл осындай ұғым В.В. Радлов: «Зәңгі– эфиопиялық, негр».Зеңгі баба қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде сиыр мырзасы (Қазақ тілінің түсіндірме сӛздігі. Он томдық. Т.4. Ж-К. – Алматы: «Ғылым», 1974) (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 1974:176) болып көрсетілген және бұл атау бүкіл қазаққа ортақ.

Ә. Нұрмағамбетов өз еңбегінде Зеңгі баба есімінің тарихына шолу жасай отырып: «Қазіргі түрік Tілдерінің ішінде сиырдың әулиесі Зеңгі есімі тек қырғыз тілінде ғана кездеседі» деп жазады.