2023-2024 оқу жылына арналған

қысқа мерзімді сабақ жоспарларын

жүктеп алғыңыз келеді ма?

ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен 2022-2023 оқу жылына арналған 472-бұйрыққа сай жасалған

Зиятында ауытқуы бар балалардың сөздік қорын молайту

Материал туралы қысқаша түсінік

Бұл баяндама "Зиятында ауытқуы бар балалардың сөздік қорын молайту" туралы қысқаша мәлімет берілген.

Қыдырманова Алтынхан Нуретовна

Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

23 Қараша 2018

1044

6 рет жүктелген

Логопед, дефектолог Баяндамалар, реферат 3 сынып

Бүгін алсаңыз 25% жеңілдік
беріледі

770 тг 578 тг

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Талдықорған қаласы№13 орта мектеп (арнаулы сыныптарымен)Бірінші санатты бастауыш сынып мұғалімі Дефектолог мұғалімі:Қыдырманова Алтын Нуретовна Зиятында ауытқуы бар балалардың сөздік қорын молайту Сөз тілдің негізгі бірлігі. Біріншіден, сөз наминативтік функцияларды атқарады: нақты заттарды айту, әрекет, белгі, адамның сезімі т.б. Сөз коммуникативті рөлді де атқарады. Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша сөз тілдің бірлігі ғана емес, сондай-ақ ойдың да бірлігі. Л.С. Выготский атаған психикалық процестің байланысатынын қарастыра отырып, ой сөз арқылы шығарылады деп айтқан. Сөздік қорларын дамыту, ойлаудың басқа да психикалық процестің қалыптасуына әкеледі. Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің лексикалық жағынан негізгі кемшіліктерін ескеру арқылы қазақ тілі бағдарламасы бойынша келесідей міндеттер атқарылады:1. Сөздік қорын байыту2. Сөздің мағынасын анықтау3. Сөздік қорын белсендіруАталған міндеттер қазақ тілі сабағында жүзеге асады. Әдебиет сабақтарында жаңа шығармалармен танысады. Әдебиет сабақтарынының әр этаптарында сөздің мағынасын талдау жүзеге асырылады. Оқылып кеткен, әдеби материалдар сөздік қорын байыту әдісі болып табылады.Сұраққа жауап, мазмұндама, сюжеттерді және шығарма кейіпкерлерін салыстыру. Зиятында ауытқуы бар балалардың сөз қорлары таным қызметтеріне, олардың ойлауына және қарым- қатынасында, жалпы психикалық дамуына байланысты дамиды.Бұл оқушылардың сөздік қорларының қалай дамитындығын бақыласақ мектепте оқу кезіндегі оларда айтарлықтай өзгерістер байқалады. Зиятында ауытқуы бар оқушылардың сөздік қорларының кедейлігі олардың ақыл- ойының дамуының төмен деңгейлігіне байланысты.Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушылырының сөздік қорлары кедей болады. Ол күнделікті көріп жүрген заттарының атауын білмеуі мүмкін.Мысалы: қолғап,қар, парақ, нан т.б. Зиятында ауытқуы бар оқушылар: желімдедім, қидым, құрдым, жасадым деген сөздерді пайдаланғаннан гөрі бір сөзбен « жасадым » деп жауап береді. Себебі, бұл сөздер олардың сөздік қорында кездеспейді. Көмеші мектептегі интеллектісі бұзылған оқушылардың сөздік қорлары кедей және ақыл- ойлары шектеулі болып келеді.Олар көп сөздерді түсініп, пайдалана білмейді,оларға көп сөздер таныс емес грамматикалық категориядағы жекелеген сөздерді біле бермейді.Әсіріесе абстрактілі сөздерді ( бақыт, зор). Олар өсімдіктердің түрлерін және олардың тектерін біле бермейді( емен, қайың, терек). Сөздік қорларының кедейлігіне байланысты ақыл-ойлары кеміс оқушылардың сөздері қысқа, нақты емес, түсініксіз және өте қарапайым болып келеді. И.П. Феофанованың айтуы бойынша қалыпты дамыған 5-6 жастағы балаларға 22 көмекші сөздер жақсы таныс және олар өз сөздерінде жиі қолдана бастайды. Ал ақыл ойы артта қалған балалар 8-9 жастарында немесе тура 10 жасында өз сөздерінде қолдана бастайды. Интеллектісі бұзылған оқушылар сөйлеу кезінде лексиканы дұрыс қолданбайды. Балалар бір сөзбен ұқсас заттарды атай береді( қоңыз бен масаны, өрмекшіні, құмырсқаны және шегірткені). Сонымен бірге мағыналары ұқсас заттарды да бір сөзбен атай салады ( бас киім деп: қалпақ, малақай, тақия, кепка). Ақыл-ойы артта қалған оқушылардың белсенді және енжар сөздерінің арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Белсенді сөздері аз, енжар сөздері тіпті аз болып келеді. Кузницованың айтуы бойынша интеллектісі бұзылған балалар үш грамматикалық категориларды ( зат есім, сын есім, етістік) енжар сөздер белсенді сөздерден екі есе көбейтеді.Сөйлеу тілі баланың ақыл-ойының дамуына әсерін тигізеді. Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша « ой сыртқа шықпайды, бірақ ол сөз арқылы орындалады» деген. Тіл дамыған сайын ойда дамиды.Оқушыларды өмірге дайындау тек жалпы мектепте емес, сонымен бірге көмекші мектепте де негізгі мәселе болып саналады. М.П. Феофановтың пікірінше әңгіменің мазмұнын жеткізуде ақыл- ойы кем оқушылардың тілдерінде біршама өзгерістер болады. Ол өзгерістерде әңгіменің мазмұны кедейленеді, тілдік формасы жеңілденеді. Зияты бұзылған оқушылардың мәтіндегі сөздерді өздерінің күнделікті тілдерінде кездесетін сөздермен алмастырады. Н.В. Тарасенконың айтуынша көмекші мектептің оқушылары өз сөздерінде сын есімдерді өте аз қолданады. Оларға тағы мынадай тапсырма берілген болатын: сын есім бойынша заттың сапасы, көлемі бойынша сөздері беріледі. Олар сол сөздерге қарама- қарсы сөз тауып айту керек болған. Олардың берген жауаптары төмендегідей: Салмақты- мейірімді Ашулы – ашулы емес Жақсы- жақсы емес сол сияқты. Көмекші мектетегі ең негізгі міндеттерінің бірі зияты бұзылған балалардың ойлау қызметтерін және сөйлеу тілдерін белсендірту, қалыптастыру. Осы зияты бұзылған оқушылардың ойлау мен сөйлеу тілдерін дамытып, қалыптастырудың арқасында әлеуметтік ортаға тез бейімделіп кете алады. Ақыл- ойы артта қалған оқушыларға мынадай сипаттама беріледі: селсоқ, икемсіз, әлсіз, қызығушылық танытушылығы жоқ, жаңғалақ ,шаршағыш болып келеді.( Морозова Н.Г.) Бұл мәселенің бір бөлігі оқушылардың сөйлеу тілі мәдениетінің қалыптасуына байланысты. Сөйлеу тілін дамытып, жетілдіру мәселесі көмекші мектепте әсіресе басты орын алады. Бұл мектепте интеллектуалдық қызметтері бұзылған және есту сөйлеу анализаторлары бұзылған балалар оқиды. Мұның барлығы сөйлеу тілін меңгеруде қиыншылықтарға әкеліп соғады. Интеллектісі бұзылған оқушылардың ойлау ерекшіліктері мынадай: олар оқу мен жазу сабақтарында көп қате жібереді, сөздік қорлары кедей, сөйлем құрауда жіберетін қателері көп.Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілдері айтарлықтай толық емес.Олар көп жағдайда күрделі, қиын сөздерді айтудан қашқалақтайды, олардың көп қолданылатын сөздерінің бірі ол онда, мында, міне т.б. Грамматика және дұрыс жазу сабақтарында ортақ міндет сөздік қорын анықтау болып табылады. Лингвистердің айтуы бойынша, сөздің құрылысында тілдің барлық компоненттері көрсетілген фонетика (аталған сөз дыбыстардан тұрады), графика және орфография, лексика (әр сөздің өзінің мағынасы бар) ,грамматика. Грамматика және дұрыс жазу сабақтары сөздің фонетикалық құрамын анықтау, оның орфографиясының игерумен байланысты. Грамматика мен дұрыс жазу сабақтарында сөздік қорын байыту арнайы терминдерді игерумен байланысты: дыбыстың белгілері, сөз таптары мен сөйлем мүшелерін атау. Бұл сабақтарда оқушылардың сөздік қорын белсендіруге көптеген жұмыстар жүргізіледі. Оқушылар ауызша және жазбаша әртүрлі жаттығулардан өздерінің оқылып кеткен таныс сөздерін кездестіреді. Бұлардың ішінде сөздік-логикалық және сөздік-грамматикалық жаттығулар маңызды орынды алады. Ауызша сөйлеу тілін дамыту сабақтарында барлық міндеттер комплексті түрде қалыптасады. Оқушылар қоршаған орта құбылыстарымен, заттарымен танысу арқылы сөздің мағынасын меңгереді, сұрақтарға жауап беру арқылы бұл сөздерді белсенді қолдануға үйренеді. Сабақ үстінде жаңа сөзді балаға көп қайталау маңыздырақ. Мысалы, бірінші сынып оқушыларының «Адамның дене мүшелері» тақырыбын игеру барысында, оларға «тұлға» деген жаңа сөзді түсіндіруге көптеген мүмкіндіктер бар. Зияты дамымаған балалармен жұмыс жасауда әртүрлі көрнекі құралдарды қолдану маңыздырақ: сабаққа байланысты бейнелерді көрсету, оларды бақылау. Бақылау белсенді өтуі қажет. Бұл үшін балаларға әртүрлі көмек көрсетіледі: пәнді демонстрациялау, жалпы бейнелерді. Фрагментті түрде (ағаштың, жапырақтың суреті) қалыптастыру, заттың бөліктерін әртүрлі түсте бояу (қандай түс) қандай формада, (қауын мен қарбыздың дәмі қандай?), (қысқы және жазғы уақыттағы киімдерді салыстыруға қойылатын сұрақтарды нақтылау). Әрбір адам кішкентай кезінен бастап айналасындағы адамдармен сөйлеседі, өзінің күнбе-күнгі сөйлеу тәжірибесінде тілдің мағыналық жағын меңгереді, біртіндеп сөздік қоры молайып отырады. Алғашқы кезде бала көптеген дыбыстарды, жеке сөздерді үлкендерге еліктеу арқылы үйренеді. Осы кездегі сөздерді көбінесе жеке, нақтылы болып келеді. Өсе келе өз ана тілінің ішкі заңдылықтарын үйренеді, кейін есейе келе тілдің дамуы қоғам дамуының кезеңдеріне сай қалыптасып отырады. Сөйлеу әрекеті үлкен ми сыңарларының анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі. Бұл біріншіден, сөйлеу органдардағы қозғалыстарды, жазылған әріптердің түрлерін, тілдегі дыбыстарды нәзік талдаудан, екіншіден сөздік сигналдардың бөлшектенген элементтерін байланыстырудан көрінеді. Физиологиялық тұрғыдан сөздің мәнін И.П.Павлов былай түсіндіреді: «Егер айналадағы дүниеден алынатын біздің түйсіктеріміз бен елестеріміз шындықтың бірінші сигналдары болып табылатын болса, онда тіл ең әуелі сөйлеу органдарынан ми қабығына баратын кинестезиялық тітіркенулер, екінші сигналдар- сигналдардың сигналы болып табылады. Сөйлеу тілінің қалыпты жағдайдан ерекше дамуының психолингвистикалық тұрғыдан талдау сөйлеу тілінің патологиясы психофизиологиялық механизмдердің бұзылыстар салдарынан болатын сөйлеу әрекетінің ауытқуын қарастыруды көздейді. Психолингвистикалық тұрғыдан сөйлеу тілінің потологиясының келесі түрлерін ажыратады: -тұлға дамуы мен жоғары психикалық қызметтерінің потологиясына тәуелді өзіндік патолингвитикалық сөйлеу тілінің кемістіктер (мысалы: шизофрения); -туа біткен немесе жүре пайда болған сенсорлық кемістіктер салдарынан пайда болған сөйлеу тілінің кемістіктері; -ми жарақаттарының салдарынан пайда болған тілінің кемістіктері(афазия); -ақыл-ойы кемтарлықпен психикалық дамуында ауытқушылықтардың салдарынан сөйлеу тілінің кемістіктері; -моторикасындағы ауытқушылықтардың салдарынан сөйлеу тілінің кемістіктері (тұтықпа); Тілдің белгілі екі қызметі бар, біріншісі адам мен адамды өзара қатыстыру, байланыстыру құралы ретінде пайдалану болса, екіншісі айтайын деген ойды жеткізу мен түсіндіру құралы ретінде. Онсыз адамдар ұйымдасқан түрде бірігіп тіршілік жасай алмас еді. Сөйлеу тіліндегі кемістіктерді зерттеу және оларды түзету саласы ХІХ ғасырдың ортасынан дами бастаған. А.Куссмауль, И.А.Сикорский атты ғалымдар бала жастағы сөйлеу тіліне назар аударып, нақты кемістіктерді олардың себептерін, клиникалық көріністерін зерттеген. Қазіргі логопедия сөйлеу тіліндегі түрлі ауытқушылықтарды ғылыми тұрғыдан зерттеу және оларды жою, азайту, түзету жолдарын әзірлеумен айналысады. Тілдің сөйлегенде зақым алуы, дыбыстың дұрыс қолданылмауы адамның әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен бірге психикалық дамуына әсерін тигізуі мүмкін.Біздің тіліміз ойлаумен тығыз байланысты. Баланың тілін дамытумен біз оның ой қабілеттерін де дамытамыз. Тіл ойдың құралы ретінде айтылады, өйткені сөз арқылы ойлай аламыз. Адамның ойлауы тек тілі арқылы ғана туып және сол арқылы қолданылады. Баланың дұрыс, таза сөйлеуіне, ойын дамыту аса маңызды құрал. Сөздік қорының шектеулігі мен таяздығы, тілдің толық жетілмеуі таным процестерінің жетілмеуіне де жағымсыз әсерін тигізеді. Таза әдеби тілде сөйлеуге үйрету жұмысы мектеп жасына дейінгі баланың эстетикалық тәрбиесінің маңызды саласы. Баланың әдемілік сезімдерін дамыту тек дыбыс үндестігін дұрыс айтуды пайдалана білумен шектестіріп қоймай, өз тілінің әрі бейнелі түрде мәнерлеп оқып, сөйлеуге үйрету арқылы болады.Сонымен қатар баланың сөйлеу тілін жан-жақты дамытуда сөйлеу кемістігін түзету міндеттері шешіледі. Мұғалім, әсіресе төменгі сыныптармен сөйлеу тіліндегі артикуляция, орфоэпия, интонациясын дұрыс айтумен дыбыстарды дұрыс бекітумен жұмыс жасайды. Сөздік қорының кемістіктерін түзету жұмысы сөздік қорын байытуға бағытталады. Сондай-ақ, тілдік құрылысының кемшіліктерін түзету жұмысы маңызды болып табылады. Сонымен қатар сөйлеу тілін қалыптастырудағы бірінші әдістеме оқушылардың қоршаған орта оқиғалары жайлы елестетулерін анықтау. Ауызша тілін дамыту сабағында оқығандары жайлы не айтатындарына, оқығандарына талдау жүргізеді. Баланың сөйлеу тіліндегі мақтау қызығушылығын жоғарлату –екінші әдәстемелік шарты болып табылады. Көмекші мектеп оқушыларының күш жігерінің төмендеу қарым-қатынасының бұзылуына алып соғады. Сөйлеу тілі мотивациясын жоғары әр түрлі көмекші тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асады: көрнекі құралдар, қызықты тақырыптар, мұғалімнің қоятын сұрақтары және т.б.Сөйлеу қарым-қатынас процесінде тілдің белгілік жүйесін қолдану негізіндегі күрделі функциялық жүйе болып табылады. Тілдің күрделі жүйесі қоғамдық-тарихи дамудың ұзақ мерзімді өнімі және ол баламен қысқа мерзім ішінде меңгеріледі. Сөйлеудің функциялық жүйесі бас миының көптеген ми құрылымдық қызметтері негізінде құрылады, олардың әрқайсысы сөйлеу қызметінде белгілі бір операцияларды орындайды. Тұжырымдай айтқанда, баланың танымын, ойын, тілін дамытып қатысымдық әрекетін жүйелі де нәтижелі жүргізу үшін алдымен сөз бен оның мағынасын игертіледі. Сонымен бірге ол сөздерді бір- бірмен байланыстырып сөйлем құрастыруға жаттығады. Соның негізінде ауызша және жазбаша сөйлеу әрекеті, икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылды. Сөздік қорды байытудың мазмұны мен жүйесі тармақшасында сөздік қорды байытудың ана тілін дамытудағы маңызы, алатын орны және тіл дамыта оқыту жүйесі мен қалыптастырылатын имекділіктер мен дағдылар қарастырылды. Қазақ тілін оқытуда тіл туралы білім берумен бірге оқушыны тілдік қарым- қатынасқа даярлау міндеті қойылады. Ол баланың тілін дамыта оқыту, сөздік қорын молайту; сөз , сөйлем, мәтіннің мағынасы мен ұғымы, ойы және мазмұны арқылы оқушылардың ойында ұлттық танымды қалыптастыру. Оқушының сөйлеу әрекетін дамыту, ең алдымен оқыту үрдісінде тілдің лексикалық, грамматикалық білім нормаларын игертуге байланысты болса, екіншіден, сөйлеу икемділі мен дағдылары сөйлеу әрекетінің оқу, тыңдау, айту жазумен байланысты болады. Сондықтанда қатысымдық ,икемділік пен дағды сөйлеу қарым- қатынастың түрткісіне мақсат- міндеттеріне орай жүргізіліп, екінші жағынан әлеуметтік нормалар, яғн тіл мәденитенің негізінде ұйымдастыру болып табылады. Баланың сөздік қорының қалыптасу ерекешеліктері және сөздік қор психикалық үрдістер арасындағы байланыстар мен олардың ақатынасы сипатталады. Баланың таным үрдістері ұлғайған сайын оның сөйлеуге қажетсінетін сөздер саны да өсіп отыр. Мұның өзі баланың психикасы мен сөздік қорының арасындағы байланысты білдіреді. Сондықтан, оқушылардың сөздік қорын молайту жұмыстырында сөздік қор мен психикалық қасиеттерінің арасындағы қатынастар анықталды. Мәселен,сөздік қор мынадай психикалық қаситттермен байланысты:1) сөздік қор және ойлау; 2) сөздік қор және сөйлеу; 3) сөздік қор және ұғым. Қазақ тілі сабағында оқыту, жазу, оқу грамматикасы, тіл дамыту, сөздік қорын молайту сияқты мәселелер бір- бірімен жүргізіледі деп санайды. Неігзгі міндет- оқушылардың сөз қорын молайту, тілдерін дамыту. Ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин ана тілінің тазалығы мен сөздердің дұрыс қолдануына үлкен мән беріп, баланың тілін, сөздік қорын дамытудағы түсіндермелі оқу ісінің маңыздылығын көрсетті. Ал А.Байтұрсынов тіл мәдениетіне, тілдің қисынды болуына мән бере келе, айтушы ойын өзі үшін айтпайды, өзге үшін айтатынына назар аудартты. Сондықтан ол өз ойын өзгелер қиналмай түсінетін қылып айту керектігін ескертті. Ол үшін айтушы сөйлейтін сөзін жақсы қолдана білу тиіс деген талап қойды. С. Жиенбаев оқушының сөз байлығын молайту үшін оқушының сөз сапасын арттыратын, ойлағының дәлелдеп, жүйелеп айтуға дағдыландыратын, дұрыс жазуға үйрететін жұмыстар жүргізу керек деп есептеді. Игертуге тиісті материалдар мен оқу амал- әрекетінің бірлігін қамтасыз ететін ойлауды дамыту тілді дамытудың негізгі шарты. Сондықтан баланың сөздік қорының баюда да ойлау әрекетіне байланысты болады. Адам әрекеті- күрделі үрдіс. Оның құрамына қозғалыстардың жүйесі де кіреді. Бала әрекеттер мен амалдар арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны өз шамасында өзгертіп, дамытып отырады. Сондықтан адам писихкасы іс- әрекет үстінде дамып қалыптасады. Ал адам әрекетінің әрқайсысы (ойын, оқу, еңбек, және нұсқаулар) әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады. Бұл теориялық пікірлер тіл дамыту мәселесінде ерекше орын алмақ. Сөйлеу әрекетінің жүйелі мазмұнды болуы ақыл- ой еңбегінің нәтижесімен бірге логикалық ой амалдары туралы( жинақтау, талдау, нақтылау, абстракциялау, жалпылау, салыстыру, жіктеу, қортындылау) дағдысына байланысты. Ал оны одан әрі дамыту, түрлі ойлау тәсілдеріне сүйене отырып жасайды. Демек, логикалық ойлау анализдеу мен синтездеуден, салыструдан, дерексіздендіру мен ой қорытудан тұрады. Сөйлеу әрекетінің дұрыс жүргізіліуі оқушыда психолгиялық категорилардың қалыптасуына негізделеді. Өйткені сөйлеумен бірге ой дамиды. Сондықтан оқу материалдарын ұғынуда талдау мен жинақтау маңызды роль атқарады. Өйткені ойлау дегеніміз- түйсік пен қабылдаудағы талдау мен жианақтаудың жаңа мазмұнға ие болған түрі. Талдау дегеніміз- ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөлшектерге ажырату арқылы тану деп есептеледі. Тұжырымдай айтқанда, адамға қоршаған ортадағы шындықты дұрыс тануға көмектесетін, әртүлі құбылыстардың бір- бірінен айырмашылықтары мен ұқсас белгілірін анықтайтын ұғымдар логиклық ойлау амалдары негізінде жасалып, ойлау мен сөйлеуді жетілдіреді, нәтижесінде сөздің мағынасы, ұғымы игеріледі. Қазақ тілін игеру мұғалімнің сөздерін немесе оқулық материалдарын құрғақ сөздер ретінде есте сақтау емес. Ол күрделі ақыл- ой еңбегі, балалардың санасында шындық дүниедегі заттар мен құбылыстар туралы елестерді, ғылыми ұғымдарды қалыптастырудың үрдісі, құбылыстардың өзара байланыстары дамытуға байлансыты жұмыстарда балалардың жас ерекшелктері мен жеке ерекшіліктері, олардың зейін, ес, ойлау, қабылдау, сезім, қиял ерекшеліктері ескеріледі. Л.С.Выготский, А.Н. Леонтьев, В.И.Лубовский, А.Р. Лурия осы психологтар бастауыш мектеп оқушыларының ерекшеліктеріне байланысты зейіннің тұрақтылығының әлсіздігін ескертеді. Осыған байланысты мұғалім оқушы зейінін сабақ материалдарының ауытқуымен тәрбиелеуі керек. Бұл тіл үйренуді жеңілденетін мәселеге жатады. Психолог пен педагог ғалымдардың пікірінше оқушының сөйлеу тілін дамыту, оны жазбаша тілін,

Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!

Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!