Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке жалпы дайындығы

ӘОЖ 373.2

«Мектепалды балаларының мектепке дайындығын анықтау»

Айтбаева Н.Т; Айдархан Д. Б.

Қазақ ұлттық қыздар педегоикалық университеті, Алматы қ. Қазақстан

E-mail: aytbaeva001@mail.ru , dana.aydarkhaaaan@mail.ru

Балаларды мектепте оқуға дайындау, ең алдымен, денсаулықты сақтауға, салауатты өмір салтын қалыптастыруға бағытталған толыққанды дене тәрбиесін қамтиды. Бала эмоционалды, физикалық, физиологиялық, психологиялық тұрғыдан мектепке баруға дайын болуы керек. Осыған байланысты балабақша баланы мектепке дайындаудың, мектепте болудың, жаңа білім алудың стандартты кезеңі болып саналады. Мектепке дейінгі мекеменің алдында баланы дайындау міндеті тұр. Әрине, ең алдымен эмоционалды, психологиялық тұрғыда. Баланың дені сау болуы үшін, баланың қабылдауға, қиындықтарға дайын болуы үшін.

Тірек сөздер: мектепке даярлық, интеллектуалды, физикалық, эмоционалды, шығармашылық дайындық, таным, әлеуметтік- психологиялық мінез-құлық.

Подготовка детей к обучению в школе включает, прежде всего, полноценное физическое воспитание, направленное на сохранение здоровья, формирование здорового образа жизни. Ребенок должен быть эмоционально, физически, физиологически, психологически готов пойти в школу. В связи с этим детский сад считается стандартным этапом подготовки ребенка к школе, пребывания в школе, получения новых знаний. Перед дошкольным учреждением стоит задача подготовить ребенка. Конечно, прежде всего эмоционально, психологически. Чтобы ребенок был здоров, чтобы ребенок был готов к принятию, испытаниям.

Ключевые слова: подготовка к школе, интеллектуальная, физическая, эмоциональная, творческая подготовка, познание, социально - психологическое поведение.

Preparing children for school includes, first of all, full-fledged physical education aimed at maintaining health and forming a healthy lifestyle. The child must be emotionally, physically, physiologically, psychologically ready to go to school. In this regard, kindergarten is considered a standard stage of preparing a child for school, staying at school, and gaining new knowledge. The preschool has a task to prepare the child. Of course, first of all emotionally and psychologically. So that the child is healthy, so that the child is ready for acceptance, trials.

Keywords: preparation for school, intellectual, physical, emotional, creative preparation, cognition, socio -psychological behavior.

Қазіргі жағдайда мектепке дайындық, ең алдымен, оқуға немесе оқу іс-әрекетіне дайындық ретінде қарастырылады. Бұл тәсіл баланың психикалық дамуын периодизациялауға және жетекші әрекеттерді өзгертуге негізделген. Е.Е. Кравцованың пікірінше, мектептегі оқуға психологиялық дайындық мәселесі жетекші қызмет түрлерін өзгерту мәселесі ретінде нақтыланады, т.б. бұл рөлдік ойындардан оқу әрекетіне көшу. Бұл тәсіл өзекті және маңызды, бірақ оқу іс-әрекетіне дайындық мектепке дайындық құбылысын толық қамти алмайды.

Мектепке алғаш бару — бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді, қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл-ойының даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық-қажеттілік және психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне мүмкіндік береді.

Баланың мектепке дайындығының маңызды көрсеткіші олардың

байланыстырып, грамматикалық және фонетикалық дұрыс сөйлеуі болып табылады: өзіне тікелей арналған сөзді ғана түсініп қана қоймай, өз ойпікірлерін білдіру үшін өз бетінше сөйлем құрастыра білуі керек. Сонымен қатар сөздерді тыңдау және айту қабілеті, дыбыстарды сөздерден ажырата алу, ұқсас сөз тіркестерін есту арқылы ажырата білуге үйрету қарастырылады. Балалар сөйлемдерді дұрыс құрастыра білу керек. Сөйлеу дыбыстарының фонематикалық тазалығының кез келген бұзылуы баланың жазуды меңгеруін қиындатуы мүмкін. Ата-аналарда сақтық сезімі және қауіпсіздік негіздері қалыптастырылуы тиіс: құммен, доппен ойнау кезінде көзді жарақаттан қорғау; бейтаныс жануарлармен кездескен кезде сақ болуға үйрету; отпен ойнаудың қауіптілігі туралы ескерту; жол қозғалысы ережелерін орындау және т.б.

Л.И. Бозович сонау 1960 жылдары мектепте оқуға дайындық психикалық іс-әрекеттің, танымдық қызығушылықтың белгілі бір даму деңгейінен, өзінің танымдық әрекетін және баланың әлеуметтік позициясын ерікті түрде реттеуге дайын болудан құралатынын атап көрсетті. Осыған ұқсас көзқарастарды А.В. Запорожец, мектептегі оқуға дайындығы оның мотивациясының ерекшеліктерін, танымдық, аналитикалық және синтетикалық іс-әрекеттің даму деңгейін, ерік-жігер механизмінің қалыптасу дәрежесін қамтитын бала тұлғасының өзара байланысты қасиеттерінің ажырамас жүйесі екенін атап өтті.

Бүгінгі таңда мектептегі оқуға дайындық күрделі психологиялық зерттеулерді қажет ететін көпкомпонентті білім екені іс жүзінде жалпыға бірдей мойындалған. Мектепке дайындық құрылымын қарастырудың теориялық тәсілдерін зерделеу кезінде баланың оқу іс-әрекетінің табыстылығында да, оның жаңа мектеп жағдайына сәтті бейімделуінде де әрқайсысының өзіндік ерекше салмағы бар келесі компоненттерді бөліп көрсетуге болады.

1. Мектепте оқуға интеллектуалдық дайындық мыналарды қамтиды:

• Танымдық қызығушылықтарды дамыту (қосымша күш-жігерді қолдану арқылы жаңа білімге қызығушылық және таным процесінің өзіне деген қызығушылық);

• Танымдық белсенділік пен психикалық процестерді дамыту (қабылдауда – сезім нормаларын қалыптастыру, заттар мен құбылыстарды жүйелі түрде зерттеп, олардың әртүрлі қасиеттерін бөліп көрсету қабілеті; ойлауда – құбылыстар арасындағы негізгі белгілер мен байланыстарды түсіну қабілеті, үлгіні жаңғырту, көрнекі-бейнелі және бейнелі – схемалық ойлаудың дамуының жоғары деңгейі; мнестикалық әрекетте – ақпаратты ұзақ және логикалық түрде есте сақтау қабілеті);

• Психикалық процестердің еріктілігін қалыптастыру; Сөйлеуді дамыту, құбылыстар мен оқиғаларды бірізді, бірізді және басқаларға түсінікті етіп суреттеп, түсіндіре білу, таңбаларды түсіну және қолдана білу дағдыларын қалыптастыру;

• Ұсақ қол қимылдарын және қол-көз координациясын дамыту.

Интеллектуалдық дайындық сонымен қатар баланың оқу әрекеті саласындағы бастапқы дағдыларын, атап айтқанда, белгілі бір нәтижеге жету үшін оқу міндетін бөліп алып, оны әрекеттің дербес мақсатына айналдыру қабілетін қалыптастыруды қамтиды.

2. Мектепте оқуға эмоционалды-еріктік дайындық мыналарды қамтиды:

• Баланың іс-әрекетті берілген үлгіге бағындыру қабілетінен көрінетін мінез-құлықтың озбырлығы;

• Мақсат қою, шешім қабылдау, іс-әрекет жоспарын құру, оны жүзеге асыру және нәтижелерді қорытынды бағалау сияқты ерікті әрекеттің құрамдастарын қалыптастыру;

• Тәртіптілік, ұйымшылдық және өзін-өзі бақылау сияқты ерікті қасиеттердің қалыптаса бастауы;

• Баланың эмоционалдық сферасының дамуының сапалы жаңа деңгейі, ол ұстамдылық пен эмоцияларды сезінудің жоғарылауында, оның эмоционалдық күйлерінің тұрақтылығында көрінеді.

Эмоционалды-еріктік сфераның дамуы психиканың реттеушілік қызметінің қалыптасуымен байланысты. Дайындықтың бұл түрінің дамуының типтік белгісі - мотивтердің бағынуы сияқты құбылыс, оған сәйкес баланың мінез-құлқын бақылау мүмкіндігі бар. Сонымен бірге, ерікті әрекеттің негізгі құрамдас бөліктері (мақсат қою, шешім қабылдау, іс-қимыл жоспарын құру, оны жүзеге асыру және нәтижелерді бағалау) әлі толық әзірленбегенін және олардың көбіне тапсырманың қиындығы мен ұзақтығы.

Л.С. Выготский ерікті мінез-құлықты әлеуметтік деп санады, оның көзін ол баланың сыртқы әлеммен қарым-қатынасынан көрді. Сонымен бірге ол баланың үлкендермен ауызша қарым-қатынасына ерікті әлеуметтік күйге келтірудегі жетекші рөлді жүктеді.

3. Мектепте оқуға жеке дайындық мыналарды қамтиды:

• Баланың оқушының жаңа «әлеуметтік ұстанымын» қабылдауға дайындығы және оның қажеттіліктерін қанағаттандыратын жаңа әлеуметтік рөлге ұмтылуы;

• Мінез-құлқында әлеуметтік және моральдық мотивтердің болуы (мысалы, борыш сезімі);

• Баланың өз қабілетіне, еңбек нәтижелеріне және мінез-құлқына адекватты қатынасын болжайтын өзіндік сананың (өзінің тәжірибесін сезіну және жалпылау) және тұрақты өзін-өзі бағалаудың қалыптаса бастауы.

Бұл тұрғыда баланың мектепке дайындығы оның білім алуға, адамдар қоғамында белгілі бір позицияны иеленуге деген ұмтылысының бар екенін білдіреді, бұл оған ересектер әлеміне қол жеткізуге мүмкіндік береді, сонымен қатар оның танымдық қажеттілігінің болуын білдіреді. қалыптасқан жағдайларда бұдан былай қанағаттандыра алмайды. «Мектеп оқушысының ішкі ұстанымы» (Л.И. Божович) ретінде анықталған қоршаған ортаға жаңа көзқарасты тудыратын осы қажеттіліктердің бірігуі. Осы ұстанымнан мектеп оқушысының қоғамдық орында әлеуметтік маңызы бар және әлеуметтік құнды кәсіппен айналысатын тұлға ретіндегі өмір салты балаға ол үшін ересектікке барабар жол ретінде қабылданады.

4. Әлеуметтік-психологиялық, немесе коммуникативті дайындық ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас пен қарым-қатынастың әлеуметтік қолайлы нормаларын ұстануда көрінеді және қарым-қатынастың екі формасын қалыптастыруды көздейді:

Баланың ересек адаммен экстраситуациялық-тұлғалық қарым-қатынасы, ол біріншісінде екіншісін «педагог» рөлінде қабылдау және оған қатысты «бала» позициясын алу қабілетін қалыптастырады. Қарым-қатынастың бұл формасының контекстінде ересек адам беделге ие болып, үлгі болады деп болжанады. Сонымен бірге ересек адамға стандарт ретінде қарай білу мұғалімнің ұстанымын және оның кәсіби рөлін адекватты түрде қабылдауға және тәрбиелік коммуникацияның шарттылығын түсінуге көмектеседі. Бір-бірімен іскерлік қарым-қатынас дағдыларын дамытуды көздейтін құрдастарымен қарым-қатынас және олармен нақты қарым-қатынастар, табысты өзара әрекеттесу және бірлескен оқу әрекетін орындау қабілеті. Балалардың бірлескен іс-әрекетінде бір-бірімен қарым-қатынас жасау үшін қажетті қасиеттер қалыптасады, олар болашақта сынып ұжымына енуге, ондағы өз орнын табуға және жалпы әрекетке қосылуға көмектеседі.

Қорытындылай келе, балаларды мектепалды даярлау олардың психологиялық, педагогикалық және физиологиялық талаптарын ескере отырып, бастауыш мектепке оқытудың даярлық сапасының жағдайын жүзеге асыруы қажет. Алты жасар бала мектеп жағдайында оқуға дайын. Себебі ол қимыл-тірек қозғалысы жағынан саналы әрекет етеді. Ол үлкендер ұсынған тілек-талаптарды өздігінше орындай алады. Ойын барысында да ойлы әрекет ету арқылы өзінің не істегісі келетінін біліп, соны дұрыс атқаруға тырысады, өз әрекетінен белгілі дәрежеде қорытынды шығарады. Жақсы - жаман қылықтарды алып, нені істеуге, нені істемеу керектігін де біледі, яғни белгілі дәрежеде өздерінің мінез-құлықтарын басқара алады. Сондықтан бұл кезеңде мұғалімдер мен тәрбиешілер және ата-аналар, бала дамуына ерекше мән беріп, оның ары қарай жетіліп, дамуы үшін жұмыстар жүргізетін болса, 12 жылдық мерзімді орта білімге көшуде алты жастан бастап оқытудың саяси және әлеуметтік мәніне ықпал етуге болады. Кез-келген ата-ана баласының өсіп-жетілуінде, рухани күшті етіп тәрбиелеу жолында алуан түрлі қуаныш пен қиыншылықтарды бастарынан өткізе отырып, оның рухани және ақыл-ойы мен дене құрлысы жағынан жан-жақты даму дәрежесіне жеткізуге баулиды. Педагог баланы оқуға дайындауда ата-анасымен бірлесе отыра жүргізеді. Оларға іс-әрекеттің мазмұны өзгерген кезде баланың мінез-құлқы да, ішкі психикалық өмірі де өзгеретінін және осы кезде баласына аса қажет екендігі түсіндірілуі керек. Баланың мектептегі оқуға дайындығы біртіндеп қалыптасатын аса күрделі үрдіс және бұл үрдісті жүзеге асырудың бірден бір жолы — ата-ананың, мұғалімнің және психологтың бірігіп жұмыс істеуі. Бала балалық шақтан өзіне белгісіз, таныс емес дүниенің есігін ашқаннан кейін, баланың өмір сүру тіршілігін түбегейлі өзгертеді. Яғни, баланың мектеп өміріне еніп және өзінің әлеуметтік ортада «МЕН» дегенін қалыптастыра алып, жоғарыдан

көріне алуы, баланың білімді, табысты және нәтижелі игеріп кетуіне ықпал жасайды. Түйіндей келе, бұл баланың жеке тұлғасының қалыптасуы және ақыл-ойының, таным үрдістерінің дамуы болып табылады. Демек, баланы мектепке даярлау мәселесі өз өзектілігін жоғалтпайтын әлі де зерттеуді қажет ететін міндетті мәселелердің бірі болып қала бермек.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Леонтьев А.Н. Психическое развитие ребенка в дошкольном возрасте. М-Л., 1948.

2. Подготовка детей к школе в детском саду. // Под ред. Ф.А.Сохина, Т.В.Тарунтаевой. М., 1978.

3. Эльконин Д.Б. Психологические аспекты проблемы готовности к обучению в школе. М., 1971., ч. 1.

4. Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

«мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық орталығы Баланың мектепке дайындығы бойынша ата-аналарға арналған әдістемелік құрал