ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНДЕГІ ДӘРІГЕРЛІК ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ

ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНДЕГІ ДӘРІГЕРЛІК ЖӘНЕ

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ

Дайындаған 41 топ студенті:

Медетбекова Айгерім Ерболқызы

Ғылыми жетекшісі:

Жумадилова Бейбитгүл Толеубековна

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 3

1. Дәрігерлік-педагогикалық бақылауға түсініктеме 6

1.1. Дәрігерлік бақылаудың сипаттамасы 6

1.2. Педагогикалық бақылаудың сипаттамасы 8

1.3. Өзін-өзі бақылау түсінігі 10

1.4. Денсаулықтарында ауытқушылығы бар оқушылардың дене тәрбиесі 12

2. Жалпы білімі беретін мектептерде дене шынықтыру сабақтарында дәрігерлік және педагогикалық бақылауды ұйымдастыру жолдары 15

2.1. Сауықтыру дене тәрбиесіндегі дәрігерлік-педагогикалық бақылау түрлері

2.2. Дәрігерлік және педагогикалық бақылауды ұйымдастырудағы сабақтың тығыздығын анықтаудың жолдары 18

2.3. Дене тәрбиесі сабағын педагогикалық тұрғыдан талдау, бағалау 22

3. Эксперимент жұмысы 25

Қорытынды 30

Пайдаланған әдебиеттер тізімі 32

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дене шынықтырудың әлеуметтік маңызды сауықтыру және тәрбиелік функциялары сабақтардың ұтымды жүйесі мен гигиеналық режим, оқушылардың денсаулығын үнемі бақылау және ғылыми медициналық қолдауды тиімді ұйымдастыру жағдайында ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Дәрігердің спортпен байланысты дене өзгерістерінің заңдылықтарын білуі оқушының денсаулығы мен функционалды жағдайын дұрыс диагностикалау үшін қажет, әсіресе ұтымсыз жаттығулармен, оқу процесінің режимін бұзумен жағымсыз әсерлер, жеке және патологиялық жағдайлардың дамуы мүмкін. Мұндай жағдайларды уақтылы анықтау және алдын-алу, оларды оқытылған ағзаның табиғи бейімделгіш өзгерістерінен ажырату мүмкіндігі өте маңызды және әрдайым оңай емес.

Дене шынықтыру тәрбиесінің жүйесі оқушылардың жалпы дамуының негізгі шарты болып табылады. Әсіресе арнаулы медициналық топқа жатқызылатын, денсаулық жағдайында  ақаулары бар оқушылармен  жұмыс жасаудың маңызы өте зор. 

Дене тәрбиесі пәні бойынша мектептерде оқушылардың денсаулығының төмендеуі, сабаққа қатысатын оқушылардың көптеген бөлігінің денсаулығына орай анықтама тапсыруы жиеленіп отыр. Оның себебі жүріс – қимылдарының, дене күштерінің аз дамуы, салауатты өмір салтын сақтамауы, гигиеналық факторлардың ықпалы. Осы орайда мектеп  оқушыларының қозғалыс дағдыларын дамытуға, бос уақыттарын тиімді пайдалануға негізделініп отырған Оқушылардың қимыл – қозғалыс жүйесін жандандыру, арнайы қозғалыс жаттығуларын тамыр соғысының жүйелігін есептеу, өз жәй күштеріне бағалау жасайды, ағзаларға жаттығулардың әсер етуін бақылауды үйрету болып табылады

Денсаулық жағдайына баға беру кешенді түрде: дәрігерлік тесеріс деректері, ауру-сырқаулықтың, нервтік-психикалық және дене дамуының ерекшеліктері негізінде жүргізіледі.Жаттығу процесінің тиімділігі көбінесе қолданылатын құралдар мен педагогикалық әсер ету әдістерінің физиологиялық заңдылықтарға, гигиена талаптарына, денсаулық жағдайына, жасына, дене дамуы мен дайындығының деңгейіне, сондай-ақ дене шынықтырумен және спортпен айналысатын адамдардың жеке ерекшеліктеріне сәйкес келу дәрежесіне байланысты.

Жаттығу процесін медициналық қамтамасыз ету осы процесті басқарудағы дәрігер мен жаттықтырушының бірлескен жұмысын қарастырады. Ол мынадай негізгі нысандарда жүзеге асырылады: бақылау мерзімдері мен әдістерін бірлесіп анықтау және таңдау, дәрігерлік және педагогикалық бақылау нәтижелерін салыстыру, олардың нәтижелерін талқылау; нақты контингент үшін перспективалық, жылдық және ағымдағы жұмыс жоспарларын жасау, дәрігерлік және педагогикалық бақылау деректері негізінде осы жоспарларды ағымдағы түзету.; жүктемелердің төзімділігін анықтау үшін бірлескен зерттеулер жүргізу, қалпына келтіру үдерістері ағымының сипатын зерттеу, жалпы және арнайы жұмыс қабілеттілігі мен жаттығудың деңгейін анықтау, сондай-ақ жаттығуды жоспарлаудың жекелеген мәселелерін негіздеу үшін. Әрбір дәрігерлік тексеруден кейін оның нәтижелері жаттықтырушымен (оқытушымен) жан-жақты талқылануы және жаттығу процесін басқаруда жедел қолданылуы тиіс[1].

Жаттығуды дамыту процесіндегі ағзаның құрылымдық және функционалдық өзгерістері ұзақ мерзімді бейімделуді көрсетеді - физикалық жүктемелердің әсерінен бірнеше рет, жедел және артта қалған бейімдеу әсерлерін жинақтаудың салдары ретінде. Бұл өзгерістер ағзаның барлық қызмет деңгейлерінде: орталық, жүйелік, орган, тіндік, жасушалық терең қайта құрылуын көрсетеді. Олар бұлшықет тыныштығында да, физикалық жүктемелерді орындағанда да көрінеді[9].

Дәрігерлік тексеру кезінде алынған көрсеткіштерді бағалау кезінде жекелеген органдар мен жүйелердің құрылымы мен функциясының өзгеруі, сондай-ақ олардың жаттығуды дамыту процесіндегі немесе оның бұзылуында өзара байланысы бір мезгілде емес, гетерохронды болып жатқанын ескеру қажет.

Зерттеу жұмысының мақсаты: мектепте дене тәрбиесі сабақтарында дәрігерлік-педагогикалық бақылауды ұйымдастыру жолдары мен әдіс-тәсілдерін анықтау.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

1. Дәрігерлік бақылау, оның түрлерін сипаттау.

2. Педагогикалық бақылау, оның түрлерін сипаттау.

3. Өзін-өзі бақылау туралы түсінік.

4.Денсаулықтарында ауытқушылығы бар оқушылардың дене тәрбиесін ұйымдастыру жолдарын баяндау.

5. Сауықтыру дене тәрбиесіндегі дәрігерлік-педагогикалық бақылау түрлерін айқындау.

6. Дәрігерлік және педагогикалық бақылауды ұйымдастырудағы сабақтың тығыздығын анықтаудың жолдарын анықтау.

7.Дене тәрбиесі сабағын педагогикалық тұрғыдан талдау, бағалау жолдарын сипаттау.

Зерттеу жұмысының гепотизасы: егермектепте оқушыларға дене тәрбиесінен білімді бірыңғай теория (ақпарат) түрінде берілсе, онда оқушылар дене жағынан да, тәрбиелік жағынан да, салауатты өмір салтын ұстану жағынан да дұрыс қалыптаспай қалады. Оқушылардың дене қабілеттері мен қозғалыс дағдыларын дамыту үшін бір бағытта ғана емес бірнеше бағытта жұмыс істеу керек. Сол үшін дене тәрбиесі сабақтарында әр түрлі жастағы оқушыларды дамытуда жоспарлы, жүйелі түрде жұмыс істемек, оқу бағдарламасы мен жоспарының талаптарын дұрыс орындасақ, Жаңартылған білім беру мазмұнына байланысты сабақтарымыздыы дұрыс ұйымдастыра алсақ, онда біз төмендегідей жетістіктерге жете аламыз:

- сабақ өткізудің әдіс-тәсілдерін жан-жақты тиімді қолдану және жаттығулар мен жүктемелерді қиыннан оңайға, оңайдан қиынға ауыстыра жүргізу қағидалары арқылы оң нәтижеге қол жеткізуге болады;

- мектеп басшыларынан, дене тәрбиесі мұғалімдерінен кәсіби икемділіктері мен шығармашылық қызметте, басқаруда ақпаратты қамтамасыз ету, талдау, жоспарлау әрекетінде біліктілікті талап ете алымыз;

- оқушылардың қызығушылықтары мен сұраныстарын ескеруді көздеген болсақ, онда атқарылатын жұмыстардың түрлері оқу пәндері мен сыныптан тыс жұмыстың мазмұнын, мақсат-міндеттерін кіріктіре аламыз, нәтижеге жетеміз.

Зерттеу жұмысының нысаны: дене тәрбиесі сабақтарындағы дәрігерлік-медициалық бақылауды ұйымдастыру тәсілдері.

Зерттеу жұмысының пәні: дене тәрбиесі сабақтарындағы дәрігерлік-медициалық бақылауды ұйымдастыру әдістемесі.

Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Әрбір жеке жағдайда олар жаттығу процесінің бағытталуымен, жасымен, спортшының жеке ерекшеліктерімен, оның денсаулығымен, бастапқы функционалдық фонымен және кейбір басқа факторлармен байланысты. Бұл жағдайда әр түрлі параметрлердің өзгеру дәрежесі де біркелкі емес болуы мүмкін, өйткені әр түрлі кезеңдерде құрылғылар мен компенсациялар күрделі реттеу жүйесінде функциялардың әртүрлі үйлесімі пайда болуы мүмкін. Сондықтан тексеру кезінде спортшының функционалдық жай-күйін тек жекелеген жүйелердің жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштер бойынша бағалау жеткілікті сенімді бола алмайды.

Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Жаттығу процесінің бағытына байланысты функционалдық жүйелердің жай-күйін көрсететін көрсеткіштер басым мәнге ие болады, олар осы спорт түріне тән бұлшықет қызметінің сипаты кезінде жұмысқа қабілеттілікті барынша жоғары деңгейде шектейді. Сондықтан міндетті түрде, барлық мамандану үшін, зерттеу әдістерінің минимумында, қосымша әдістерді осы жағдайды ескере отырып таңдау керек. ағзаға әртүрлі спорт түрлерімен қойылатын талаптар тек қана қозғалыс саласын ғана емес, вегетативтік жүйелерді морфологиялық, функционалдық қайта құрудағы ерекшелікті анықтайды.

Зерттеу жұмысының әдістері: жүйелеу,талдау, салыстыру, жүйелеу, математикалық статистикалық әдістер, зерттеу жұмысы.

Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, ғылыми-теориялық және практикалық бөлім, зерттеу бөлімі, қорытынды және әдебиеттер тізімі.

1. Дәрігерлік-педагогикалық бақылауға түсініктеме

1.1. Дәрігерлік бақылаудың сипаттамасы

Медициналық бақылау - бұл дене шынықтырумен айналысатындардың физикалық дамуы мен функционалды дайындығын кешенді медициналық тексеру. Медициналық бақылаудың мақсаты-денсаулық жағдайын және физикалық белсенділіктің ағзаға әсерін зерттеу.

Дене шынықтыру бойынша жүргізілетін барлық жарыстар барлық қатысушылардың жарыстың басталуына 2-3 күн қалғанда қосымша дәрігерлік тексеруден өтуі тиіс. ЖОО ішінде өткізілетін бұқаралық дене шынықтыру-спорттық іс-шаралардың қатысушылары, сондай-ақ ату, шахмат, дойбы және т.б. бойынша жарыстардың қатысушылары жарысқа дейін бастапқы немесе қайта қарау нәтижелері негізінде жіберілуі мүмкін, алайда бұл өз бастамасы бойынша қосымша тексеруден өту мүмкіндігін жоққа шығармайды.

Жүйелі дене жаттығуларының нәтижесінде ағзаның физиологиялық жүйелерінің, сондай-ақ ағзаның жеке жүйелерінің морфофункционалды өзгерістері пайда болады, яғни физикалық дамудың сандық және сапалық өзгерістері пайда болады.

Физикалық жаттығулардың баламалылық дәрежесін антропометриялық зерттеулер мен функционалдық сынамалардың (дозаланған физикалық жүктемелер) көмегімен анықтауға болады[9].

Дене дамуының негізгі белгілері-дене салмағы, тығыздығы және пішіні, антропометриялық көрсеткіштер. Дене дамуының өлшемдеріне дене бітімінің ерекшеліктері және адамның конституциясы немесе дене бітімінің түрі жатады.

Антропометриялық зерттеулер физикалық дамудың объективті көрсеткіші болып табылады.

Антропометриялық белгілердің айқындылық дәрежесі бойынша бөлінеді:

1.Соматометриялық-дененің ұзындығы мен салмағы, кеуде қуысының шеңбері, сан, сирақ, білек және т. б.

2.Соматоскопиялық-тірек-қимыл аппаратының жағдайы (омыртқаның, кеуде қуысының, аяқтың формасы, арқа жағдайы, бұлшық еттердің дамуы), май ыдырау және жыныстық жетілу дәрежесі.

3.Физиометриялық-қолдың бұлшық ет күші, күш, және т. б[11].

Дене шынықтырумен және спортпен жүйелі түрде шұғылданғанда дене жаттығуларының ағзаға әсерін бағалау қажеттілігі туындайды. Бұл жағдайда диагностиканың негізгі түрлері дәрігерлік бақылау, диспансерлеу, дәрігерлік-педагогикалық бақылау және өзін-өзі бақылау болып табылады.

Диагностика алдында келесі міндеттер тұр:

1. Дене шынықтырумен және спортпен айналысатын барлық адамдардың денсаулық жағдайына дәрігерлік бақылау жүргізу.

2. Оқу-жаттығу сабақтарының қолданылатын құралдары мен әдістерінің тиімділігін бағалау.

3. Оқу-жаттығу сабақтарының жоспарын орындау.

4. Спортшылардың дене, техникалық және тактикалық, сондай-ақ моральдық-ерік және теориялық тұрғыдан даярлығын бағалау үшін бақылау нормативтерін белгілеу.

5. Жеке спортшылардың жетістіктерін болжау.

Дәрігерлік бақылау деп - спортшының дене дамуы мен функционалдық даярлығын медициналық тексеру кешені түсініледі[11].

Дәрігерлік бақылау алдында алғашқы дәрігерлік бақылау жүргізіледі, ол дене шынықтыру және спортпен айналысуға рұқсат беру шарты болып табылады. Кейіннен дәрігерлік бақылаудың кезеңділігі спортшының біліктілігіне, сондай-ақ спорт түріне байланысты.

Қайталама дәрігерлік тексерулер – бұл шұғылданушының денсаулығына дене жүктемесінің көлемі мен қарқындылығының қаншалықты сәйкес келетінін анықтауға мүмкіндік береді, сондай-ақ оқу-жаттығу процесін түзетуге мүмкіндік береді[22].

Спортшы ауырған аурудан немесе жарақаттан кейін қосымша дәрігерлік тексеру жүргізіледі, ол спортшының жаттығу сабақтарын қалпына келтіру мүмкіндігін шешеді.

Спортшылар жылына 2 рет, ал білім алушылар оқу жылының басында бір рет дәрігерлік бақылаудан өтеді. Білім алушылар медициналық тексерудің негізгі мақсаты-денсаулық жағдайын анықтау және оларды негізгі немесе дайындық, арнайы оқу топтарына бөлу мәселесін шешу.

Білім алушылардың бір бөлігі емдік дене шынықтыруға (ЕДШ) бағытталуы немесе практикалық сабақтардан біраз уақытқа босатылуы мүмкін. Топ бойынша бөлу мамандардың (хирург, невропатолог, стоматолог, окулист, гинеколог, уролог) тексеруінен кейін жүргізіледі. Содан кейін терапевт сабақ тобын анықтайды[20].

Төзімділіктің басым көріністері бар спорт түрлері үшін кардиореспираторлық жүйенің жағдайын, аэробтық өнімділікті, ағзаның ішкі ортасын тереңдете зерделеу қажет; күрделі-координациялық жылдамдық-күштік спорт түрлері үшін және орталық жүйке жүйесін, қозғалыс саласын, талдағыштарды зерттеу қажет. Жұмыс қабілеттілігі тең дәрежеде тіршілік ету саласына (спорттық ойындар, жекпе-жек, көпсайыс және т.б.) байланысты спорт түрлері үшін зерттеудің басқа да әдістері бірдей маңызды[21].

Спорттық қызметті медициналық қамтамасыз ету дене шынықтыру және спортпен айналысатын адамдарды медициналық бақылаудың әртүрлі түрлері мен нысандарын пайдалануды көздейді, олардың бірі зертханалық жағдайда, ал басқалары далалық жағдайда, яғни оқу-жаттығу сабақтары процесінде орындалады.

Дәрігерлік бақылаудың зертханалық нысандары:

- алғашқы медициналық тексерулер;

- жыл сайынғы тереңдетілген медициналық тексерулер;

- қосымша медициналық тексерулер[9].

Алғашқы және жыл сайынғы тереңдетілген медициналық тексерулердің негізгі мақсаты денсаулық жағдайын, физикалық даму деңгейін, жыныстық жетілуді (балалар мен жасөспірімдер туралы сөз болғанда), сондай-ақ ағзаның жетекші жүйелерінің функционалдық мүмкіндіктерін бағалау болып табылады.

Қосымша медициналық тексерулер науқастанғаннан және жарақаттан, жаттығуларда ұзақ үзілістен кейін, жаттықтырушының немесе спортшының өтініші бойынша тағайындалады. Олардың негізгі мақсаты-тексеру сәтіндегі денсаулық жағдайын бағалау (егер тексеру осы мәселе бойынша жүргізілсе, ауырған аурулардан кейінгі ықтимал асқынуларды ескере отырып) және таңдап алынған спорт түрі үшін ағза жүйелерінің функционалдық мүмкіндіктерін бағалау[4].

Дәрігерлік тексеру және балалардың денсаулық жағдайына, денесінің дамуына, функциялық мүмкіндіктеріне баға беру – мектепке дейінгі мекемелер дәрігерінің әр жылдағы тыңғылықты дәрігерлік тексеруімен жүзеге асады. Керекті жағдайларда балалар емхананың дәрігер-мамандарымен қосымша тексеріледі.

1.2. Педагогикалық бақылаудың сипаттамасы

Педагогикалық бақылау-бұл қолданылатын құралдарды, әдістер мен жүктемелерді бағалау үшін дене тәрбиесінің жоспарланған көрсеткіштерін тексеруді қамтамасыз ететін іс-шаралар жүйесі[2].

Педагогикалық бақылаудың негізгі мақсаты-дене жүктемесінің, ағзада болатын әдістер мен өзгерістердің және спортшының спорттық шеберлігінің арасындағы байланысты анықтау.

Педагогикалық бақылау барысында алынған мәліметтер жаттықтырушыға оқу-жаттығу процесі барысында сабақ құралдарын, әдістері мен нысандарын түзетуге мүмкіндік береді.

Дене тәрбиесі практикасында педагогикалық бақылаудың бес түрі қолданылады, олардың әрқайсысында өзінің функционалдық міндеті бар[2]:

1.Алдын ала бақылау оқу жылының басында жүргізіледі. Ол шұғылданушылар құрамын зерттеуге және оқушылардың алдағы сабақтарға дайындығын анықтауға арналған. Мұндай бақылаудың деректері міндеттерді, құралдарды және оларды шешу әдістерін нақтылауға мүмкіндік береді.

2.Жедел бақылау бір оқу сабағы шеңберінде жедел жаттығу әсерін анықтауға арналған. Жедел бақылау деректері жүктеме динамикасын бара-бар реттеуге мүмкіндік береді.

3.Ағымдағы бақылау сабақтан кейінгі жүктемеге шұғылданушылар ағзасының реакциясын анықтау үшін жүргізіледі. Оның көмегімен дене жүктемесінен кейін спортшының жұмысқа қабілеттілігін қалпына келтіру уақытын анықтайды.

4.Кезеңді бақылау белгілі бір кезеңде алынған кумулятивті жаттығу әсері туралы ақпарат алу үшін қызмет етеді. Кезеңді бақылау әртүрлі құралдарды, әдістерді және физикалық жүктемелерді дозалауды таңдау мен қолданудың дұрыстығын анықтауға мүмкіндік береді.

5.Қорытынды бақылау оқу жылының соңында оқу-жаттығу процесінің жылдық жоспарының орындалуын, қойылған міндеттерді шешу дәрежесін анықтау үшін жүргізіледі. Қорытынды бақылаудың деректері кейіннен оқу-жаттығу процесін жоспарлау үшін негіз болып табылады.

Зерттеу әдістерінің нақты іріктелуі және олардың осындай зерттеулер кезіндегі көлемі міндеттерге, шарттар мен мүмкіндіктерге байланысты анықталады.

Сонымен қатар, қандай жаттығу әсерін зерттеу қажет. Жаттығудың шұғыл әсері - жаттығу кезінде немесе жақын арада қалпына келтіру кезінде ағзада болатын өзгерістер (сабақтан кейін 20-30 минут).

Артта қалған жаттығу әсері қалпына келтірудің соңғы кезеңдерінде сақталған өзгерістерді көрсетеді (сабақтан кейін бірнеше сағаттан кейін, басқа күнге немесе жаттығудан кейін бірнеше күннен кейін).

Кумулятивті жаттығу әсері-шұғыл және артта қалған әсерлерді жинақтау нәтижесінде жаттығулардың ұзақ уақыт бойы ағзада болатын өзгерістер.

Зерттелетін жаттығу әсеріне байланысты тексерулердің немесе бақылаудың мынадай түрлері қолданылады[11]:

- кезеңдік бақылау (кумулятивті жаттығу әсерін зерттеуге мүмкіндік береді);

- ағымдағы бақылау (артта қалған жаттығу әсерін бағалауға мүмкіндік береді);

- жедел бақылау (жедел жаттығу әсерін бағалауға мүмкіндік береді);-дәрігерлік-педагогикалық бақылау (жедел бақылаудың ерекше түрі).

Осыған сүйене отырып, медициналық-педагогикалық бақылауды дұрыс ұйымдастырудың маңыздылығы айқын, бұл Әдістемелік ұсынымда