Көру бұзыдыстары бар балаларды оқыту ерекшелігі

«АБАЙ ЖӘНЕ АДАМЗАТ Қ ҦНДЫЛЫҒЫ»
атты облыстық ғылыми-тәжірибелік
конференцияның (қашықтықтан ӛткен)
МАТЕРИАЛДАРЫ
















Семей қаласы, 2020

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ
«М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ »КМҚК











ШҚО ТжКББ жҥйесі оқу орындарының жас
оқытушылары мен білім алушылары арасында Абай
Қҧнанбайҧлының 175 жылдығына арналған
«Абай және адамзат қҧндылығы»
тақырыбында ӛткен облыстық ғылыми-тәжірибелік
конференцияның
(қашықтықтан)
МАТЕРИАЛДАРЫ




























Семей қаласы, 20 сәуір 2020 ж.

3

УДК 82.09(574)
Ж-27


ISBN 978-601-7096-24-3


Бас редактор:
Ш.А.Жанаева, «М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК директоры,
ф.ғ.к.
Бас редактордың орынбасары:
Н.Ҽ.Сағымбеков, тарих магистрі, «Қоғамдық пҽндер оқытушыларының облыстық
ҽдістемелік бірлестігінің тҿрағасы, М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық колледжінің
оқытушысы
Редакция алқасы
А.К.Боленбаева, М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық колледж директорының
оқу- ҽдістемелік ісі жҿніндегі орынбасары
З.К.Мҧқатаева, т.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а., Семейдің Шҽкҽрім
атындағы мемлекеттік университетінің оқытушысы
Т.А.Кариева, т.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а., Семейдің Шҽкҽрім
атындағы мемлекеттік университетінің оқытушысы
Р.Қ. Сабырбаева, ф.ғ.к., қазақ тілі мен ҽдебиеті оқу кафедрасының доценті
Семейдің Шҽкҽрім атындағы мемлекеттік университетінің оқытушысы
А.С.Ахтанова, ф.ғ.к., Семейдің Шҽкҽрім атындағы мемлекеттік университетінің
оқытушысы

Ж-27 «Қазақ руханиятының шыңы, ҧлы ақын Абай Қҧнанбайҧлының
туғанына 175 жыл толуына арналған «Абай жҽне адамзат қҧндылығы» атты ШҚО
ТжКББ оқу орындарының жас оқытушылары мен білім алушылары арасында
қашықтықтан ҿткен облыстық ғылыми-практикалық конференция материалдарының
жинағы-Семей: «М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК, 2020. -238 б.-
Қазақша, орысша


ISBN 978-601-7096-24-3

Қазақтың ҧлы ақыны – Абай Қҧнанбайҧлының туғанына 175 жыл толуына
арналған «Абай жҽне адамзат қҧндылығы» атты облыстық ғылыми-тҽжірибелік
конференциясының материалдары жинақталған. Мақалалар Абай мҧрасы, Абай
шығармашылығы жҽне тіл білімі мҽселелеріне, Абай даналығы мен жалпыадамзаттық
қҧндылықтарға, ҽлемдік білім беру кеңістігінде Абай шығармашылығын оқытудың
ҿзектілігі жҽне жаһандық ҿркениет мҽселелеріне, Абай шығармаларының тарихи,
философиялық, этикалық, ҽлеуметтік-саяси аспектілеріне арналған.


УДК 82.09(574)


ISBN 978-601-7096-24-3 © «М.О.Әуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК,2020

4

АЛҒЫ СӚЗ

Жанаева Шагангуль Алдамжаровна, ф.ғ.к., «М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық
колледжі»КМҚК директоры, Қазақстан ПҒА корреспондент мүшесі, «Ы. Алтынсарин»,
«ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері» тҿсбелгілерінің иегері

Шығыс Қазақстан облысы техникалық жҽне кҽсіптік білім беру жҥйесі оқу
орындарының жас оқытушылары мен студенттерінің арасында ақын, ағартушы, жазба
қазақ ҽдебиетінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы Абай
Қҧнанбайҧлының 175 жылдығына арналған «Абай жҽне адамзат қҧндылығы»
тақырыбындағы қашықтықтан ҿтетін облыстық ғылыми-тҽжірибелік конференция
жҧмысына қош келдіңіздер!
Елін, ҧлттын ҿркениеттілік, ғылым, білім, ҿнер, ҽділет пен бірлік жолына тҥсіруді
арман етіп, артына ақылды сҿзі мен жақсы ісін қалдырған кемеңгер Абайдың рухани
мҧрасын игеру - ҥлкен жауапкершілік, мемлекеттік іс. Абайдың ой-тҧжырымдары
баршамызға қашанда рухани азық бола алады. Ел Президенті Қ.К.Тоқаев Абай мҧрасы
туралы былай деп баға береді: «Оның ҿлеңдері мен қара сҿздерінде ҧлт болмысы, бітімі,
тҧрмысы, тіршілігі, дҥниетанымы, мінезі, жаны, діні, ділі, тілі, рухы кҿрініс тауып, кейін
Абай ҽлемі деген бірегей қҧбылыс ретінде бағаланды». Ҧлы ақынның шығармалары
бҥгін де ҿзектілігін жоғалтқан жоқ. Абайдың ой-тҧжырымдары баршамызға қашанда
рухани азық бола алады. Сондықтан ҧлтымызды жаңғырту ісінде оның еңбектерін
басшылыққа алып, оқу-тҽрбие ҥрдісінде болашақ маман даярлауда ҧҧтымды пайдалану
орынды.
Конференцияның мақсаты: ҧлттың зияткерлік ҽлеуетін арттыруда мҽдениет пен
идеологиямызды дамытушы, қоғамымыздың идеалы, ҿзінің тарихын, тілін, мҽдениетін
білетін, озық ҽрі жаһандық кҿзқарасы бар қазақстандық кҽсіби тҧлға қалыптастыру.
Конференцияның барысында
- Абайдың шығармашылық мҧрасын зерделеу;
- Мҽңгілік Ел идеясын жҥзеге асырудағы Абай шығармаларының орнын
айқындау;
- Абайдың қазақ ҽдебиетінің кҿшбасшысы ретіндегі қҧбылыстық сипатын ашу;
- Абайдың шығармашылығының ҧлттық ҽдебиетіміздің ҿркендеуіне жасаған
идеялық –кҿркемдік ықпалын насихатта сияқты міндеттерді шешесіздер деп сенемін.
Конференцияға Шығыс Қазақстан облысы техникалық жҽне кҽсіптік білім беру
жҥйесі оқу орындарының жас оқытушылары мен студенттерінен 70-тей жҧмыс тҥсті. Бҧл
Конференция зерттеу жҧмыстарыңызды ортаға салып, ой талқы жасап, ой
тҧжырым қорытатын диалогтық жҽне педагогикалық іс-тҽжірибелеріңізбен бҿлісетін
ҽдістемелік алаң болмақ. Диалогтық алаңда оқу-тҽрбие ҥрдісінде Абай мҧрасын
оқытудың заманауи технологиялары; Абай мҧрасы жҽне Мҽңгілік Ел идеясы; қҧқықтық
мҽдениетті қалыптастыруда Абай мҧрасының орны; Абай аудармалары жҽне адамзаттық
тағлым сҧрақтарының шеңберінде қатысушыларды белсенділік танытуға шақырамын. Ҿз
ойларыңызды, конференцияға дайындық кезінде жҥргізген зерттеулеріңізді ң
қорытындысын ортаға салып, тҽжірибелеріңізбен бҿлісуге шақырамын.
Абайдың ҿнегесін, сҿзін ҧрпақ тҽрбиесіне ойлылықпен шеберлікпен, қасиетін
кетірмей кіріктіру ҿте қажетті іс. Хакім Абай еңбектерінің нҽрін ҿскелең ҧрпақтың
санасына сіңіру жҽне ҿмірлік азығына айналдыру – ҧлтты жаңғыртуға жол ашатын
маңызды қадамның бірі екені анық.

5

АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ШЫҒЫСТЫҚ ЖӘНЕ ЕУРОПАЛЫҚ КЛАССИКАЛЫҚ ӘДЕБИ
МҦРАЛАРЫМЕН ҤНДЕСТІГІ

Сабырбаева Р.Қ. , ф.ғ.к. , Қазақ тілі жҽне ҽдебиеті оқу кафедрасының қауымдастырылған профессор м.а.
Семей қаласының Шҽкҽрім атындағы мемлекеттік университеті

Абай Қҧнанбайҧлы Шығыс пен Батыстың ҽдебиеті мен мҽдениетін ҧлттық танымға лайықтап, қос
ҿркениет қҧндылықтарының нҽрін бойға сіңіріп қана қоймай, дҽуірлік даму жолы бар ҧлт ҽдебиетінің даңғылын
салып берді. Содан да Абай шығармашылығы ҽлем халықтары классикалық мҧраларымен ҥндестігінің эталоны
болып қана қоймай, ҧлттық жҽне жалпы адамзаттық ҿркениеттер тҧтастығының темірқазығы болды. Осы ретте,
ҧлт оянушылық дҽуірдің дауылпазы Міржақып Дулатов «Ҽдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш - Абай
сҿзі, Абай аты боларға керек. Абайға шейін қазақта қолға алып оқырлық, шын мағынасында қазақ ҽдебиеті дерлік
бір нҽрсе болған жоқ еді. Абайдың бізге қымбаттығы да сол. Бҽлки, мҧнан кейін Абайдан ҥздік артық ақындар,
жазушылар шығар, бірақ ең жоғары, ардақты орын Абайдікі, қазақ халқына сҽуле беріп, алғашқы атқан жарық
жҧлдыз – Абай», - деген пікір ҧстанымы даусыз ҽліптік ақиқат.
Абайдың асыл сҿзі шығыстық даналық пен еуропалық классикалық ҽдебиет мҧраларымен ҥндестігі
шығармаларынан шырай беріп отырады. Қазақтың тҿл фольклоры мен ҧлттың негізгі ҽдебиетінен нҽр алып,
Шығыстың классикалық поэзиясымен жҽне еуропалық мҽдениетпен жан-жақты таныса келіп қалыптасқан
кемел тҧлға Абай мҧралары – ҧлт ҥшін игілік, ҧрпақ ҥшін қҧндылық.
Абай мҧрасының қазіргі ҽлемдегі жаңа Қазақстанның ҿркениет кеңістігіндегі кҿрнекті келбетін танытуда аса
ықпалды орын алып отырғаны да ақиқат. Бҧл орайда елбасымыз Н.Ҽ.Назарбаевтың: «Абайдың барша ҽлемге аты
қадірлі, сҿзі ҿтімді, пікірі қымбат адамзат ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылманы болып кҿтеріліп отыр.
Сезімтал ақын, сергек ойшыл ғҧлама дала тіршілігін ҿзге дҥние тіршілігімен салыстыра зерттеп барып тҥсінгісі
келді. Бала кезінен таныс араб, парсы тіліндегі кітаптарды қайта ақтарып, Шығыс поэзиясына, тарихына, Батыс
философиясына соны кҿзқараспен қарап жаңаша баға берді. Шығыстық логика мен мҧсылман қҧқығын ҥңіле
зерделеді. Ҿз тҧсындағы Кіндік Азия мен Кҥнгей Азияның мҽдени-рухани ҿмірінен мейлінше хабардар отырды»,
- пікір басшылығына алар қҧнды ой [1, 30].
Міне, Абай поэзиясының шығыстық жҽне еуропалық классикалық ҽдебиет мҧраларымен ҥндестігі ҧлттық
кҿркемдік ойлау деңгейімізді жаңа дҽрежеге жаңа сапаға кҿтергенін нақтылайды. Мҽселен, шығыс
шайырларының (Абу Абдолла Джафар Рудакидің, Ҽбілқасым Фердоусидің, Ілияс ибн Иусеф Низамидің, Мҥслиһ
ид-дин Сағдидің, Шамс ад-дин Хафиздің, Амир Хосроу Деһлевидің, Ҽбдірахман Жҽмидің) лирикалық жҽне
эпикалық шығармаларының мазмҧн мен пішін поэтикасы бойынша ҥндестігі аса ҿзектілігімен ерекшеленеді.
Қазақтың тҿл фольклоры мен ҧлттың негізгі ҽдебиетінен нҽр алып, Шығыстың классикалық поэзиясымен жҽне
еуропалық мҽдениетпен жан-жақты таныса келіп қалыптасқан кемел тҧлға Абайдың шығармаларын қазіргі
уақыт талабымен жаңаша байыптап бағалау – ҽдебиеттану ғылымы ҥшін зҽру мҽселе екендігі айқын.
Абай – қазақ фольклоры жҽне Шығыс, Батыс ҿркениеттері тоғысуының тҧтастығын толықтырған тҧлға,
Осы орайда Абай поэзиясы мен Шығыс ҽдебиеті ҥндестігінің ҿзектілігін дҽйектеуде абайтанудың негізін салушы
Мҧхтар Ҽуезов пікірінің ғылыми-теориялық, ҽдіснамалық бағдарына сҥйенеміз: «Абай Шығыс поэзиясына, Таяу
Шығыстың бҧрынғы жҽне сол тҧстағы мҽдениетіне келгенде де ҿзіндік бетін сақтай білді. Ол тҥпнҧсқа арқылы
(ішінара шағатай тіліндегі аудармасы арқылы) араб-иранның бҥкіл батырлық-діни эпосын, Шығыстың Фердоуси,
Низами, Сағди, Хафиз, Науаи, Физули сияқты классиктерін білді. Жас шағында ол қазақ ҿлеңіне «ғаруз» ҿлшемін
тҧңғыш рет енгізіп, жҽне сол классиктердің ақындық лексикасынан алынған кҿптеген араб-парсы сҿздерін енгізіп,
ҽлгі ақындарға ҿзі де еліктеген еді. Кейін, халық творчествосынан искусствоның анағҧрлым ҿмірлік берік
негіздерін тауып, Абай Шығыс ҽдебиетінен халық шығармалары – «Мың бір тҥнді», парсы мен тҥріктің халық
ертегілерін, халық эпосын бҽрінен артық бағалады. Ол ҽңгімелеген «Шаһнаме», «Лҽйлі-Мҽжнҥн», «Кҿрҧғлы»
поэмалары ел арасына кең таратылды». Абай поэзиясы мен Шығыс поэзиясы поэтикасының ҥндестігі тҧлғаның
ҽдеби ықпалдастық арнасындағы шығармашылық қалыптасу ерекшеліктерінен айқындалады.
Абай мен Рудакидің табиғат лирикасындағы ҿлеңдерінің пейзаждық бейнелеулер мен адам болмысын
егіздей, ҿзара сабақтастыра жырлаудағы лирикалық-психологиялық, романтикалық-философиялық сипаты
ақындардың ҽлемдік деңгейдегі биіктігін кҿрсетеді. Лирикалық ҿлеңдерінде табиғат қҧбылыстарынан,
кҿріністерінен адам болмысына тҽн сабақтастық тҥйіндеулерін, поэтикалық меңзеулерін жасауы – Абайдың ҿзінің
даралығын да, парсы ақыны Рудакимен ҥндестігін де дҽлелдейді.

6

Абай мен Сағди поэзиясындағы ҧқсас ой-сарындарға тоқталар болсақ, екі ақынның ҿлеңдерінде де
адамгершілік, тҽрбие тақырыбы, Алланы ҿлеңдеріне ҿзек етуі, кҥншілдік, ғайбаттау сияқты жағымсыз
қылықтарыды сынауы қарастырылады. Абайдың балаң кезінде пір тҧтып, медет сҧраған ақындарының ішінде
шираздық Мошрафед-дин Мослех ибн Абдоллах Сағди есімі де қҧрметпен аталады. Сағди алғаш рет парсы
поэзиясында «адамгершілік», «адамшылық» ҧғымын қалыптастырып былайша жеткізген:
Басқалардың қайғысын бҿліспеген сенің,
Атыңды адам деп айтуға болмайды .
Абайдың адамгершілік тақырыбына жазылған ҿлеңдері арқылы ҽлемдік адамгершілік, адамтану іліміне
қомақты ҥлес қосқаны анық. «Алланың ҿзі де рас, сҿзі де рас» ҿлеңінде ақын: Адамзаттың бҽрін сҥй ,бауырым
деп» деген сҿздер арқылы Адам баласын ҧлтына, тҥр-тҥсіне, тегіне, жҥзіне бҿле-жармай, барлығына бірдей
сҥйіспеншілікпен, мейіріммен қарау керек екендігін, барлығының тең екендігін адамгершілік тҧрғыдан
байыптайды. Абай ҿлеңдерінен Сағди шығармаларымен тақырып, мазмҧн, ой ортақтастығын кездестіреміз.
Абайдың Аллаға бас ию, Аллаға алғыс айту, Аллаға мойынҧсыну сияқты жырларының мазмҧндас екендігін
кҿруге болады. Абай былай деп толғайды:
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сҥй ол Алланы жаннан тҽтті [2,112].
Сағди «Бустан» кітабының алғысҿзінен-ақ жаратқан Алланың атымен сҿйлейді:
Жан берген Алланың атымен,
Тіл берген сҿз хакімінің атымен.
Абай мен Хафиз поэзиясындағы ҥндестік жҥрек бейнесі мен ғашықтық тақырыбына байланысты.
Рудаки, Фердоуси ақылды дҽріптесе, Низами, Хафиз, Руми, Жҽми сынды ақындар жҥректі шешуші
орынға қойып, оның қадір-қасиетін асқақтатып, мҽртебесін жоғары кҿтеріп, ҿз жырларында жеріне жеткізе
жырлаған. Қазақтың біртуар ақыны Абай да ҿз шығармаларында жҥрекке екпін тҥсіріп, оны ҽр қырынан
сипаттап, ҿрнектеген. Расында да Абайдың шығармашылығына зер салып, ақыл кҿзімен қарасақ, ҿлеңдерінің ҿн
бойы жҥрек сҿзімен, сезіммен ҿріліп, астасып жатыр. Абайдың жҥректі ҽспеттеп, оны басқалардан жоғары қойып
жырлайтын ҿлеңдерінің тізімі ҿте кҿп. Абай жҥрек тақырыбына «Жҥрегім, ойбай, соқпа енді», «Жҥректе қайрат
болмаса», «Жҥрегім, нені сезесің?», «Жҥрек – теңіз, қызықтың бҽрі – асыл тас», «Ҽуелде бір суық мҧз – ақыл
зерек», «Жастықтың оты қайдасың?» атты ҿлеңдерінде ой қозғайды. Сонымен қатар «Білімдіден шыққан сҿз»,
«Ем таба алмай, от жалындай...», «Кейде есер кҿңіл қҧрғырың», «Кҿзінен басқа ойы жоқ», «Кҿзімнің қарасы»,
«Жастықтың оты жалындап», «Қызарып, сҧрланып» жҽне т.б. ҿлеңдерінде сҿзінің ҽлқиссасын жҥректен бастап,
негізгі айтайын деген ойына кҿшеді [3,176].
Шамс-ад-дин Мҧхаммад ибн Мҧхаммед қожа Хафиз – ғашықтықты, махаббатты, сҥюді жырлаған ақын.
Хафиздің махаббат, ғашықтық тақырыбына жазған ғазалдарының деңгейі басқа ақындар туындыларының
бҽрінен жоғары. Оның ғазалдары парсы тілінде жазылған ғазалдар ішіндегі ең кемеліне келген ғазал деп саналады.
Хафиз ғазалдарының негізгі тақырыбы – махаббат жайлы ирандық белгілі ғалым А. Зарринкуб ҿзінің «Махаббат,
қай махаббат?» атты ғылыми мақаласында нақты кҿзқарасын білдіреді: «Еш кҥмҽнсіз, Хафиздің лирикалық
ғазалдарындағы ақын ойларының анық кҿзге тҥсер қыры – махаббат тақырыбы. Оның басқа ой-толғамдарының
бҽрі де осы тақырыппен тығыз байланысты [3, 347].
Абай бала кҥнінен Шығыс шайырларына еліктеп, сҧлу қыздың жамалын «Иҥзі – раушан, кҿзі – гауһар»
ҿлеңінде суреттеп бастап, «Ҽлиф дек ай иҥзіңе ғибрат еттім» ҿлеңінде араб ҽліппесінің ҽріптік ретімен
жалғастырып, кейін есейген кезінде ғашықтық, іңкҽрлік тақырыбын «Қор болды жаным», «Сен мені не етесің?»,
«Айттым сҽлем, қалам қас» ҿлеңдерімен қорытындылайды. Ақын «Иҥзі – раушан, кҿзі – гауһар» ҿлеңінде араб-
парсы ҿлең ҥлгісі – арузды пайдаланып, жас сҧлудың ай жҥзін араб-парсы сҿздерін қосып, парсы ҽдебиетінде жиі
кездесетін «маһ сурат», «роушон рохсар», «чешман –е гауһар» сияқты теңеулерге ҧқсас сипаттайды. Сонымен
қатар осы ҿлеңде Абайдың парсы ҽдебиетімен жақсы таныс болғандығын растайтын Сҥлеймен, Жҽмшид,
Ескендір сияқты ҽдеби кейіпкерлер есімдері де кездеседі [4, 225].
Парсы ақыны Хафиз жасампаз ғазалдары арқылы сҥйе білуді, сҥйікті болуды ҥйретеді, ҿмірден тҥңілген
жандардың ҥміт отын жалғап, сенім ҧялатады, адасқандарға шырақ жағып, жол кҿрсетуі де ҧлы Абай
шығармаларынан толықтай кҿрініс тапқан. Ал махаббат, сҥйіспеншілік, мейірім, адамгершілік сияқты Адам
баласының бойына тҽн ҧлы қасиеттердің сезім ошағы – жҥрек. «Жҥрек» сҿзі парсыша – «дел» Хафиздің бес жҥзге
жуық, нақтырақ айтсақ, 495 ғазалының ҿзегі, негізі десе болғандай. Хафиз ғазалдарында жҥрек алуан тҥрлі
эпитеттер арқылы берілген: «қиналған жҥрек», «тас жҥрек», «қапалы жҥрек», «сергелдең жҥрек», «міскін жҥрек»,

7

«ғашық жҥрек», «жаралы жҥрек», «ҽлсіз жҥрек» жҽне т.б. Абай танымындағы жҥрек символы мен Хафиз
ғазалдарындағы жҥрек метафорасы.Академик М.О.Ҽуезов ғылыми негізде «Абайда батыстан гҿрі Шығыс
белгісі басымырақ, нығырақ,Батысқа келгенде арқасын Шығысқа ақылмен қорытып алған мҧсылмандыққа нық
тіреп алып келді»-деп тҧжырым жасайды .
Абай Батыс Еуропаның Гетесі, Шекспир, Шиллер, Гейнесі, Байрон, Бальзак, Беранжесі де болады. Ол
кездегі білім-ҿнерлердің мол қоры, ҥлкен бесігі Бастыс Еуропа екенін аңғарып, сол жақтың ақындарын ғана емес,
неше алуан философ, білімпаздарын да зерттейді. «Европаның есею тарихы», «Ескі шығыс мҽдениетінің
тарихы» сияқтыларды да сол Батыс Европа ғалымдары арқылы оқып-біледі. Абай осылайша Европаның Гете,
Байрон сияқты ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғҧламаларының туындыларын
оқуы Батыс ҽдебиеті мен ҽдебиетінің жаңалығын ҽдебиетімізге енгізуіне жол ашты. [5, 240]. Еуропалық
ҽдебиетке қҧштар Абайдың Гете, Гейне, Спиноза, Декарт шығармаларынан нҽр алып, ҿзі де кейбір еңбектерінде
осы туындыларға ҥндес болған жайларды арқау еткені белгілі. Спенсердің моральдық философиясы мен
эволюциялық теориялары да Абайға кҿп ҽсер еткен. Абай Шығыс, Батыс мҽдениетін жетік игеріп, Еуропа
мҽдениетін кҿп оқыды, шығармаларына арқау етті. Орыс халқының мҽдениетіндегі қасиеттерді бойына сіңіріп,
соның бҽрін жаңа дҽуірдің жаңаша тарихтық, халықтық арман мҥддесі етіп, халқына асыл қазына етіп дарытты.
Қазақ елінің тарихында ең зор биікке шыққан, асыл, айнымас қадірі зор классигі ретінде ерекшеленбек.
Қорыта келгенде, Абай поэзиясы –Шығыстық даналықпен кҿмкеріліп, Батыстық ой еркіндігімен
кҿріктеліп, тҿл ҽдебиетіміздің жауһарларымен ҽшекейленген қазақ ҽдебиетінің хан қазынасы, ҧлттық
мҽдениетіміздің басына кҿтерген алтын тҽжі. Шығыс классиктерін ҧлықтаған ҧлы ақын, еуропалық мҽдениетті
дҽріптеген дара талант иесінің шығармалары ҽлемдік деңгейде ҧлттың рухын асқақтата берері сҿзсіз.

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Назарбаев Н.Абай туралы сҿз. – Алматы: Рауан, 1995. – 160 б
2. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т.2: Ҿлеңдер мен аудармалар.
Поэмалар. Қара сҿздер. – 1995. – 380 б.
3. Анастасьев Н. Абай. Самғау салмағы. Орыс тілінен аударған : Ж. Ысмағҧлов. Астана: Аударма, 2010. –
472б.
4. Ҽуезов М.О. Абай Қҧнанбаев. Монографиялық зерттеулер мен мақалалар (Қҧрастырып, баспаға
ҽзірлеген Н.Ақбаев). – Алматы: Санат, 1995. – 320 б.
5. Б.Кенжебаев. Жылдар жемісі. Алматы, 1984 жыл. – 258 б.
6. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 192 б.
7. Бҿкейханов Ҽ. Абай (Ибраһим) Қҧнанбаев / Кітапта: Абайды оқы, таңырқа… Қҧраст. М.Мырзахметов. -
Алматы: Ана тiлi, 1993. - 160 б.
8. Ахметов З. Абай дҽстҥрі ХХ ғасыр басындағы ҽдебиетте // Ақиқат. - 1993. - № 2. – Б.69-74.

8

І СЕКЦИЯ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ҤРДІСІНДЕ АБАЙ МҦРАСЫН ОҚЫТУДЫҢ
ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛО ГИЯЛАРЫ


ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ АБАЯ КУНАНБАЕВА

Қанатұлы М., PhD докторант, и.о. директора
Учреждение образования «Высший медицинский колледж «Авиценна»

У каждого народа обычно бывает великий и основной классик родной литературы,
который считается светилом и мерилом в развитии национальной культуры. Академик Д.C.
Лихачѐв в интервью по случаю 175-летию юбилея Т.Г. Шевченко казал: "Великий кобзарь Т.
Шевченко был рождѐн на счастье украинского народа". Перефразируя это ѐмкое
определение о классике украинской литературы, можно с уверенностью сказать, что А.
Кунанбаев был рождѐн на счастье казахского народа.
А. Кунанбаев - великий поэт и мыслитель, родоначальник новой казахской
реалистической литературы, основоположник казахского литературного языка.
В его беспримерной созидательной мощи, в многогранности его писательского облика,
в стремлении творческого развития выразилась замечательная одарѐнность и духовная
творческая сила породившего его казахского народа, который, веками пребывая в угнетении,
сковавшем его духовное развитие, сумел сохранить в себе творческие силы, любовь к родной
земле, гордое стремление к свободе, развитию, неизменные протест против произвола,
насилия и деспотизма.
Многогранное творчество великого казахского поэта и мыслителя, просветителя-
демократа А. Кунанбаева насыщено глубокими идеями в области философии, литературы,
истории, педагогики, психологии. В нѐм нашли отражение передовые идеи современного ему
казахского общества. Много внимания Абай уделяет вопросам государственного устройства,
устройства суда биев, происхождения и образования казахских народностей, назначению
искусства, роли поэта в жизни народа, формам и содержанию искусства, природе человека,
его познавательных способностей. Освещая проблему этики, Абай пытался вскрыть причину
падения господствующего класса.
В культурном наследии казахского народа творчество Абая занимает особое место.
Оценка его в разные периоды развития нашего общества является как бы лакмусовой
бумажкой, проявляющей ошибки и заблуждения времени и исследователей.
Первым биографом Абая был А. Букейханов, который опубликовал ещѐ в 1905 г. В
"Семипалатинском листке" и в 1907г. в "Записке Семипалатинского подотдела РГО"
посмертную статью об Абае с целью широкого ознакомления народа с его именем и
творчеством. В этих статьях, давая общие сведения о великом поэте, он пишет:
"К 20-ти годам своей жизни Абай стяжал славу первого оратора, первого знатока
народной жизни, еѐ юридических обычаев, знал на память многочисленные решения
разнообразных дел знаменитыми биями Киргизской степи, благодаря своим стараниям и
необычной памяти представлял ходячий сборник народных преданий, пословиц, сказок и
афоризмов, созданных мудрецами Киргизской степи".
Резюмируя статью, автор пытается дать ответ на вопрос: "Кем он был для казахов?".
Оценивая его творчество, А. Букейханов подчѐркивал, что "Абэй. как покажут его стихи,
представлял недюжинную поэтическую силу и составляет гордость казахского народа. Ещѐ
не было казахского поэта, так возвысившего духовное творчество народа, как Абай. Чудные
его стихи, посвященные 4 временам года, сделали бы честь знаменитым поэтам Европы".
В разные годы свой вклад в обогащение абаяведения внесли многие деятели культуры:
С. Торайгыров,М Жумабаев, С. Муканов, Г. Мусрепов, М. Сильченко, Б. Кенжебаев и др.
Большую роль в изучении творчества Абая сыграл М. Ауэзов. В определении
социального содержания творчества великого просветителя он исходил из того, что "Абай

9

был выразителем взглядов трудящихся казахов … Был непреклонен и велик в выборе
спасительного пути для своего терзаемого двойным угнетение народа".
По мнению М. Ауэзова, Абай был идеологом прогрессивной части казахского
общества. "Абай, - писал М. Ауэзов, - возглавил самое прогрессивное движение в
дооктябрьской истории общественной мысли своего народа и всего Ближнего Востока. Один
из первых просвещѐнных деятелей казахского народа, он настойчиво разрушал преграды,
которые мешали приобщению казахского общества к передовой культуре".
Всѐ творческое наследие А. Кунанбаева составляет всего один большой объѐмистый
том. В него входят исключительно живописная, высокохудожественная и доселе
непревзойдѐнная по своей философской глубине и завораживающе притягательной силе
мастерства лирика поэта-классика, его три поэмы "Искандер" (об А. Македонском),
"Маcгут"(на воспит. тему) и незаконченное произведение "Сказание об Азиме", ещѐ 45 слов
назиданий (гаклия), очерк "Несколько слов о происхождении казахов" и письма. В лирику
поэта мы включаем и его оригинальные и великолепные переводы, среди которых есть 7
отрывков из поэмы Пушкина "Евгений Онегин", 29 стихотворений Лермонтова, 11 басен
Крылова, стихи Байрона, Гѐте, Адама Мицкевича, Бунина и др.
Надо сказать, что Абай к художественным переводам подходил глубоко творчески и
непринуждѐнно, как поэт-соперник. Настолько они мастерски воплощались и звучали на
родном языке, что казахи воспринимали и заучивали их наизусть, также естественно и
непринуждѐнно. На некоторые из своих произведений Абай придумывал музыку, и они
звучали как казахские оригинальные песни. В частности, очень популярны были в народе
песни "Письмо Татьяны", "Горные вершины". А "Письмо Татьяны" настолько полюбилось
молодежи, что она даже стала объясняться в любви через эту песню и нарекла Татьянупо -
казахски уменьшительно-ласкательным именем "Татиш". Многие современныеказахские
композиторы обращаются к творчеству Абая и создают популярные песни и романсы на его
стихи из превосходной любовной и пейзажной лирики.
Изучая творчество Абая, можно видеть, как подлинно великий художник отразил в
своих произведениях существенные стороны действительности той исторической эпохи,
современником которой он являлся. Борьба за развитие национальной культуры, за рост
народного сознания, за прогресс имела для Абая действенный смысл и значение. Абай - один
из величайших гуманистов прошлого. Воздействовать на умы и чувства людей, обновлять
общество по средством поэтического слова, глубокое уважение к достоинству человека - вот
что характерно для Абая- гуманиста.
Не для забавы я слагаю стих,
Не выдумками наполня юстих,
Для чутких слухом, сердцем и душой
Для молодых я свой рождаю стих,-
так сам Абай определил предмет своего творчества. Да, именно к молодѐжи - к
будущему своего народа, а в его светлое будущее, несмотря ни на какие сложности своего
времени, великий мыслитель, поэт просветитель - демократ не терял своей веры, утверждая:
"Кто не испытывал зла? Теряет надежду лишь безвольный… Ведь истина, сто в мире нет
ничего постоянного, значит, и зло не вечно… Разве после суровой многоснежной зимы не
приходит весна - цветущая, многоводная, прекрасная?!"
Если обратиться к педагогическим взглядам Абая. формировавшимися в прошлом
столетии, в условиях феодально-родового строя, то мы можем ещѐ раз убедиться в их
чрезвычайно современном звучании, Т.к. в них отражены основополагающие
общечеловеческие и все временные проблемы психолога - педагогической теории и
практики. Вот некоторые их них: "Лишь знаньем жив человек, лишь знаньем движется век,
лишь знанье светоч сердец … ".
Абай не писал специальных психолого-педагогических трудов. Но почти все без
исключения произведения пламенного наставника молодѐжи пронизаны дидактическими и
нравственно - этическими назиданиями, опирающимися на интересы, нравственные идеалы и

10

мудрость трудового народа, на творчество казахской народной интеллигенции - акынов и
композиторов, на достижения общественной мысли народов Востока и Запада.
Придавая первостепенное значение роли воспитания в становлении человека и борясь
против тех, кто пытался пороки людей объяснить предписанием рока, судьбы, Абай
подчѐркивал, что человек не от природы получает нравственные качества, он становится
нравственным или безнравственным лишь в процессе воспитания. Кто же является
воспитателем ребѐнка? Конечно же, это прежде всего люди, которые его окружают. Их Абай
делит на 3 группы. Абаевскую градацию нам можно взять на вооружение в руководстве
воспитательным процессом для выяснения прежде всего упущений, а так же,
предупреждений отклонений в нравственном формировании подрастающей личности. Итак,
какие же это группы?
Во-первых, это Абаю, родители, братья, сѐстры, т.е. семейное, родственное окружение
ребѐнка. Во - вторых, это учителя, воспитатели, наставники, т.е. взрослые люди,
профессионально отвечающие за воспитание ребѐнка. И, в-третьих, это сверстники, друзья,
товарищи.
Но Абай делает чрезвычайно важный нравственно-этический вывод: кто из этих
категорий людей наиболее уважаем детьми, кому из них они больше верят, влияние того
оказывается наиболее сильным, значительным. Любимый человек - есть первый и главный
наставник детей.
Как много оставил нам Абай для педагогических размышлений и поисков эффективных
путей нравственного формирования детей. "Любой теоретик и практик в области педагогики
может согласиться, глядя на выделенные категории воспитателей, где, в какой группе
сегодня ощутимы пробелы. Видимо они имеют место прежде всего в 1-ой и З-ей категории.
т.к. менее всего педагогически управляемы. Ведь до сих пор никто из учѐных - педагогов не
занимался по-настоящему изучением проблемы воспитательного влияния на ребѐнка,
подростка - его сверстников, товарищей. Ведь не секрет, что несмотря на наличие
литературы по семейной и родительской педагогике, именно семья строит своѐ
воспитательное влияние на ребѐнка по-прежнему стихийно". Абай же в своих назиданиях
неоднократно напоминает, что нравы казахских детей портятся из - за неправильного
воспитания их родителей, наставниками, а так же в результате пагубного влияния
невежественных сверстников.
Обращение к советам и нравственным заповедям Абая может очень нам помочь в
преодолении собственного нравственного несовершенства и особенно в воспитании
молодого поколения. Выдвигая свой нравственный принцип "Адам бол!" В цикле
моралистических поэтических произведений, Абай разрабатывает для молодѐжи целый
кодекс этических норм дружбы и товарищества, любви в супружестве, долга и совести,
мужества и красоты человеческих отношений и т.д. В этом отношении характерны такие
произведения, как: "О, джигиты, дорог смех, не шутовство", "В интернате учиться" и мн.
др. Если в одних стихотворениях Абай учит, что надо делать, чтобы быть человеком, то в
других учит, чего не следует делать, чтобы стать человеком. Например, "Не щеголяй
вещами", "Измучен, обманут я всем вокруг" и др.
Педагогические взгляды Абая при совершенно очевидном влиянии на их формирование
прогрессивных традиций общей и педагогической культуры древнего Востока, западной и
русской педагогической мысли XIX столетия не были подражательными.
Можно смело утверждать, что педагогические взгляды великого казахского
просветителя были самостоятельными, самобытными. Этим он обязан не только своим
выдающимся способностям, но прежде всего глубоким связям с родным народом, народной
педагогикой, народной мудростью, которые с такой полнотой и выразительностью
воплощены во многих его стихах, ставших афоризмами. Педагогические взгляды Абая в
такой же степени самобытно-национальны, в какой они интернациональны. Слияние
национального и интернационального начал в его педагогических взглядах позволило ему
увидеть пути преодоления вековой отсталости своего кочевого народа и приобщения его к

11

достижениям культуры других пародов. Выступая против традиций и обычаев, лишающих
человека возможности выбора спутника жизни, вообще возможности выбрать себе
собственный жизненный путь, Абай ратовал за полное равенство мужчины и женщины в
экономическом, политическом, юридическом отношениях. Только тогда брак может быть
действительно равноправным, а взаимная любовь станет действительно идеальной. Таким
образом, беспощадно бичуя невежество, духовную нищету вершителей судеб народа, Абай в
то же время впервые в истории казахской общественной мысли сказал свое новое слово,
наполненное гуманистическими идеями, высказал свое отношение к семье, к родительскому
долгу в воспитании детей, воспел женщину-мать как опору семьи, показал ее мудрость и
стойкость в дружбе и любви.
Поэтому поэт утверждал: "Лишь знаньем жив человек, лишь знаньем движется век!
Лишь знанье - светоч сердец!" Подчеркивая трудность овладения знаниями, Абай говорил,
что дело это еще не превратилось среди казахского народа в традицию, отсутствует
стремление людей к знаниям, и виноваты в этом экономические, социальные условия. Поэт
не скрывает суровую правду о том, что отсутствие знаний, невежество делают человека
неполноценным. Духовное совершенствование личности во многом зависит от приобретения
знаний, просвещения. "Знание человека, - писал Абай, - это мерило человечности". Поэт-
просветитель призывает молодежь учиться не ради сиюминутных интересов, а ради
служения светлому будущему своего народа, ради исполнения своего долга перед своей
совестью.
Всем своим существом Абай протестует против религиозно -схоластического
образования. По его мнению, такие "знания" требуют лишь бессознательного заучивания
лишенных смысла текстов Корана и религиозных премудростей. Он с глубоким сожалением
вспоминает годы, проведенные в медресе. Видя невежественность мулл, их темноту, с одной
стороны, и жадность к наживе, с другой, Абай откровенно бросал им в лицо обвинение и
говорил: "Это лживые и коварные люди, хорошо сознающие всю шаткость своего положения
и никогда не расстающиеся с четками и чалмой".
Исследователь творчества Абая А. Жиреншин пишет: "Мудрость Абая состоит в том,
что он откровенно признавал, что религиозное учение ислама не может дать пищу для
овладения знаниями, росту самосознания человека, развитию его умственных способностей,
оно - преграда на пути прогресса". "И мулла в чалме огромной вкривь толкует нам закон.
Жаден, слеп душою темной, - С беркутом не схож ли он?" Беспочвенному религиозному
обучению Абай противопоставил светскую науку, приобщающую человека к научным
достижениям человечества, открывающую глаза темному люду, просветляющему его душу,
науку, которую сам поэт называл "ключом к миру".
Абай говорил, что религия и наука - это небо и земля. Между людьми, овладевающими
в какой-то степени новыми, прогрессивными знаниями, и людьми религиозного воспитания
и образования поэт усматривал существенные различия. Разум и доброта, упорство,
скромность и труд - вот пять добродетелей, которые он призывает избирать. Они никогда не
подведут, не предадут. Он пишет: Пускай ученым не стал, пусть выпал жребий иной, но в
жажде знанья залог твоей дороги прямой. Не говори: "Не смогу".
Стремись к познанью душой. Только обладая необходимой суммой знаний, человек
может познавать мир, отличать добро от зла, полезное от вредного, и лишь тогда от него
можно ждать пользы, которая так необходима для прогресса казахского общества. Сам Абай
был ярким примером человека, стремящегося к овладению высотами науки. Он прошел
большой и нелегкий путь самообразования, в течение всей жизни изучал русскую и
западную науку и культуру. Он воспитал в себе неукротимый дух познания,
самостоятельность в своем стремлении к идеалам просвещенных культурных народов.
Верный сын своего народа и истинный поэт-просветитель Абай обращался к молодым
людям со страстным призывом: Поверь, о юноша, мне: Бесценны знанье и ум.
Говоря о методах и средствах нравственного воспитания, Абай подчеркивает
необходимость такта, терпения, внимания и родительской любви к детям. По мнению Абая,

12

самый вредный и опасный метод - это крикливость, гнев, нервозность. "От родителя, - писал
он, - который вначале показывает не ум, а гнев, дети не могут брать пример. Они тоже
прибегнут к гневу".
В ряде своих произведений он указывал: нравы и поведение детей портятся из-за
неправильного воспитания их родителями, наставниками. Дети портятся также в результате
пагубного влияния сверстников, друзей и товарищей. Так, родители связывают воспитание
детей с расчетливой целью. В
о-первых, в лице своих детей они видят лишь своих наследников; во-вторых, духовных
жрецов, богомольцев после смерти; в-третьих, кормильцев на старости лет. Абай выступал
против всех этих точек зрения на цели воспитания детей. По его мнению, все указанные цели
являются эгоистическими, унижающими достоинство будущего гражданина: "Сын твоего
отца - недруг народу, сын народа - твой друг", - гневно писал Абай о "концепциях"
отдельных родителей на цели воспитания.
По Абаю, потенциальные способности человека реализуются через преодоление
трудностей; познание, обучение, умение, воспитание, немыслимы без труда, без кропотливой
работы человека над собой, без любознательности и пытливости. Он писал, что каждый
бесцельно проведенный день уводит человека от нормальной, разумной жизни. Поэтому
надо заполнить дин своп продуманными и полезными деяниями.
Абай выдвигает гуманистическую концепцию нравственного воспитания, цель
которого сделать из ребенка труженика, патриота, разносторонне развитого,
высоконравственного человека, живущего интересами, мыслями и чаяниями родного народа.
Подводя итоги сказанному о нравственном воспитании в педагогическом наследии
Абая, следует отмстить, что он создал довольно стройную систему нравственного
воспитания человека, широко используя при этом сложившийся к тому времени в
педагогической пауке понятийный аппарат. В его системе дается интерпретация таких
нравственных категорий, как дружба, совесть, воля, стыд, лень, упрямство, трусость и др.
Из богатого наследия Абая, поэта и просветителя, для нас самыми ценными являются
его прогрессивные идеи, устремленные в будущее и исполненные решимости неустанно
призывать народ к свету, знаниям.
Эти идеи вылились в своеобразную программу умственного воспитания молодого
поколения. Абай упорно стремился утвердить идеал нового человека - деятеля разума и
просвещения, поборника труда и науки, заступника слабых и угнетенных. Поэтому поэт
утверждал: "Лишь знаньем жив человек, лишь знаньем движется век! Лишь знанье - светоч
сердец!"
Подчеркивая трудность овладения знаниями, Абай говорил, что дело это еще не
превратилось среди казахского народа в традицию, отсутствует стремление людей к
знаниям, и виноваты в этом экономические, социальные условия.
Поэт не скрывает суровую правду о том, что отсутствие знаний, невежество делают
человека неполноценным. Духовное совершенствование личности во многом зависит от
приобретения знаний, просвещения. "Знание человека, - писал Абай, - это мерило
человечности".
Поэт-просветитель призывает молодежь учиться не ради сиюминутных интересов, а
ради служения светлому будущему своего народа, ради исполнения своего долга перед своей
совестью.

Список использованной литературы
1.Чистяков В., перевод Боттинг Т., Абай Кунанбаев, Избранные поэмы, Впервые напечатано
1970. Отпечатано в Союзе Советских Социалистических Республик. – С.68-73.
2.Online Cambridge Advanced Learner’s Dictionary & Thesaurus © Cambridge University Press,
website: https://dictionary.cambridge.org/dictionary // Қаралған кҥні: 20 қараша 2017 ж
3. Тимошенко И.Е. Литературные первоисточники и прототипы 300 русских пословиц и
поговорок. – Киев, 1897. – С.79.

13

АБАЙ ҚҦНАНБАЙҦЛЫНЫҢ РУХАНИ МҦРАСЫН ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ
ЖҤЙЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҤЙЕСІ

Баяхметова Л. С., ф.ғ.м., қазақ тілі мен ҽдебиеті оқытушысы
Мусанова А. Д., ф.ғ.м., қазақ тілі мен ҽдебиеті оқытушысы
«М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК

Қазіргі кезде рухани мҽдениетіміздің тарихына айрықша назар аударылып отыр. Оған
дҽлел, 2020 жылдың 9 қаңтарында мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Абай
жҽне ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласы. Мақалада Қасым-Жомарт Тоқаев: «Биыл
Абай Қҧнанбайҧлының туғанына 175 жыл толады. Халқымыздың ҧлы перзентінің
мерейтойын лайықты атап ҿту ҥшін арнайы қҧрылған комиссия дайындық жҧмыстарын
бастап кетті. Мемлекет кҿлемінде жҽне халықаралық деңгейде ауқымды іс-шаралар
ҧйымдастыру жоспарланып отыр. Бірақ мҧның бҽрі той тойлау ҥшін емес, ой-ҿрісімізді
кеңейтіп, рухани тҧрғыдан дамуымыз ҥшін ҿткізілмек... Ҧлттық сананы сақтау жҽне оны
заман талабына бейімдеу мемлекеттік маңызы бар мҽселеге айналды. Ҿйткені сананы
жаңғырту арқылы ХХІ ғасырда еліміздің тың серпінмен дамуына жол ашамыз. Осы орайда
Абай мҧрасының тигізер пайдасы зор деп есептеймін. Ҧлы ақынның шығармалары бҥгін де
ҿзектілігін жоғалтқан жоқ. Абайдың ой-тҧжырымдары баршамызға қашанда рухани азық
бола алады» [1], - деп ҧлы ақынның адамзатқа азық болар рухани мҧрасын қазіргі білім беру
мен тҽрбиелеудегі маңыздылығын нақты кҿрсетті. Сондықтан елімізде жасалынып жатқан
шаралардың барлығы жастарға жалпы адамзаттың жҽне жеке ҧлттың игіліктер негізінде
тҽрбие мен білім беру ісін неғҧрлым жоғары деңгейде кҿтеруге ықпал етуде. Ал білім беру
саласында жастардың білім алуына халқымыздың рухани мҧраларын пайдаланып, жаңаша
кҿзқарас тҧрғысынан қарауға мҥмкіндік туып отыр.
Қазіргі заман ҧстаздарының бойында педагогикалық қабілеттердің, білім тереңдігінің
мол болуын талап етеді. Ақынның поэтикалық шығармалары мен «ғақлия» сҿздері
пҽлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық жҽне педагогикалық ой-пікірлерге толы.
Сондықтан да ҧстазға қажетті педагогикалық қабілеттерді Абай ойсанасы арқы лы
сипаттасақ.
М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық колледжінде оқытылып жатқан бастауыш
мҧғалімдерін, бала-бақша тҽрбиешісін, қазақ тілі мен ҽдебиеті мҧғалімдері, дене шынықтыру
пҽнінің мҧғалімі мамандықтары ҿздерінің білім беру мен тҽрбиелеу жҧмыстарында Абай
Қҧнанбайҧлының рухани мҧрасын бастапқы негізге алуда. Оқу орында оқып жатқан ҿзге
этнос жастары мен орыс топтарында оқитын студенттерге де Абай мҧрасы ҿзге тілде
таныстырылып, сабаққа енгізуде.
Қазіргі білім беруде креативтік технология бойынша ізденушілік, зерттеушілік,
эвристикалық ҽдістермен жҧмыс жасалады, қиялдауға итермелейді, қысылмай ҿз ойын
айтуға мҥмкіндік береді.
Жаңартылған білім беру мазмҧны бойынша оқу бағдарламаларындағы оқу
мақсатының кҿбі рухани жаңғыру бағдарламасының мақсаттарымен ҥндеседі. Мысалы, қазақ
ҽдебиеті пҽні бойынша «Шығармадағы материалдық жҽн рухани қҧндылықтарды заманауи
тҧрғыда салыстырып, жаңашылдығына баға беру», «Ҽдеби шығарманың идеясы мен
пафосын ҧлттық мҥдде тҧрғысынан ашу» деген оқу мақсаттарын ҿткен кезде, шығарманы
талдай отырып, ондағы материалдық қҧндылық не, рухани қҧндылық деген не айырып,
қазіргі заман тҧрғысынан бағалау арқылы, соның ішінде, рухани жаңғыру бағдарламасының
қҧндылықтарымен сҽйкес келуі – жас ҧрпақтың бойындағы ҧлттық сана- сезімнің дамуына
ҽсер етіп, материалдық жҽне рухани қҧндылықтарды айыра білу, бағдарлану дағдылары дами
бастайды.
Абайдың дҥниені тану жҿніндегі кҿзқарасында диалектикалық сарын басым. Ол
табиғат қҧбылыстары бір-бірімен ҿзара байланыста, ҥнемі ҿзгерісте, дамуда болады, адам

14

қоршаған ортаны – табиғаттың ішкі сырын білім-ғылым арқылы танып біледі –деп қарады.
Тіршіліктің тҧтқасы еңбек пен білімде деп ҧққан Абай:
Тҥбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Ҿнердің бҧдан ҿзге бҽрі жалған [2], – дейді.
Ақырын жҥріп, анық бас,
Еңбегің кетпес далаға.
Ҧстаздық қылған жалықпас
Ҥйретуден балаға [2],
Абай айтқан осы бір ҿлең шумағында терең сырлы ойлар жатыр. Ақынның осы ҿлеңі жас
ҧстазды ҿз ісіне жан-тҽнімен беріліп, жҥрегіне кҥннің қҧдыретті сҽулесімен зор тҧлғасын
ҧялатады.
«Ақыл – ардың сақтаушысы» деп қарап, адамгершілік мҽселелерін жоғары бағалап, ар
тазалығы ҥшін кҥресуді дҽріптеген ҧлы ағартушы –
Ынсап, ҧят, ар-намыс, сабыр, талап,
Бҧларды керек қылмас ешкім қалап…
Терең ой, терең ғылым іздемейді
Ҿтірік пен ҿсекті жҥндей сабап, – деп кейбір жастардың іс-ҽрекетіне кейістік білдіреді.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой.
Бес асыл іс кҿнсеңіз [3], – деп, ел қамын ойлаған жастардың бойында қандай қасиеттердің
болуы керектігін тізбектейді. Ақылды азамат болу ҥшін адам бойындағы қасиеттердің
қалыбы ҥш нҽрсеге байланысты екендігін айтады:
«…Ақыл, қайрат, жҥректі бірдей ҧста,
Сонда толық боласың елден бҿлек» [4], – деп адам мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық,
салғырттық, жалқаулық, кҥншілдік, кҿрсеқызарлық сияқты жаман ҽдеттердің ақыл мен ойды
тоздыратынын айта келіп, естігенді еске сақтау, кҿргеннен ҥлгі-ҿнеге алу, жаман ҽдет-
дағдылардан бойын аулақ ҧстау, нҽпсіні ақылға жеңгізу, ҧстамды болу сияқты адамгершілік
қасиеттерді қастерлейді.
Абай Отыз сегізінші сҿзінде ғылымды ҽл- Фарабидің ҥлгісімен сала-салаға бҿліп,
ҧстаздарға ғылым негізін жоспарлы жҽне жҥйелі тҥрде балаға тҥсінігіне ҧғымды, қызықты,
тартымды етіп оқытуға, білімді ҿмір талабымен ҧштастыра білуге кеңес береді. Ақын
ғақлияларында оқудың шҽкірттердің ынтасын арттыратындай тҥсініктілігі мен ерікті,
кҿрнекілігі жайлы қҧнды дидактикалық пікірлер айтты. Ол жеке адамның қалыптасуына оқу-
ағарту ісін ақыл-ой, адамгершілік тҽрбиесімен тығыз сабақтастыра қарастырады. Ақын
тҥсінігінде адамгершілік тҽрбиені қҧрайтын қасиеттер: адам баласын сҥю, адамдардың бір-
біріне адал, мейірімді жҽне бірлік, ынтымақта болуы. Ол адамгершілікке баулуда жастардың
сол замандағы мінез-қҧлық олқылықтарын ҿз бойларынан іздетіп, олардан арылуға, ҿзін-ҿзі
тҽрбиелеуге ҿсиет етті. Жасҿспірімдердің мінез-қҧлық, адамгершілік тҽрбиесіне ерекше
кҿңіл бҿлген Абай: «Тез ҥйреніп, тез жойма, Жас уақытта кҿңіл-гҥл...» - деп, жас баланы
тҽрбиелеуді ҿте ерте қолға алып, олардың дақ тҥспеген санасына ізгі қасиеттерді еге білу
қажеттігін ескертеді. Ол ҿзі ҿмір сҥрген ҽлеуметтік ортада орын алған бес тҥрлі зиянды
мінез-қҧлықтан адам боламын деген ҽрбір жасҿспірімнің сақтануы керектігін ашық айтады.
Адам ҿзіне-ҿзі сыншы болу керек: «Егер есті кісілердің қатарында болғың келсе, кҥніне бір
мҽртебе, болмаса жҧмасына бір, ең болмаса айына бір, ҿзіңнен есеп ал», - деген Абай
тҧжырымы жастардың қоғам алдындағы жауапкершілігін арттырып, олардың бойында ҿзіне
деген берік сенімін қалыптастырады [4].
Ақын жастар тҽрбиесінің сан қырына, оның ҿзекті салаларына баса назар аударды,
жас ҧрпаққа ҥміт артты, олардың жҥрек сезімін оятып, ҿзінің кҿкейкесті мақсат-мҧраттарына

15

жҧмылдыруға ҧмтылды. Жастардың еңбек етіп, ғылым мен білімге ден қоюы, алда тҧрған
мақсаттарына жету жолында табандылық кҿрсетуі қажеттігі сияқты асыл қасиеттерді
уағыздау - Абайдың бҥкіл ақындық қызметінің негізгі де ҥзілмейтін идеялық- тақырыптық
желілерінің бірі. Абай мектепте оқып жҥрген қазақ балаларына ҥміттене қарап, елдің
болашағы осылар деп қуанды. Елдің мешеулігін, халықтың қараңғылығын, надандықты
ҽшкерелеп, жаңа ҿмірге бастар жол оқу-ағарту, адамның рухани жағынан азат болуы деп
тҥсінді. «Адамның білімі, ҿнері - адамшылықтың таразысы» деп санаған Абай білімді барлық
атақ, қҧрмет пен бедел, байлықтан жоғары қояды. Ақын адамның ең қымбат кезі - жастық
шақты оқуға, ғылымға жҧмсауды еске салады. Ойын-сауықты кейін қоя тҧрып, алдымен
ғылым жолында еңбек ет, ізден, білімдіден ҥйрен, ҥлгі ал, солардай болуға тырыс дей келе:
«Дҥние де ҿзі, малда ҿзі, Ғылымға кҿңіл бҿлсеңіз...», - деген тҧжырым ҧсынады.
Ҧлы ақынның: «Кҥллі адам баласын қор қылатын ҥш нҽрсе ар. Соннан қашпақ керек!
Ҽуелі – надандық, екіншісі – еріншектік, ҥшіншісі – залымдық. Надандық – білім, ғылымның
жоқтығы, дҥниеде еш нҽрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік – хайуандық болатынын,
еріншектік – кҥллі дҥниедегі ҿнердің дҧшпаны, талапсыздық, жігерсіздік, ҧлтсыздық,
кедейлік – бҽрі де осыдан шығады. Залымдық – адам баласының дҧшпаны» [4] дейді де, ақын
одан қҧтылудың жолдарын атап береді. Бҧлардың емі – халқына махаббат, кҥллі ғаламға
шапағат, қайратты да тҧрлаулы ғаділетті іс, алды-артын байқарлық білім мен ғылым деп
тҧжырымдадық.
Бҥгінгі жаһандану дҽуірінде, ақпараттық технологиялар заманында Абай сҿзі баршаға
ой салуға тиіс. Уақыт ҿткен сайын тылсымның кілті табылып, Абай халқына бҥгінгіден де
ашыла, бҥгінгіден де жақындай тҥсетін болады. Заманына, дҽуіріне қарай, қоғамына қарай
ҥнемі Абаймен сырласып отыруымыз керек. Ҿйткені Абай ҿлеңді ермек ҥшін жазған
жоқ,кейінгіге ҿнеге білім бермек ҥшін жазды.

Пайдаланған әдебиеттер:
1. https://www.akorda.kz/kz
2. https://kitap.kz/book/438/read#epubcfi(/6/2[id1]!/4/2/2/1:0) 2-кітап
3. https://kitap.kz/book/olengder-men-audarmalar-birinshi-kitap 1-кітап
4. https://kitap.kz/audio-book/karasozder-men-ocherk



АБАЙ АУДАРМАЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Қайнарқызы Р., геогрфия пҽні мұғалімі, тарих магистрі
«Абай колледжі» КММ

Аударма адамдардың кҿп замандарға созылған ҧзақ тарихында тілі ҿзге басқа адамдар
қауымын тҥсінудің қҧралы, олармен қарым-қатынас жасаудың делдалы, дҽнекері болған.
Аударма халықты рухани жағынан дамытудың кҥшті қҧралы, себебі, ол - бҥкіл адамзат
мҽдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар бҧлағы, тіл
ҧстарту мектебі. Аударма қай уақытта болмасын мҽдениетте зор маңызға ие болған жҽне
болашақта адамзат қандай да бір ҿзара ортақ тіл тапқан кҥннің ҿзінде де маңызынан
айырылмайтын қажетті мҽдени-тілдік ҽрекет. Нағыз ҧлт ақындарын ҿзге тілдерге аудару –
оңай шаруа емес. Аудармашы да сол ойшылдың деңгейіндегі талант болуы керек.
Абай ҿзінің ақындық тҽжірибесінде ҽрдайым сол кезде қазақ ҥшін озық ҥлгі болып
табылатын орыстың мҽдениетін ҥлгі-ҿнеге тҧтқан классик ақындарды қазақша сҿйлетпей
отыра алмаған. Сонымен бірге, Абай ақындығының кемелденуіне, асқан кҿркемдік пен
терең мазмҧнға ие болуына аударманың игілікті ҽсер еткені кҥмҽнсіз.
Ақынның ҽдеби мҧралары ішінде аударма ҥлгілерінің де ҿзіндік орны мен салмағын

16

сандық тҧрғыда жҥйелесек: аудармаға арналған 15 жылында Абай ҥлкенді- кішілі 50-ден
астам шығарманы орыс тілінен қазақшаға аударыпты. Сонда ол А.С.Пушкиннің «Евгений
Онегин» атты ҽйгілі шығармасынан 7 ҥзінді, М.Ю. Лермонтовтан 30-ға таяу ҿлең, И.А.
Крыловтан 12 мысал жҽне басқа да авторлардан 7 ҿлең шамасында аударған. Абайдың
жасаған аудармаларының дҽл не еркін болуы ҽртҥрлі тарихи жағдайлардың жемісі.
Абайдың аудармаларына жалпы шолу жасасақ, ол ҥнемі таңдап, талғап аударған.
Қазақтың біртуар перзенті, ҧлы ақын Абай орыс ҽдебиетін 1882 жылдан бастап аударған.
Ол Лермонтов ҿлеңдерін Пушкин мен қатар қойып, сҥйіп оқып қана қойған жоқ немесе
ҧлы ақынның ҿлеңдерін ҿзінің ана тіліне аударуды ғана мақсат етіп қойған жоқ, ҿз
халқының қиян-кескі тағдырын ойлап, бҧлдыр болашағынан саңылау іздеп ой-санасымен
арпалысқан. Абай - орыстың бҧл дана ақынын - халқына да, ҿз жанына да рухани серік,
сыршыл дос еткісі келді. Ең бірінші аудармасы - «Бородино» атты патриоттық ҿлеңінен
ҥзінді. Ең соңғысы - Лермонтовтың «Вадим» атты ҧзақ ҽңгімесінің желісін, оқиғасын
алып, қысқартып жазған поэма.
Абай аудармаларындағы мазмҧны дҽлме-дҽл аударылған «Менің сырым, жігіттер,
емес оңай» («Я не хочу чтобы свет узнал») деген ҿлеңінің кҿлемдері екі тілде де 16
жолдан. Бҧлай аудару ҥлкен шеберлікті танытады. Айта берсе, Абай аудармалары шетінен
асқан талант иесі екенін дҽлелдейді.
Абай аудармаларын ҿзара екіге бҿліп қарағанда, бірінші тҥрі қазақ ҽдебиет тарихында
ең ҥлгілі, ең сапалы аудармалар болып саналады. Ҿйткені Абай - бір тілден екінші тілге
аударылғанда сақталынуға керекті шарттардың негізін дҧрыс ҧғынған ақын. Сондықтан да
ол ҿлеңнің мазмҧны, тҥріне қарап, ҽртҥрлі ҽдіс қолданады. Орыс тіліндегі ҿлеңдердің
дҽлме-дҽл аударуға келетіндері болса, қазақ ҿлең қҧрылысынан оған дҽл, не жақын
келетін тҥрлерді іздеп, «бҧлжытпай» дҽл беруге тырысады («Қараңғы тҥнде тау қалғып»,
т.б.). Абай оларды тек досы кҿріп қойған жоқ, ҽрі ҿзінің ҧстазы да санады.
Орыстың атақты жазушы, ақындарын аударуда Абай тек қана қазақ емес, бҥкіл
шығыс елінде елеулі орын алады. Шығыс елінде 1889 жылға шейін Пушкиннің «Евгений
Онегині» тек Ҽзірбайжанда ғана аударылған. Евгений Онегинді сонан кейінгі аударған -
Абай. Қазақпен салыстырғанда, ол кезде ҥлкен мҽдениетті саналатын татар, ҿзбек, тағы
басқа кҿршілес елдердің бҽрінен бҧрын Сарыарқада жатқан Абайдың дҥниежҥзілік
мҽдениет мҧрасының шаршы тҿрінен орын алған Пушкинді танып, Татьянаның ҥнімен
даланы жаңғырықтыруы - қазақ ҥшін мақтанарлық іс.
Қазақшасы:
Қараңғы тҥнде тау қалғып,
Ҧйқыға кетер балбырап.
Даланы жым-жырт дел-сал қып,
Тҥн басады салбырап.
Шаңдай алмас жол дағы
Сыбдырламас жапырақ,
Тыншығарсың сен дағы,
Сабыр қылсаң азырақ...
Орысшасы:
Горные вершины
Спят во тьме ночной,
Тихие долины
Полны свежей мглой.
Не пылит дорога,
Не дрожат листы,
Подожди немного -
Отдохнешь и ты...»
Осы ҿлеңнің соңғы тҿрт жолы орысшасына дҽлме-дҽл. Ҽрине алдыңғы жолдарын да
дҽл емес деуге болмайды. Бір тілден екінші тілге аударғанда, сҿз орнының ауысуы, бір

17

сҿздің орнына басқа синонимдер алу - аударманың жалпы заңы. Оның бҧдан басқа да
бірнеше аудармалары - «Жалғыз жалау жалтылдап», «Қонады бір кҥн жас бҧлт», т.б.
дҽлме-дҽл аудармалар.
Сонымен қатар Абай аудармаларының жҽне бір ҥздік ерекшелігі - қандай аудармашы
болсын, ҿз тіліндегі кҿркемдік қҧндылығын, қҧлаққа қонымды, кҿңілге жағымдылығын,
қазақшаға аударғанда сол ҿзінің тҥпнҧсқасындағы дҽрежеде сақтай алуы, ҽрі оны қазақша
етіп шығара білуі. Бҧл - аудармашыларда ҿте сирек кездесетін қасиет. Басқа
аудармашылардың аударған ҿлеңдерін оқып, оны тҥпнҧсқамен салыстырсақ, сҿзі,
мазмҧны дҧрыс болғанымен, тҥпнҧсқаның ҿзін оқығандағы ҽсерді аудармадан ала
алмайсың жҽне оқығанда-ақ аударма екендігі кҿрініп тҧрады.
Абай аудармаларының жоғарыдағыдай ҥздік болуының, меніңше, ҥш тҥрлі себебі бар:
1) ҿзінің ҥлкен таланттығы;
2) орыс тіліндегі ҿлеңдерде қолданылатын сҿздердің тек жай мҽнін ғана емес,
кҿркемдік қасиеттерін терең ҧғынуы;
3) қазақтың ҿз тіліне ақынның мейлінше байлығы.
Абай аудармаларының тарихи-ҽлеуметтік мҽні ҥлкен. Ҿйткені, ең алдымен қазақ
жҧртшылығы Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков тҽрізді дҥниежҥзілік ҽдебиетінің
ірі тҧлғаларымен бірінші рет Абай арқылы танысты. Екінші, ҿзінің зор талант, асқан
шеберлігінің арқасында, ҧлы ақындардың ҧлы еңбектеріндегі ҥлкен идея, ҽдеби
сҧлулықты қазақ оқушыларының ой-сезіміне жеткізе аудара біліп, оларға жалпы қазақ
халқының жҥрегінен жылы орын ҽперді. «Сен де бір кірпіш дҥниеге, кетігін тап та бар
қалан» – деп Абай айтқандай, ҽдебиет ҽлемінде ҽркімнің ҿз орны бар. Ақын жазушының
бҽрі бірдей ҽдебиеттен қолма-қол ҿз орнын дҽлме-дҽл таба қоюы сирек нҽрсе.
Абайдың аударма ҿндірісіндегі ерекше зор тарихи еңбегін атап айта келіп, М.Ҽуезов:
«Бҧл жҿніндегі Абай еңбегі тек ҽдебиеттік қана еңбек емес, ол зор, кең мағыналы
ағартушылық, тарихтық, қоғамдық еңбек еді» - дейді.
Ақын аудармалары – ҿмір шындығының айнасы. ХІХ ғасыр ҽдебиетіндегі адамгершілік,
халықтық, демократиялық идеяның ҥлгісі. Адамның мінез-қҧлқын тҽрбиелеуде мҽңгі
маңызын жоймайтын ҽдеби мҧра.
Елбасымыздың: «Заманалар ауысып, дҥние дидары ҿзгерсе де, халқымыздың Абайға
кҿңілі айнымайды, қайта уақыт ҿткен сайын оның ҧлылығының тың қырларын ашып,
жаңа сырларына қаныға тҥседі.
Абай ҿзінің туған халқымен мҽңгі-бақи бірге жасайды, ғасырлар бойы Қазақ елін,
қазағын биіктерге, асқар асуларға шақыра береді», – деген ҿнегелі сҿзі ақын мҧрасының
мҽңгілік ҿсиет ретінде бағаланатынын айқын аңғартады.
Дҥние жҥзінде ғылым мен білімнің тҥрлі салаларын дамытуға зор ҥлес қосып, бҥкіл
адамзатқа ортақ ойшыл ретінде танылған тҧлғалар баршылық. Мысалы, Қытай дегенде
Лао-цзы мен Конфуций, Ресей дегенде Достоевский мен Толстой, Франция дегенде
Вольтер мен Руссо бірден ойға келеді. Сол сияқты шетелдіктердің бҽрі бірдей Қазақстан
дегенде бірден Абайдың есімін атайтындай дҽрежеге жетуіміз керек. Ҿзге жҧрт «Қазақ
халқы – Абайдың халқы» деп бізге ілтипат білдіріп отырса, зор мҽртебе болары анық.

Пайдаланған әдебиеттер:
1.С.Нҧрышевтің «Абайдың аударма жҿніндегі тҽжірибесінен»,
2.Ҽйгерім Ҽлімжан, abai.kz ақпараттық порталы 19 Маусым, 2009
3.Мҧхтар Ҽуезов. Абай аудармалары
4Ахметов З. Абайдың ақындық ҽлемі.- Алматы, Ана тілі,1995.-272 б.
5.Байсарина Ж.С «ҤШ АҚЫННЫҢ ҤНДЕСТІГІ» Хабаршы. Философия,
мҽдениеттану, саясаттану сериясы. №4 (66). 2018
6.Абай ҽлемі ҧлы ойшылдың ҿмірі мен шығармашылығына арналған онлайн -
энциклопедия

18

АСЫЛ СӚЗДІ ІЗДЕСЕҢ, АБАЙДЫ ОҚЫ ЕРІНБЕ! АДАМДЫҚТЫ ІЗДЕСЕҢ,
ЖАТТАП ТОҚЫ КӚҢІЛГЕ

Керимбаева А.Д., педагогика, ҿзін-ҿзі тану пҽндерінің оқытушысы
«М.О Ҽуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК


Абайдың табиғаты, Абайдың дауысы,
Абайдың тынысы – бұл заман тынысы, халық дауысы.
Бүгінде ақын дауысы біздің дауысымызбен ұштасып,
қатая түседі жҽне тың қуат алуда.

М. Ҽуезов

Ҧлы Абай Қҧнанбайҧлының 175-жылдығы осы жылы мемлекеттік деңгейде атап
ҿтіледі. Бҧл оқиғаның барша қазақстандықтар ҥшін маңызы ҿте зор.
Абай Қҧнанбайҧлы – ҧлы ақын, философ, композитор, қоғам қайраткері, жазба қазақ
ҽдебиетінің, қазақ ҽдеби тілінің негізін қалаушы, либералды білімді исламға таяна отырып,
орыс жҽне еуропа мҽдениетімен жақындасу арқылы қазақ мҽдениетін жаңартуды кҿздеген
реформатор.
Абай Қҧнанбайҧлы 1845 жылдың тамызында Батыс Сібір генерал-губернаторлығы
Семей уезі Шыңғыс болыстығында ( қазір - Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы)
Тобықты руы болысының отбасында дҥниеге келген. Ҽкесінің «Ибрахим» деп қойған есімін
ҽжесі Зере немересін еркелетіп «Абай» деп атап кеткен, бҧл «сақ, ойлампаз» дегенді
білдіреді. Содан бері Абай, осы есіммен тарихқа енді.
Абай ҥйде жҥріп молдадан алған оқуын кейін Семейдегі Ахмет Риза молданың
медресесінде жалғастырады, онда араб, парсы жҽне басқа да шығыс тілдерін оқиды. Ол бір
уақытта орыс мектебінен де білім алады. Бесжылдық оқуының соңында ҿлең жаза бастайды,
алғашқы ҿлеңдерін досы Кҿкбай Жанатайҧлының атымен жазады. Ҽкесі Қҧнанбай Абайды
он ҥш жасынан бастап билік-ҽкімдік қызметке тартады. Жиырма сегіз жасқа келгенде Абай
болыстықтан бас тартып, бар уақытын жаппай ҿз білімін жетілдіруге жҧмсайды, тек қырық
жасында, есейгенде ғана жазған ҿлеңдерін алғаш рет жарыққа шығара бастайды.
Осы кезден бастап оның кемеңгерлігі ашыла бастады. Ол ҥлкен беделге ие болып,
танымал болады. Оның айналасына ақындар, ҽншілер, жыршылар, дарынды жастар
жиналып, ҽлеуметтік-философиялық жҽне ҽдеби мектеп қалыптастырады.
Ол ақын ретінде қазақтың суырып-салма ақындығын классикалық поэзия деңгейіне
кҿтереді, оның тақырыбын кеңейтіп, бҧған дейін беймҽлім болып келген тың жанрлар мен
ҿлең тҥрлерін енгізеді. Ол дҽстҥрлі сырт сипат пен кҿпсҿзді қҧр мақтаулардан бас тартып,
адамның ішкі сезімін, кҿпқырлы дҥниенің терең ағыстарын аша тҥсетін терең ҽлеуметтік-
философиялық лирика жанрын қҧрады. Шығыс поэзияс ына тҽн нҽзіктік, ҽуезділік,
ойнақылық батыс ҽдебиетіне тҽн жіті зерттеуші зердемен байыды. Азаматтық кемелділікке,
стильдік ҽр алуандыққа, ҽлеуметтік пайымға ие, жарқын кҿркем ҽр алуандылығы бар ХХ
ғасырдың басындағы жазба ҽдебиет мектебінің негізін қалаушы Абай болды.
Абай - қазақ философиясының квинтэссенциясы, ҧлттық философияны жаңа биіктерге
шығарған ойшылы. Ол адамзат мҽселелері туралы толғанады, адамгершілік қасиеттері
туралы ілімді дамытады, адамгершілікті жетілдіру қағидаттарын ҧсынады, адамның рухани
дамуынсыз дҥниедегі кез келген қызметтің мҽні болмайды деп пайымдайды. Философ-ақын
этикалық мҽселелермен шиеленіскен эстетикалық мҽселелерді зерделеді, адамның танымдық
қабілеттерін жҽне оның қазақтың ҧлттық дҥниетанымындағы ерекшеліктері туралы
сҧрақтарды қарастырды. Адам ҿз орнын, ҿзін тауып, ҿзімен-ҿзі болуы тиіс:
«Жҥрегімнің тҥбіне терең бойла,
Мен бір жҧмбақ адаммын, оны да ойла.

19

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде ҿстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінҽ қойма!»
Абай Қҧнанбайҧлының бай мҧрасы ҽлемдік мҽдениет тарихындағы тамаша қҧбылыс.
Халықаралық беделді ҧйым ЮНЕСКО-ның 1995 жылды Абай жылы деп атауы да кездейсоқ
емес. Хакім Абайдың мерейтойы ҽлемнің жиырма бес елінде атап ҿтілді. Абайдың 150
жылдығына арналған салтанатты іс-шаралар Парижде, Анкарада, Делиде, Пекинде,
Мҽскеуде, Санкт-Петербургте, Каирде, Будапештте жҽне басқа қалаларда ҿтті.
Қазақстан Республикасының Тҧңғыш Президенті – Елбасы кітапханасының қорлары
1995 жылғы мерейтойлық оқиғалар ғана емес, ҧлы қазақ ақынының атын мҽңгілікке қалдыру
мен оның тарихи мҧрасын насихаттау жҿніндегі қызметтер туралы мағлҧмат беретін мол
материалдарды қамтиды.
1995 жылғы 9 тамызда Алматыдағы Республика сарайында ҿткен Абайдың 150
жылдығына арналған салтанатты мҽжілісте Қазақстанның Тҧңғыш Президенті
Н.Ҽ.Назарбаев былай атап ҿтті: «Абай армандары - тек бір ғана ҧлт ҧстанатын мҧраттар
емес, кҥллі адамзат ҧстанатын мҧраттар. Бҥгінгі таңда бҽріміз ҧлықтап отырған ҧлы ақылгҿй
осыдан бір жарым ғасыр бҧрын ҿз тҧсындағы ҿркениеттен атымен шетқақпай жатқан
аймақта жҥріп-ақ, тек бҥгінгі ҿркениет қана камтамасыз ете алар адамдар мен халықтардың
бостандығы мен жарастығына негізделген, ізгілігі мен игілігі бірдей биік дамыған азат
қоғамның қандай болмағы керек екендігін де дҽл пайымдай алыпты».
Елбасы Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты
мақаласында қоғамдық сананы қайта тҥлетудің маңыздылығы туралы айтты. Ҧлттық сананы
сақтау жҽне оны заман талабына бейімдеу мемлекеттік маңызы бар мҽселеге айналды.
Ҿйткені сананы жаңғырту арқылы ХХІ ғасырда еліміздің тың серпінмен дамуына жол
ашамыз.
Осы орайда Абай мҧрасының тигізер пайдасы зор деп есептеймін. Ҧлы ақынның
шығармалары бҥгін де ҿзектілігін жоғалтқан жоқ. Абайдың ой-тҧжырымдары баршамызға
қашанда рухани азық бола алады.
Абайдың шығармаларына зер салсақ, оның ҥнемі елдің алға жылжуына, ҿсіп-
ҿркендеуіне шын ниетімен тілеулес болғанын, осы идеяны барынша дҽріптегенін байқаймыз.
Ал ілгерілеудің негізі білім мен ғылымда екенін анық білеміз. Абай қазақтың дамылсыз
оқып-ҥйренгенін бар жан-тҽнімен қалады. «Ғылым таппай мақтанба» деп, білімді
игермейінше, биіктердің бағына қоймайтынын айтты. Ол «Біз ғылымды сатып мал іздемек
емеспіз», – деп тҧжырымдап, керісінше, ел дҽулетті болуы ҥшін ғылымды игеру керектігіне
назар аударды. Ҧлы Абайдың «Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге» деген ҿнегелі
ҿсиетін де осы тҧрғыдан ҧғынуымыз қажет.
Бҧл тҧжырымдар қазір де аса ҿзекті. Тіпті бҧрынғыдан да зор маңызға ие болып отыр.
Себебі ХХІ ғасырдағы ғылымның мақсаты биікке ҧмтылу, алысқа қҧлаш сермеу екенін кҿріп
отырмыз.
Ал біздің міндетіміз – осы ілгері кҿшке ілесіп қана қоймай, алдыңғы қатардан орын алу.
Жаңғыру – ҿткеннен қол ҥзіп, тек жаңа қҧндылықтарға жол ашу деген сҿз емес.
Шын мҽнінде, бҧл – ҧлттық мҧраларымызды бҥгінгі оң ҥрдістермен ҥйлестіре
дамытуды кҿздейтін қҧбылыс. Бҧл ретте, біз Абайды айналып ҿте алмаймыз. Себебі ҧлы
ойшыл осыдан бір ғасырдан астам уақыт бҧрын ҧлтты жаңғыруға, жаңаруға, жаңа ҿмірге
бейім болуға шақырған.
Елбасымыздың: «Заманалар ауысып, дҥние дидары ҿзгерсе де, халқымыздың Абайға
кҿңілі айнымайды, қайта уақыт ҿткен сайын оның ҧлылығының тың қырларын ашып, жаңа
сырларына қаныға тҥседі. Абай ҿзінің туған халқымен мҽңгі- бақи бірге жасайды, ғасырлар
бойы Қазақ елін, қазағын биіктерге, асқар асуларға шақыра береді», – деген ҿнегелі сҿзі ақын
мҧрасының мҽңгілік ҿсиет ретінде бағаланатынын айқын аңғартады.
Адам ҿмірі тҧтасымен тҥрлі қарым-қатынастардан қҧралады. Онсыз адам қоғамнан
бҿлініп қалмақ. Ал қарым-қатынас міндетті тҥрде ҿзара жауапкершілікті туғызады. Бҧл
жауапкершілік қара басының қамын биік қоятын ҿзімшілдік араласқан кезде бҧзылады.

20

Сондықтан Абай: «Ақыл, қайрат, жҥректі бірдей ҧста, Сонда толық боласың елден бҿлек»,
деп адамға нҧрлы ақыл мен ыстық қайраттан бҿлек, жылы жҥрек керек екенін айтады.
Осы ҥш ҧғымды ол ҥнемі бірлікте қарастырады, бірақ алдыңғы екеуі жҥрекке бағынуы
керек деп есептейді. Бҧл – қазақ халқының ҿмірлік философиясы.
Осындай таным-тҥсінікпен ҿмір сҥрген халқымыз ҿзі қиын жағдайда отырып, ҿзге
ҧлттарды бауырына басқан. Ҿзі асқа жарымай қиналса да, бір тілім нанын бҿлісіп жеуді
парыз санаған. Ҥнемі ҥлкенге қҧрмет, кішіге ізет кҿрсетіп, сҥрінгенге сҥйеу, жығылғанға
демеу бола білген. Осы қҧндылықтарды дҽріптеп, бҥгінге жеткізу арқылы халқымыз ҿзінің
ҧлт ретінде сақталуы ҥшін барын салған.
Ғҧлама Абай – қазақ топырағынан шыққан ҽлемдік деңгейдегі кемеңгер. Ол кҥллі
адамзат баласына ақыл-ойдың жемісін сыйлады.
Абайдың ақындық қуатының терең тамырына ҥңілген зерттеушілеріміз оның қазақ
фольклорынан, Шығыс пен Батыстың сҿз ҿнерінен, орыс ҽдебиетінен, тарихи еңбектерден
сарқылмас нҽр алғанын айтады.
Абайдың асқан ойшылдығы оның діни талғам-танымынан да айқын кҿрінеді. «Алланың
ҿзі де рас, сҿзі де рас, Рас сҿз ешуақытта жалған болмас», дейді. Бҧл ой-тҧжырымға Шығыс
пен Батыс философтарының еңбектерін терең біліп, зерттеп, зерделеп барып жеткені анық.
Ал отыз сегізінші қара сҿзінде Аллаға деген кҿзқарасын толық білдіреді.
Абайдың рухани ҿресіне баға берген дінтанушы философ ғалымдар оның «кҽміл
мҧсылман» ҧғымына ерекше назар аударады. «Кҽміл мҧсылман» ҧғымы тек қазаққа ғана
емес, бҥкіл мҧсылман ҽлеміне қатысты айтылса керек. Міне, біздің ойшыл Абай, хакім
Абай – ҽлемдік деңгейде осы діни кҿзқарасы арқылы да биіктей беретін тҧлға.
Абай – ҽлемдік деңгейдегі ойшылдардың қатарындағы ғажайып тҧлға», деген болатын.
Шынында да, дана ақын шығармалары тек қазақтың ғана емес, бҥкіл адамзат баласының
рухани ҿмірін жан-жақты байыта алады. Ҿйткені Абай туындыларының мазмҧны
жалпы-адамзаттық қҧндылықтарға толы. Оның қара сҿздері – ҽлем халықтарының ортақ
қазынасы. Бҧл – классикалық ҥлгідегі ҿнегелі ойлар шоғыры. Нақыл сҿз, ғибратты сҿз,
ғақлия сҿздер деп ҽрқилы аталғанымен, бҧл – ерекше жанр.
Абай ҿзінің қара сҿздерінде адамзат баласына ортақ мҧраларды дҽріптей отырып,
рухани биікке қҧлаш сермеп, алысқа қанат қаққанын кҿрсетеді. Оның қара сҿздерінің арқауы
кісілік, мҽдениет, ізгілік. Хакім Абайдың қара сҿздеріне балама еңбек іздесек, француз
ойшылы Монтеньнің жазбалары ойға оралады. Десек те, Монтень ҿз болмысы мен адам
тҧлғасы жҿнінде кҿбірек ой толғаса, Абай қара сҿздерінің басты миссиясы – ойлану, ҿзгеге
ой салу, мақсатты ҧстанымға айналдыру. Демек, ҧлы ойшылдың қара сҿздері – аса қҧнды
еңбек.
Ҽлемдік мҽдениетте Абайды қаншалықты жоғары дҽрежеде таныта алсақ, ҧлтымыздың
да мерейін соншалықты асқақтата тҥсеміз. Бҥгінгі жаһандану дҽуірінде, ақпараттық
технологиялар заманында Абай сҿзі баршаға ой салуы тиіс.
Абай еңбектеріндегі рухани қҧндылықтарды ҿмірлік рухани азыққа айналдыру;
Егеменді еліміздің тҧғырын тіктеу, МҼҢГІЛІК ЕЛ идеясын ҧрпақ санасына, жадына сіңіруде
Абайдың рухани ҽлемімен рухтандыру.
Абай ҽлемі шексіз терең мҧхит, Абай ҽлеміне жол тартқан адам –ҽлемге жол тартары
анық. Абай поэзиясы Еуропа поэзиясына алғаш жол салған алтын кҿпір іспетті.
Асыл сҿзді іздесең, Абайды оқы ерінбе! Адамдықты іздесең, Жаттап тоқы кҿңілге, - деп
С. Торайғыров атамыз айтқандай, Абай - туған халқының, болашақ ҿнегелі тҽрбиешісі, ана
тілінің, қазақ поэзиясының ҿсіп гҥлденуіне зор ҥлес қосқан қамқоршысы.
Абай поэзиясы жас талғамайды, заман талғамайды. Ақынның «Ҽсемпаз болма ҽрнеге»,
«Қҧлақтан кіріп бойды алар», «Ҿлең сҿздің патшасы, сҿз сарасы», «Ҿлсе ҿлер, табиғат адам
ҿлмес» ҿлеңдері тҧнып тҧрған тҽлім-тҽрбие емеспе?
Абайдың қара сҿздері - ҧлы ақынның сҿз ҿнеріндегі кҿркемдік куатын,
философиясындағы даналық дҥниетанымын даралап кҿрсететін к лассикалық стильде
жазылған прозалық шығарма. Ақынның қара сҿздеріндегі гуманистік, ағартушылық,

21

ҽлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тҧтас бір қазақ халқының философиялық
концепциясын қҧрайды. Абайдың қара сҿздері сондай-ақ, жалпы адамзат баласына ортақ
асыл сҿзге айналып отыр.
Жалпы, қара сҿзде ақын адам бойындағы қайратсыздық, заманның адамға ҽсері, білімге
талпыныс, достық, тіленшілік, білгенді ҥйрету сынды тақырыптарды қозғайды.
Сондай-ақ, табиғаттың тылсым сыры мен сҧлулығын кемеңгер Абай ҽнге де, ҿлеңге де
сыйғыза білген. Адам мен табиғат егіз ҧғым, адам баласы табиғаттың перзенті.
Ҿзінің рухани ҽлемін ҿлең мен ҽнге сыйғыза білген ҧлы Абай, сезім сырын кҥймен де
толғай білген.
Абайдың рухани ҽлемі — ерекше бір тылсым дҥние, ал оның негізгі зерттеу объектісі
— адам. Сол адамның эстетикалық, этикалық бет пернесі, арман мақсаты, ҿмірінің мҽні,
сезімі мен тҥйсігі, болмысы мен ҧлттық ойлау ерекшелігі ҧлы ойшылды терең тебіреністерге
тҥсірген. Олардың негізінде адам жҽне кісілік философиясы жатыр.Абай былай дейді:
…Ҿлсе ҿлер табиғат, адам ҿлмес, Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-кҥлмес. «Мені» мен
«менікінің» айырылғанын «Ҿлді» деп ат қойыпты ҿңкей білмес… Ҿйткені, адам мҽселесі,
оның дҥниемен қатынасы, адамның ҿмірі мен тҧрмысының мҽні философияның, негізгі
ҿзегін, басты проблемасын қҧрайды. Мҽселен, бҥгінгі таңда біз бастан кешіп отырған жҥйелі
дағдарыстың ҿзі де — сайып келгенде осы адамның дҥниеге деген тҥбегейлі катынасының
дағдарысы Шығыс ойшылы ретінде Абайда қарастырылатын кҥрделі адам проблемасы -
ҥлкен ауқымда, яғни қоғамдық, руханилық, қҧндылық, этикалық, эстетикалық жақтарда
қаралады. Ал, бҧл мҽселелердің. қайсысының да бір-бірімен тығыз байланысты екендігі
кҥмҽнсіз.
Абай адамның жан дҥниесінің ҥнемі ҿзгеріс, дамуда болатындығын дҧрыс кҿрсетеді,
сондай-ақ ҿзінің. «Адамбол» дейтін негізгі шафқатты-этикалық принципінде азаматты
надандық тҧрғыдан ылғи да жетілу, толысу процесі ауқымында ҧғынады. Адамның
адамшылдық жағын кҿре білу жҽне дамыту, ақылды, білімді адамды жоғары бағалау,
ҿмірінің аяғына дейін адам болып, дҧрыс қартаю, ҿз халқына қажымай-талмай қызмет ету,
бҥкіл адамзатты, адамды сҥю жҽне қҧрметтеу - бҥгінгі таңдағы басты мҽселе
Бҧл тҧрғыда «Абай мҧрасы – біздің ҧлт болып бірлесуімізге, ел болып дамуымызға жол
ашатын қастерлі қҧндылық.
Жалпы, ҿмірдің қай саласында да Абайдың ақылын алсақ, айтқанын істесек, ел ретінде
еңселенеміз, мемлекет ретінде мҧратқа жетеміз.
Абай арманы – халық арманы. Халық арманы мен аманатын орындау жолында
аянбағанымыз абзал. Абайдың ҿсиет-ҿнегесі ХХІ ғасырдағы жаңа Қазақстанды осындай
биіктерге жетелейді.» деп Қасым-Жомарт Кемелҧлы Тоқаев, Қазақстан Республикасының
Президенті атап айтқандай.
Абай ҧлы тҧлға, ҧлт мҧратына деген патриоттық сезім беріп, қазіргі жастарға тҥпкі
тамыр мағынаны тҥсініп, бойларына дарытып, сезімдерін оятуға ҧлы Абайдың шежіресі
жастарға ҿмірлік тҽжірибиесіне ҥлкен септігін тигізеді.
Оның шығармашылық қызметінің негізгі мҧраты - адам тҽрбиесі. Ҧстаз сҿзінің биік
мағынасы Абайдай ағартушыға ҿте орынды айтылған. Абай халықтың ҥлкені мен кішісіне,
ҧлы мен қызына, ҽкесі мен баласына ҿмірлік қажет еңбек пен адамгершілік, ҿнер мен білім,
ҿнеге мен тҽлім, достық-жолдастық, парыз бен қарыз сияқты қасиеттердің асыл ҥлгілерін
жырымен де, даналық сҿздерімен де жеткізе білді. Ойшыл ақынның ағартушылық тҥрғыдағы
педагогикалық тҧжырымдары негізінен жастарды халқына адал қызмет ететін нағыз азамат -
«Толық адам» етіп тҽрбиелеу мақсатынан туындаған. Ҿмір заңдылықтарын тҥсінуге игі
ықпал еткен ҽке тағылымы да ақын бойында ҧстаздық қасиеттің қалыптасуына ҥлкен ҽсер
етті. Туған халқының рухани мҧрасын жан-жақты игеріп, Батыс пен Шығыстың ғылыми ой-
санасын сыншылдықпен бойына сіңіру арқылы Абай қазақтың қоғамдық ой-пікірін ҿзінің
ағартушылық тҧрғыдағы тҧжырымдарымен байытты. Ақын жастарды білім алуға, ғылымға,
адамгершілікке ҥндеген. Ол орыстың алдыңғы қатарлы ойшылдары мен кҿрнекті

22

педагогтарының маңызды тҽлім- тҽрбиелік ой-толғаныстарын ҿзіндік қҧнды қағидалармен
толықтырып, кейінгі ҧрпаққа ағартушылық жаңа дҽстҥр қалдырды.
Ҧлы ақын Абайды, зертеуші ғалымдар - халық ҧстазы деп біледі. Ақынның
шығармашылық қызметі - халықтың рухани қазынасы. Ҧстаздық, ойшыл ақынның пікірінше,
жастарды ізгілікке, адамгершілікке ҥйретушілік. Абай халықтың болашағы жастарды
адамгершіліктің игі қасиеттеріне тҽрбиелеуші ҥлкендерден ҧстаздық шеберлікке лайық
қабілет болуын талап етті. Бҧл ойын ақын: «Ҧстаздық қылған жалықпас Ҥйретуден балаға...»
- деп тҧжырымдады.

Пайдаланған интернет ресурстар:
1. https://abai.kz/post/46904
2. https://egemen.kz/article/217247-abay-dgane-xxi-ghasyrdaghy-qazaqstan
3. https://www.inform.kz/kz/mangilik-el-ideyasynyn-bastauy-tym-terende_a2837420
4. https://informburo.kz/kaz/abay-zhne-hh-asyrday-azastan-atty-prezident-maalasynday-10-
zekt-oy.html

ОҚУ ҤРДІСІНДЕ АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
АРҚЫЛЫ ОҚЫТУ

Қалиасқарова Ж.М., қазақ тілі мен ҽдебиеті пҽнінің оқытушысы
«Құрылыс колледжі» КМҚК

«Инновация» деген сҿз – латынның «novus» жаналық жҽне «in» енгізу деген сҿзінен
шыққан, ал оның қазақша аудармасы «жанару, жаналық, ҿзгеру» деген мағынаны білдіреді.
Т. И. Шамова, П. И. Третьяковалардың енбегінде «Инновация дегеніміз – жаңа
мазмҧнды ҧйымдастыру, ал жаңалық енгізу дегеніміз- тек қана жаңалық енгізу,
ҧйымдастыру, яғни инновация ҥрдісі мазмҧнды дамытуды, жаңаны ҧйымдастыруды,
қалыптастыруды анықтайды, ал «жаңаша» деп жаңаның мазмҧны, оны енгізудің ҽдіс – тҽсілі
мен технологиясын қамтитын қҧбылысты тҥсінеміз» делінген.Энциклопедиялық сҿздіктерде
«инновация» ҽр тҥрлі анықталады. Ҥлкен энциклопедиялық сҿздікте бҧл ҧғым «жаңаша
білім беру» деп тҥсіндіріледі.
Қазіргі кезде бҥкіл ҽлемде жҥргізіліп жатқан ізгілендіру ҥрдістері қоғамның білім
беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды анықтауда. Техникалық прогресс пен
ғылыми ақпарат кҿлемнің ҧлғая тҥсуі, мектептегі білім беру мазмҧнын қайта қҧру жҽне оқу –
тҽрбие орындарының іс – ҽрекет қағидаларын қайта қарау, мҧның бҽрі мҧғалімнің кҽсіби
біліктілігі мен тҧлғасына, бҥкіл педагогикалық ҥрдістің тҧлғалық бағдарлануына қойылатын
талаптардың сҿзсіз арта тҥсуіне алып келеді. Бҥгінгі таңда мектептің оқу ҥрдісін жетілдіру
ҥшін инновациялық білім беру технологияларын пайдаланудың тиімділігін ҿмірдің ҿзі
дҽлелдеп отыр.
Білім берудегі инновациялар – қоғамның тҧрақты ҿзгеріп отыратын мҧқтаждықтарына
сҽйкес оның дамуының қажетті жҽне табиғи шарты. Бір жағынан қҧндылықтардың
сақталуына ықпал етсе, екінші жағынан, олар барлық екі нҽрседен бас тартып, ҽлеуметтік
қайта жасалымдардың негізін ҿздері алады. Осыдан келіп, оқу ҥрдісін қазіргі деңгейде
жҥргізуге талпынғандарға арналған ерекше талаптар туындайды.
Жаңа мазмҧнға жаңа ҽдістер жҥйесі қажет. Бҥгінгі кҥні білім беру мекемелерінде
оқыту ҥрдісін технологияландыру ҿзекті мҽселелердің бірі болып отыр. Технология мен ҽдіс
– тҽсілдің ара – жігін ажырату да қарапайым мҧғалім ҥшін кейде қиын болып жатады. Абай
шығармаларын оқытуда ең тиімді ҽдіс – тҽсілдердің бірі сын – тҧрғысынан ойлау. Сын –
тҧрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – ҽлемнің тҥкпір – тҥкпірінен жиылған білім
берушілердің бірлескен еңбегі. Жобаның негізгі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский теорияларын
басшылыққа алады. Мақсаты барлық жастағы оқушыларға сабақ барысындағы кез келген
мазмҧнға сыни тҧрғыдан қарап, екі ҧйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім

23

қабылдауға ҥйрету. Біздің елімізде «Сорос – Қазақстан» қоры арқылы келген бҧл жоба қазақ
тілінде мектеп тҽжірибелеріне ене бастады.
«Сын тҧрғысынан ойлау жобасының» ҧғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу,
салыстыра алу, сол идеяларға қарсы кҿзқарастармен тепе – теңдікте ҧстап зерттеу, оларға
сеніммен қарау деп санаймын. Сын тҧрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту,
мағынаны тану,ой толғаныс кезеңдерінен тҧрады. Осы кезеңдердің мақсат мен міндеттері:
1.Қызығушылығын ояту – ҥйрену процесі – бҧрынғы білетін жҽне жаңа білімді
ҧштастырудан тҧрады. Оқушыларға жаңа ҧғымдарды, тҥсініктерді, ҿзінің бҧрынғы білімін
жаңа ақпаратпен толықтырып, кеңейте тҥседі. Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы тҧрған
мҽселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы
ойды қозғау, ояту, ми қыртысына ҽсер ету жҥзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін
«Топтау», «Ойлау», «Жҧпта талқылау»жҽне т.б. ҽдістер жинақталған.Сонымен қатар
ҥйренушінің белсенділігін арттыру. Ҿйткені, ҥйрену – енжарлықтан гҿрі белсенділікті талап
ететін іс – ҽрекет. Оқушы ҿз білетінін еске тҥсіреді, қағазға жазады, қасындағы оқушымен
бҿліседі, тобында талқылайды. Яғни, айту, бҿлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады.
Осылайша шыңдалған ойлауға бірте – бірте бағытталады. Оқушы бҧл кезеңде жаңа білім
жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен ҧштастырады.
2.Мағынаны тану (тҥсіне білу) – ойлау мен ҥйренуге бағытталған кезеңі. Бҧл кезеңде
оқушы жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынш а жҧмыс істейді, тапсырмалар
орындайды. Оның ҿзен жҧмыс жасап, белсенділік кҿрсетуіне жағдай жасалады.
Оқушылардың тақырып бойынша жҧмыс жа-сауына кҿмектесетін оқыту ҽдістері бар. Оқушы
оқу, тақырыппен танысу барысында – «білемін», «мен ҥшін тҥсініксіз», «мен ҥшін жаңа
ақпарат», «мені таң қалдырады» белгілері арқылы оқу тапсырылады. Оқығанын тҥсінуге, ҿз
ойын басшылық етуге, ойын білдіруге ҥйрететін ҧтымды қҧрал. Бір ҽңгіменің соңына тез
жету, оқығанды есте сақтау, мазмҧнын жете тҥсіну – кҥрделі жҧмыс. Сондықтан да,
оқушылар арасында оқуға жеңіл қарау салдарынан тҥсіне алмау, ҿмірмен ҧштастыра алмау
жиі кездеседі.
3.Ой – толғаныс – тақырып туралы кезеңі. Кҥнделікті сабақ барысында оқушының
толғанысын ҧйымдастыру, ҿзіне, басқаға сын кҿзбен қарап, баға беруге ҥйретеді. Оқушылар
ҿз ойларын ҿздері байқаған ақпараттарды ҿз сҿз-дерімен айтып берулері тиіс. Бҧл кезеңде
оқушылар бір – бірлерімен ой алмастырады, ой тҥйістіреді, ҿз кестелерін жасап, басқалардың
да кестелерін ҥйреніп алуға тырысады. Нҽтижесінде бҧл, ҥйрену сатысы – ойды қайта тҥй-
іп,жаңа ҿзгерістер жасайтын кезең болып саналады. Ҽр тҥрлі шығармашы-лықпен ой
тҥйістіру болашақта қолданылатын мақсатты қҧрылымға жетелейді. Осы кезеңде тиімді
етуге лайықталған «Бес жолды ҿлең», «Венн диаграммасы», «Еркін жазу» жҽне т.б. ҽдістер
ҽр сабақтың ерекшелігін,ауырдан жеңілділігіне қарай қолданылады.
Жоба 60 – қа жуық ҽдістерден тҧрады. Мысалы: Джиксо – ҧжымдық оқыту ҽдісі.
Мақсаты – жалпы мҽселені алдымен жҧпқа деген жауапкершілігі артады. Яғни топ бірнеше
топтарға бҿлініп, 1, 2, 3, 4 – келісу арқылы 1 – лер бҿлек, 2, 3, 4 жеке «жҧмыс» тобын
қҧрайды. Оқуға ҧсынылатын тапсырманың тақырыбы талқыланған соң, осы мҽтінді тҥсіну
қажет екендігі ескертіледі. 4 логикалық бҿлікке бҿлінеді, мҽтіннің 1 – бҿлігін 1 – лер, 2 –
бҿлігін 2 санын алғандар, 3, 4 топтарға оқуға тапсырма беріледі. Жҧмысты бастамас бҧрын
оқушыларға «жҧмыс тобында» мҽтіннің тиісті бҿлігін жақсы меңгеру қажеттілігін, ҿйткені
сол бҿлікті топ оқушыларына тҥсіндіруге жауапты екенін, мҽтінді тҧтас тҥсіну ҽр оқушының
талабына байланысты екенін тҥсіндіру қажет. Соңында ҧжым мҥшелері мҽтін мазмҧнын
ортаға салулары керек. Осылайша оқушылар бір – бірін оқыту арқылы ойлауға ҥйретеді.
Сонымен қатар бҧл ҽдіс мазмҧнды жоғарғы табыспен меңгерту, оқығанды есте сақтау
ҥшін тиімді оқушының оқуға деген қызығушылығын арттырады, сонымен қатар мҧғалімді
тҥсінудҧрыс кҿзқарас береді. Мҧғалім сабақта оқушының білімді игеруге қызығушылығын
ояту қажет. Сол сҧрақ ҽр тҥрлі ҽдіс – тҽсілдер арқылы баланың алдына мақсат қойып, іске
асыруына жол кҿрсетеді. Бҧл жобаның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде «Сын

24

тҧрғысынан ойлау арқылы оқу мен жазуды дамыту» бағдарламасын іске асыру, балаларға
терең білім беру. Жаңа технология ретінде ең озық ҽдістерді игеру, іздену арқылы бала
бойына дарыту, одан ҿнімді нҽтиже шығара білу – ҽрбір ҧстаздың басты міндеті.

Осы орайда ҿз тҽжірибемнен Абай шығармашылығын оқытудағы ҽдіс – тҽсілдерімді
ортаға сала кеткенді жҿн кҿрдім.
Тақырыбы: А. Қҧнанбаев « Сабырсыз, арсыз, еріншек»
Мақсаты:
1. Ҧлы ақын Абай Қҧнанбаевтың шығармашылығымен таныстыра отырып, ҿлеңнің негізгі
идеясына ашуға ҥйрету.
2. Кҿркем мҽтінмен жҧмыс істей алу дағдысын жетілдіру, оқып тҥйгендері туралы ой
қорытындысын айтқызып, жаттықтыру.
3. Адам бойындағы жағымсыз қасиеттерден бойын аулақ ҧстауға баулу, адамгершілік
қҧндылықтарын бағалай білуге тҽрбиелеу.
Тҥрі: танымдық сабақ
Типі: Жаңа білімді меңгерту
Жаңа технология: Дамыта оқыту
Әдіс – тәсілдер: талдау, ҽңгімелеу, сҧрақ - жауап, топпен жҧмыс
Кӛрнекіліктері: интерактивті тақта, қима қағаздар, плакат, фломастер
Сабақтың ӛту барысы:
І. Мотивациялық – бағдарлау кезеңі
Аффирмациялармен жҧмыс жасау: Баяу музыка қойылады
- Мен ҿзіммен достасқан ҽлемде ҿмір сҥремін!
- Менің айналамда сҥйкімді адамдар ҿмір сҥреді, олар маған ҽрқашан кҿмектеседі!
- Мен ҿз кҥшіме сенемін!
- Мен бҧл ҿмірдің ең тамаша кереметтеріне лайықпын жҽне оны қуанышпен қарсы аламын!
- Мен не қалаймын, соның барлығына қол жеткіземін!
- Мен ҿзімнің ғажайыптарымды осы қазір жасаймын!
- Ҿмірдің барлық жақсылықтары мен ҥшін!
- Мен кҥннен кҥнге кҥшті болып келемін!
- Менің оқуым кҥннен кҥнге жақсарып келеді!
- Менің барлық армандарым орындалады!
- Мен бҽрін дҧрыс жасайтыныма сенімдімін!
- Мені бҽрі жақсы кҿреді!
- Осындай жҥрекке жылы тиер жҧмсақ сҿздермен ҿз – ҿзімізге деген сҥйіспеншілігіміз бен
сенімімізді арттыра отырып сабағымызды бастайық.
- Ҿткен сабақта кімнің ҽңгімесімен танысқан едік?
- Ҽңгіме кім туралы?
- Ҽңгіме неге «Орындалған арман» деп аталған?
- Ҽңгіменің басында «Ҥлкен той болады» деп қандай тойды айтып отыр?
- Ал, енді ҥй тапсырмасына дайындықтарыңды тыңдап кҿрейік.
І топ: С. Кҿбеев туралы мҽлімет жинап келу
ІІ топ: «Менің арманым» шығарма жазып келу
ІІІ топ: Мҽтіннен бай жҽне кедейге байланысты айтылған сҿздерді теріп жазып келу
Ҥнтаспадан Абайдың ҽнін тыңдату
- Балалар мынау қандай ҽн? Кімнің ҽні?
- Дҧрыс айтасыңдар.
Ал, талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рахым ойлап қой,
Бес асыл іс кҿнсеңіз» - деген ҥзінді аталарыңның қай ҿлеңінен алынған?
- Осы «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңі кімнің есінде? Кім жатқа оқып бере алады?
ІІ. Операциялық орындаушылық кезең

25

1. Абай әлеміне саяхат
- Енді Абай ҽлеміне аздап саяхат жасап кҿрейік. Ҽуелі электронды кітапханаға қҧлақ тҥрейік.
Электронды оқулықтан Абай туралы мҽлімет тыңдату.
- Ҿткен сабақта Аидаға Абай ҿмірінен ізденіс жҧмысын тапсырған болатынмын. Қане, назар
аударайық (Аида слайдпен айтып шығады.)
2. Жаңа тақырыпты хабарлау, мақсатын қою.
- Жарайсың, Аида! Олай болса, бҥгін біз, балалар, ҧлы ақын Абай Қҧнанбаевтың
«Сабырсыз, арсыз, еріншек» ҿлеңімен таныса отырып, кҿркем мҽтінмен жҧмыс істей алу
дағдымызды жетілдіреміз, оқып тҥйгендеріміз туралы ой қорытындысын жасап жаттығамыз.
3. Мәтінді таныстыру «Сабырсыз, арсыз, еріншек» ҿлеңі. Кітаптарын аштырмай тҧрып ҿзім
тақтадан оқып беремін.
- Балалар, енді тақтаға кҿңіл аударайық: Қандай сҿздердің мағынасын тҥсіну қиын болып
тҧр?
Оқушылардың атаған сҿздерін мҧқият тыңдап, «алтын сандықты» ортаға шығарамын:
- Бҧл сҿздердің мағынасын алтын сандықтан іздеп кҿрейік.
4. Сӛздік жҧмысы
Алтын сандықтағы сҿздер:
Сабырсыз - шыдамсыз, тҿзімсіз
Қарама - қарсы мағыналы сҿз - шыдамды, ҧстамды, салмақты
Мысалы: Ол анасының келуін сабырсыздана кҥтті.
Кҿрсеқызар – қызыққой, еліктегіш
Мысалы: Сауысқан жылтыраққа қҧмар кҿрсеқызар еді.
Алауыз – береке – бірлігі жоқ, ынтымақсыз.
Қарама – қарсы мағыналы сҿз – ауызбіршілігі мықты, ынтымақты, ҧйымшыл,
бірлігі жарасқан.
Мысалы: Тышқан мен мысық қашаннан алауыз болатын.
Кҥндейді – қызғанады.
Қарама – қарсы мағыналы сҿз – тілегін тілейді, қуаныш – қайғысын бірге кҿтереді.
Мысалы: – Бірге жҥрген достарын кҥндеген, кҿпшіліктен шеткері қалады.
Мертігеді – бір жері шығады, сынады
Мысалы: Ҿзі оңбай мертікті.
Міндейді – мін тағады, жамандайды
Мысалы: Тҽрбиесіз жан досын да міндейді.
Жалмауыз – дҥниеқоңыз, кҿзі тоймайтын
Мысалы: «Нағыз бір тойымсыз, жалмауыз екенсің!»- деді ренжіп.
Алтын сандықтағы сҿздерді оқушылар біртіндеп алып оқиды, тақтаға іледі.
5. Оқулықпен жҧмыс
Кітаптарын аштырып, ҽуелі ҿз беттерінше іштерінен оқыту, тізбектей дауыстап оқыту
6. Ӛлеңнің идеясын ашу
- Ҿлеңде ақын адам бойындағы қандай қасиеттерді сынап тҧр?
- Сабырсыздықты, арсыздықты, еріншектікті, кҥншілдікті, міншілдікті,
ҧятсыздықты, ойсыздықты, ҧрлықшылықты.....
- Бҧлардың барлығын бір сҿзбен қалай атауға болады?
- Адамның жағымсыз мінез қҧлықтары
- Абай аталарыңның «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңінен қандай жағымды
мінез - қҧлықтарды тауып айтар едіңдер?
- Талапшыл, еңбекшіл, ойшыл, қанағатшыл, рахымшыл,....
- Екі ҿлеңнің ҧқсастығы неде?
- Екі ҿлеңде де адам бойындағы мінез – қҧлықтар туралы айтады.
- Олай болса, бҧл ҿлеңдердің негізгі ойы не туралы деп ойлайсыңдар?
- Адамгершілік туралы.
7. Топтық жҧмыс

26

- Ия, Абай аталарың ҿзінің ҿлеңдері мен қара сҿздерінде ҧрпағын жамандықтан жирендіріп,
жақсылыққа ҥйретуді мақсат еткен екен. Қазір біз осы отырған топ – тобымыз бойынша
жҧмыс жасаймыз.
1 – тапсырма
І - топ: - Абай атаның осы екі шығармасынан адам бойындағы жағымды жҽне жағымсыз
мінез – қҧлықтарды жіктеп жазып, кестеге тҥсіріңдер(ватманға орындайды):
АДАМНЫҢ МІНЕЗ – ҚҦЛЫҚТАРЫ
Жағымды
Жағымсыз
ІІ - топ: «Сабырсыз, арсыз, еріншек» шығармасына кешенді – сатылай талдау жасаңдар
(ватманға орындайды):
Шығарманың авторы:
Шығарманың тақырыбы:
Жанры:
Негізгі идеясы:
Шумақ:
Тармақ:
ІІІ - топ: Абай ата, оның біз білетін шығармалары туралы келесі топтарға сҧрақ
дайындаңдар.(Топтар жҧмыс жасап жатқанда Абайдың бір ҽнін баяу қосып қою)
Екі топ жҧмыстарын қорғайды, ҥшінші топ оларға сҧрақ қояды.
2 - тапсырма
- Міне, сендер мҽтінмен жҧмыс жасап болдыңдар, енді тҥйгендеріңнен ой қорытындысын
жасау ҥшін шағын пікірталас жасап кҿрейік:
Пікірталас деген – берілген тақырып бойынша ҿз пікірімізді ортаға салу жҽне сол пікірін
ҿзгелерге дҽлелдеу. Қанша адам қатысса, сонша пікір болуы мҥмкін.
Пікірталастың тҽртібі:
Кезектесіп сҿйлеу.
Бірін - бірі тыңдай білу.
Сҿйлеушінің сҿзін бҿлмеу.
Бірін – бірі сыйлау.(арына, намысына тиетін артық сҿз қолданбау).
Пікірталас сҧрақтары:
- Адамгершілік дегенді қалай тҥсінесің?
- Адамгершіліктің ҿлшемі бола ма? Қандай адамды адамгершілігі мол адам дей аламыз?
- Адамгершілік қайдан «пайда болады»?
- Ҿз достарыңның бойынан адамгершілікке тҽн қандай белгілерді байқап жҥрсің? Ҽлде
керісінше қылықтар байқағандарың бар ма?
ІІІ. Рефлексиялық - бағалау кезеңі
- Ҽрқайсысың ҿздеріңді қандай адам болуым керек деп ойлайсыңдар? (оқушылардың
ойларын тыңдау)
-«Жақсы сҿз – жан азығы» - дейді қазақ. Мына жҥрекшені бір – бірімізге бере отырып,
қандай адам болу керектігін білдіретін тілегімізді айтайық:
Жҥрекше соңында мҧғалімнің қолына қайтып келеді. (слайд 19)
- Абай рухы - туған тілдің тірегі.
Абай рухы - қазағымның жҥрегі.
Жыр маржаны жҥрегіңді толқытып,
Намысыңды қамшыласын ҥнемі, - деп Абай аталарыңның шығармашылығына арналған
бҥгінгі сабақты қорытындылай келе (бағаларын айту, мадақтау)
- Бҥгінгі сабақ ҧнады ма?
- Ҧнаса ҥш рет қолымызды шапалақтайық.
Ҥйге: Абай атаға хат жазу, ҿлеңді мҽнерлеп оқу.
Қорыта келгенде, Абай шығармаларын оқушыларға таныстыру, меңгерту барысында
кез келген оқыту технологияларын қолдануға болады. Бҧл жерде мҧғалімнің шеберлігі, ҥнемі

27

ізденісі, келешек ҧрпақтың қамын ойлап, соларға жаны ашитын мейірімділігі басты рҿл
атқарады. Жҧмыста оқыту технологиясының бір – екі тҥрінен ғана мысал келтірілді. Одан да
басқа тҥрлі оқыту жолдары ақиық ақын туындыларын игерте отырып, білім нҽрімен
сусындатуға болады. Абай шығармаларын оқытудың ҽдіс – тҽсілдерін ҥнемі ҿзгертіп, озық
технологияның ҧтымды жақтарын қолдану – бҥгінгі білім беру саласындағы мҧғалімнің
сабақтың мақсатына жетудегі,яғни білімділік, дамытушылық, тҽрбиелік мақсаттарының
жҥзеге асуына қҧндылығы ерекше. Оқушының сабақ барысында іс -ҽрекетінің, оқуға
қызығушылығының, шығармашылық қабілетінің шыңдалуы, танымдық қабілетінің дамуы
ҧстаздың сабақ ҿткізу барысында ҽр тҥрлі оқытудың ҽдіс – тҽсілдерін тиімді қолдана білуінің
маңызы ерекше. Ҽсіресе, Абай шығармаларын оқытуда мҧғалімнің кҿздеген мақсаты мен
білім алу кезіндегі оқушының іс – ҽрекетінің айқын, анық болуы ақын туындыларын
тереңінен меңгеруге жол ашары анық.

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Қ. Бітібаева. Ҽдебиетті оқыту ҽдістемесі. – А.: Рауан,1997.
2. М. Жанпейісова.Модульдік оқыту технологиясы. – Алматы, 2004.
3. Қ. Тасболатҧлы.Қазақ ҽдебиетін оқытудың ҽдіснамалық негізі. – Тараз, 1999.
4. Т. Мейірманқҧлова.Жаңа инновациялық технологиялар. – Алматы, 2005.
5. Қазақ тілі мен ҽдебиеті журналы. – Алматы, 2010-2011.
6. М. Ҽуезов. «Абай Қҧнанбаев» монография. – А.,1995.
7. С. Байсейітова. Ҽдебиет сабағын модульдік технология негізінде оқыту. –Тараз, 2008.


ӘЛЕМ ТАНЫҒАН ҦЛЫ АБАЙ

Мұхамбаев Б.Р., дене тҽрбиесі пҽнінің оқытушысы
«М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК

Абай – ҧлы ақын, дана ойшыл, қазақтың жаңа тарихи дҽуірдегі реалистік жазба
ҽдебиетінің атасы. Абай есімі – қазақ халқының ҧлттық санасының оянуы мен рухани қайта
жаңғыруының, қоғамның озық кҥштерінің ҿркениеттілікке ҧмтылысы мен ҽлеуметтік
ҽділдіктің символы. Ол қазақ поэзиясының, халық даналығының барша жақсы тҽжірибесін
бойына сіңіре отырып, ҧлттық поэзияны, ҿнерді, қоғамдық ойды байытты, жаңа сапалы
биікке алып шықты.
Абай – қазақ поэзиясының тҽңірі, қҧдіретті ақыны, қуатты таланты. Биылғы жылы
ҧлы Абайдың туғанына 175 жыл толады. Абай атамыздың шығармашылығы – даналықтың,
рухани жаңғырудың негізгі кҿзі. Абай – қазақтың, адамзаттың ҧлы. Абай – қайта тумас бір
ҽлем. Абай ҽлемінде қазақ халқының болмысы, жан азабы мен ой тереңдігі жатыр. Абай
халықтан сарқылмас нҽр алды. Ал халқы Абайдан ҿзінің биік тҧлғасын кҿрді. Оған қарап ой
тҥзеді, оған қарап бой тҥзеді. Халық пен Абайдың тҧтастығы мҽңгілік. Абайды ҽр жаңа
ҧрпаққа, ҽр пендеге қала берді, бҥкіл адамзатқа жақындастыруға қадам жасау – ҽр қазақтың
борышы деп білеміз.
Абайдың артына қалдырған мҧралары қазір кезеңде ҿзекті, жас ҧрпақты тҽрбиелеуде
маңызды қҧрал болып табылады. Бҥгінгі ҧрпақ, біз ҥшін Абай – ҧлы ҧстаз, ал оның еңбектері
– Мҽңгілік Елдің таусылмас асыл қазынасы. «Ҿлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы, ҿлмейтҧғын
артына сҿз қалдырған», - деп ақынның ҿзі айтып кеткендей, Абай бҥгін жарқын бейнесімен,
жалынды жырымен, нақыл сҿздерімен бізге таусылмас тҽрбие беріп келеді.
Егер, ҽлем таныған ҧлы ақын Абайды ҿз дҽрежесінде танытылып, кҿрсетілсе, онда
жас ҧрпақтың бойында ата-бабалар рухы, ҧлттық ҿнер, адамгершілік қҧндылықтарға деген
қҧрметтері артып, таным қабілеттері арта тҥсер еді.
Абай халқының болашағы ҥшін жан аямай қызмет етіп, оны мҽдениет нҧрына бҿледі.
Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Абайды қазақтың жаңа бренді ретінде ҽлемге

28

таныстыруымзы керек» деген еді бір сҿзінде. Ендігі кезекте «Абай – қазақтың бренді»
болмақ. Бір кезде Міржақып Дулатов: «Абайдың қаза болған кҥнінен қанша алыстасақ,
рухына сонша жақындармыз. Сол кҥнде Абай қҧрметі кҥннен-кҥнге артылар», - деп
кҿрегендік білдірген еді.
Ал, Ахмет Байтҧрсынов болса, «Абайды қазақ баласы тҥгел танып, тегіс білу керек», -
деп артына ҿсиет қалдырған. «Осындай халқының біртуар перзенттерінің ҿшпестей
ҿсиеттерін бҥгінгі ҧрпақ қалай орындап келеді?» деген заңды сҧрақ туады. Бҧған дҽуір
дауылы тоз-тоз етіп, тарыдай шашылған қандас бауырларымыздың басын қосқан дҥниежҥзі
қазақ ҧлтарының тҧңғыш қҧрылтайына жиналған атамекенінің, елінің ертеңіне ҥлкен сенім
артқандардың бірі Баянҿлегей аймағынан келген ақын Алақанҧлының: «Абайды оқымаған
жастар да кездесті. Алаш азаматы ҥшін бҧл - кҥнҽ» деген сҿзі дҽлел бола алады.
«Абай ҿз заманынан анағҧрлым биік тҧрған ақын еді», - деп Ғ.Мҥсірепов айтқандай,
Абай – ҿз заманының ҽділ сыншысы, қамқоршысы. Абайы бар елдің марейі қашан да ҥстем!
Ол биіктеген сайын қазақ та биіктей тҥседі, сол биіктен кҿз жазбау – бҥгінгі ҧрпақтың
парызы..
«Асыл сҿзді іздесең, Абайды оқы, ерінбе!» - деп Сҧлтанмахмҧт Торайғыров
айтқандай, Абай мектебіне терең бойлап, ҥңіліп, абайтану ғылымын игеру біздің қасиетті
борышымыз болмақ.
Ҧлы кемеңгердің кез келген ҿлеңдерінен «Елім» деп еңіреген ақынның халық
қамқоршысы болар азаматтың биік тҧлғасын кҿреміз. Ҿз заманында туған халқының елдігін
аңсап, бірлікке, дҽстҥрін сҥйе білуге бастағаны кҿрегендігі емес пе?! Содан бері қанша
жылдар ҿтті. Ақын аңсаған, армандаған ҧлы идеялар бҥгінде нҧр шапағын шашуда. Тарих
беттеріне ҥңіле қарасақ, бір кезеңде қаймағы бҧзылмаған қазақ жерінде ел басқарушысын
азаматтығына қарай бағалау, сыйлау, қҧрметтеу, қадірлеу, жҿн-жосыққа жығылып, аталы
сҿзге тоқтау айту сияқты иісі қазақ ғҧрпына тҽн қасиеттерден айырылып қадғанымызды
жақсы білеміз. Тҿрт жҥз жылдан соң, қайта қҧрылған қазақтың жас мемлекеті ҿзінің барша
ҽлемге ҿршіп, даусын естірте, жасампаздық жырын жария етті. Қазірде еліміз шынайы
тҽуелсіздік алып, тілімзбен дініміз қайта жаңарды. Абай тек қазақ жҧртының ғана емес, бҥкіл
дҥниежҥзі халықтарының ҽдебиеті мен мҽдениетінің ҿшпес шам-шырағы тҽрізді.
Барлық ҿлеңдері Абайдың ақындыққа мол кҥшін сарп етіп, бойындағы ҿнер қанатын
кең жайып, табанды еңбекке тҥгел берілгенін танытады.
Халық тарихымен ортақ кҥй кешіп, асыл мҧратын биіктете тҥскен Абай тҽлімі мен
тҽрбиесін кҽдемізге жаратып, игілікке игеру баршамызға сын.
Абай – кҿп қырлы, терең сырлы, ірі ҽлеуметтік идеяларды жар қылған ҧстаз ақын.
Қазақта адамның жҧмбаққа толы жан дҥниесіне Абайдай терең бойлаған, кҥллі адамзат
деңгейінде ойлаған аруақты ақын бҧрын-соңды олған жоқ. Абай ҿлеңдерінің теңіздей терең,
мҧхиттай ол мҽн-мазмҧнын, сиқырлы сыры мен қҧпия қырын жҥректен ҿткізіп, ойда
қорытуға жеті жҧрттың жетесі жете бермесі анық.
Ҿз заманынан оза туып, қалың елінің қамын жеп, жҥрегі жылап жыр тҿккен,
қабырғасы қайысып, шерлі жырын арнаған дана Абай ҽр қазақтың санасынан сызылмас.
Абай дара, Абай дана қазақта!

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы,
«Атамҧра» баспасы,
2. madenimura.kz
3. аbai.kz ақпараттық порталы
4. adebiet.kz ҽдеби ҽлем порталы

29

ВОСПИТАТЕЛЬНЫЙ ИДЕАЛ В ТВОРЧЕСТВЕ АБАЯ И ЕЛБАСЫ

Мужчиль С.А.
Высший колледж ВКГУ им.С.Аманжолова

В этом году исполняется три года со дня выхода программной статьи Н. А.
Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» и 175 лет со дня
рождения великого Абая. Автор данной публикации хотел бы отметить переклички в
представлениях этих выдающихся представителей казахского народа об идеальном
человеке.
Статья Н.А. Назарбаева обозначила идеал человека – талантливого, трудолюбивого и
успешного, воплощение в жизнь которого должно стать целью воспитательных усилий в
работе со становящимися поколениями. Елбасы много внимания уделяет формированию
такой черты, как прагматизм, подразумевающий рациональность, экономность, умеренность
в потреблении. Необходима «ориентация на достижение конкретных целей с расчетом
своих возможностей и пределов как человеком, так и нацией в целом». «Прагматизм есть
противоположность расточительности, кичливости, жизни напоказ. Культура современного
общества – это культура умеренности, культура достатка, а не роскоши, это культура
рациональности» [1].
Во многом эти установки перекликаются со словами Абая, который предостерегал
своих соплеменников от пустой, бесполезной траты своих жизненных сил: «Разумный
человек интересуется достойными серьезными делами, упорно добивается своей цели»;
«Легкомысленный человек тратит время на ничего не стоящие, пустые, бессмысленные
затеи. Хватившись, обнаруживает, что лучшие годы пролетели напрасно и позднее раскаяние
не приносит ему утешения. В молодые годы он ведет себя так, будто молодость бесконечна,
не сомневается, что впереди его ждут еще более заманчивые утехи и радости. Но очень
скоро, утратив былую силу и гибкость, он оказывается не годным ни на что» [2].
Живое, сердечное и трепетное отношение к своей культуре, согласно Елбасы, любовь
к Родине и гордость за нее - важнейшая составляющая духовного мира, которая должна
стать присущей нашему современнику никак не в меньшей степени, чем умение быть
расчетливым и экономным.Абай в своем творчестве настойчиво говорит о такой важной
составляющей человеческих сущностных сил, как Сердце. Он размышляет о человечности,
которую страстно призывает беречь в душах своих соплеменников.
К гармонии Разума, Чувства и Воли стремились мыслители на протяжении всей
истории развития человечества. Об этом писал Абай, на этот идеал, как на путеводную
звезду, опирается Елбасы:

Холодный ум — нерастопимый лѐд,
Его лишь сердце страстное поймѐт.
Но только терпеливой воли власть
Соединит и ум, и сердца страсть.
Три эти дара собственной души
Ты порознь растранжирить не спеши, —
Однажды став ущербен хоть в одном,
Ты пропадѐшь на поприще земном.
(Абай.Перевод Е. Курдакова).

Использованная литература:
1.Назарбаев Н. Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания.
https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=36155529
2. Абай. Слова назидания. - http://bourabai.kz/articles/black_word.htm

30


ҦСТАЗДЫҚ ЕТКЕН ЖАЛЫҚПАС ҤЙРЕТУДЕН БАЛАҒА

Сағатбеков Б.А., дене тҽрбиесі пҽнінің оқытушысы
«М.О.Ҽуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК

«Адамның адамшылығы - жақсы ҧстаздан» деп ҧлы Абай айтқандай, мҧғалім тҽрбиесі
мен ҿнегесі оқушының болашақ азығы. Жақсы ҧстазға кезігіп, тҽлім-тҽрбие алған шҽкірт
ҿмір майданында мойымай кҥресіп, болашақ жолдарда бағытынан таймасы анық.
Елбасы Нҧрсҧлтан Назарбаев «Болашақта еңбек етіп, ҿмір сҥретіндер – бҥгінгі мектеп
оқушылары, мҧғалім оларды қалай тҽрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан
ҧстазға жҥктелетін міндет ауыр» – деген еді. Ҧрпаққа тҽрбие беру, білім нҽрімен сусындату –
екінің бірінің қолынан да келе бермейді. Сондықтан, ҧстаз болу – жҥректің батырлығы деп
бағалауға болады[1].
Ал, ендеше, ҧлы Абайды толғандырған білім мен ғылым мҽселесінен біздер бҥгінде
нені ҧғамыз? «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» атты ҿлеңінде ақын ғылымды жас
кезден бастап ҥйрену, білудің қажеттігіне ерекше назар аударады. Ер жеткен соң бҽрі кеш
екендігін ҧқтырады. Бҧл дҧрыс та. Жас шыбық секілді иілгіш, бейімделгіш шақта, ғылым да
бойға тез даритындығын сендіреді[3].
Иҽ, Абай атамыздың білім- ғылым, баланы тҽрбиелеу жайында нақыл сҿздері мен
философиялық ойларын қазіргі таңдағы білім жҥйесінде кеңінен пайдаланып жатқан
жайымыз бар. Сонымен қатар баланы тҽрбиелеуде дене тҽрбиесі пҽнініңде ҥлкен орыны бар
екенін атап кҿрсеткім келеді:
Біріншіден, дене тҽрбиесі жҽне спорт ол ҥлкен ғылымдардың бірі болып табылады.
Спортқа оқушыларды, студенттерді баулу ол тҽрбие берудегі ҥлкен ҥрдіс. Болашақ спорт
жанкҥйері немесе жоғары деңгейлі спортшы болып қалыптасуында ҥлкен рҿл атқаратын
дене тҽрбиесі пҽні.
Екіншіден, дене тҽрбиесі сабағындағы эстетикалық тҽрбиенің маңызы ҿте зор.
Адамның жан дҥниесі қандай сҧлу, таза болса, дене мҥшесі де сондай сымбатты болуы
керек. Осы нҽтижеге қол жеткізуде, елімізге дені сау, білімді де білікті маман тҽрбиелеуде
дене тҽрбиесі пҽнінің оқытушыларының да еңбегі.
Ҥшіншіден, дене тҽрбиесі денсаулықты нығайтудан бҿлек адамгершілікке,
ҧлтжандылыққа, елі мен жерін сҥюге, дене қасиеттерін қалыптастыруға, тҽртіпке, ҥлкенге
қҧрмет кҿрсетуге оқушыларды тҽрбиелейді.
«Бала тҽрбиесі басты байлығың, кешіксең кҿретінің қайғы-мҧң» деген Абай атамыздың
сҿзіне сҥйене отырып, жас ҧрпағымызға сапалы білім , ӛнегелі тәрбие беру ол
ҧстаздардың ҥлкен бір міндеті деп ойлаймын.
Дҽлірек айтсақ, адамды ҿмір сҥре білуге тҽрбиелейтін пҽндердің бірі ол дене тҽрбиесі
деп білемін. Сол ҥшін кез келген ҧстаз бойындағы асыл қасиеттерін шҽкірттеріне сіңіріп, тер
тҿгеді. Қазіргі заман педагогінен тек ҿз пҽнінің терең білгірі болуы емес, сонымен қатар ол
танымдық, педагогикалық-психологиялық сауатты, саясиэкономикалық білімді жҽне
инновациялық технологияны жан-жақты меңгерген, жоғары мҽдени, педагог атағына ие,
кҽсіби қҧзырлы маман болу талап етілуде [1].
Дене тҽрбиесі мҧғалімі дене тҽрбиесі сабағында сҿз ҽдісін қолданбай сабақты жҥргізуі
мҥмкін емес. Ал оқытудағы жаңа технология аса қажетті педагогикалық мҽселелердің
шешімдерін табуға, ой еңбегін арттыруға, оқу процесін тиімді басқаруды қамтамасыз етеді.
Жаңа технологияларды оқыту ҥрдісінде қолданудың негізгі ерекшелігі ол оқытушылар
мен оқушыларға ҿз бетімен жҽне бірлесіп шығармашылық жҧмыс жасауға кҿп мҥмкіндік
береді жҽне оны педагогикалық мақсатта пайдалану оқушылардың зердесіне, сезіміне,
кҿзқарасына ҽсер ете отырып оның интеллектуалдық мҥмкіншіліктерін арттыруға
кҿмектеседі.