«Сары айшықты Сарайшық: өткені мен келешегі» (мақала)

Жошы Ұлысының 800 жылдығына орай «Сарайшық және Еуразияның ортағасырлық әлемі» тақырыбындағы республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция

Тақырыбы: «Сары айшықты Сарайшық: өткені мен келешегі»

(мақала)

Бағыты: Қазақстандағы ортағасырлық тарихи-мәдени кешендер, оларды сақтау,

қорғау және насихаттау мәселелері және танымал ету мәселелері

Дайындаған:

Атырау облысы, 2024

Тарихымызда жазу шыққанға дейінгі негізгі үлкен кезеңдерді археологиялық деректер арқылы білеміз. Бұл бағытта зерттеу саласы тарих ғылымында төңкеріс жасады. Себебі қазақ, орыс ғалымдары мен шығыстанушылар қазақ археологиясының дамуына зор ықпал етті. Ертедегі малшы-егінші тайпаларды да осы археологиялық зерттеулер арқылы анықтады. Сол зерттеулердің арқасында табылған ортағасырлық кешендер бүгінде әлі толық ашылған жоқ. Тәуелсіздік жылдарында лайықты бағасын алмаған тарихи кешендер қаншама?! Біздің ортағасырлық кешендер – елдің бай тарихи мұрасының маңызды бөлігі. Рас, бұл қазақ археологиясының ірі жетістігі. Алайда тек Қазақстанның емес, бүкіл Орталық Азияның тарихи-мәдени дамуының куәгері болған тарихи кешендердің бүгінгі ұрпаққа насихаты аз. Оның ішінде сан ғасырдың куәсіне айналған Сарайшықтың күйі кез келген атыраулықтың жанын ауыртады.

Қасым-Жомарт Тоқаев Атырау облысына келген сапарында «Алтын Орда заманында маңызды рөл атқарған ежелгі Сарайшық қаласының Қазақстан аумағында орналасуы тегін емес. Бұл төл тарихымыздың тамыры терең екенін көрсетеді. Біздің бабаларымыз қала салып, жаңа мәдениетке жол ашқан. Әйгілі Сарайшық – соның айқын дәлелі», - деген еді. [1] Бүгін талқылап отырған басты тақырыбымыз да сол, осы бір тарихи кешендерді сақтау, насихаттау, танымал ету. Алайда Президентіміздің берген тапсырмасы лайықты деңгейде орындалды ма? Біз Сарайшықтың қадіріне жетіп жүрміз бе деген сұрақ туындайды.

Сарайшық қаласы – Қазақстанның бай тарихының бір бөлігі ғана емес, сонымен қатар Ұлы Жібек жолының маңызды нүктесі болған. Оның даму тарихы ортағасырлық Еуразияның динамикалық және көпқырлы мәдениетімен тығыз байланысты. Сарайшықтың геосаяси және мәдени маңызы Сарайшық қаласы XIII-XVI ғасырларда Еділ мен Жайық өзендерінің арасында орналасқан маңызды сауда және саяси орталық болды. Бұл қала Алтын Орда, кейінірек Ноғай Ордасының құрамында болып, көптеген халықтардың өзара әрекеттесуіне ықпал етті. Қаладағы көпұлтты қоғам және әртүрлі мәдениеттердің тоғысуы оны Еуразияның ортағасырлық әлемінің бірегей үлгісі етіп көрсетті. Сауда және экономикалық байланыстар Сарайшықтың экономикалық маңызы оның сауда орталығы ретіндегі рөлінде көрініс тапты. Қала Ұлы Жібек жолының маңызды торабы ретінде қызмет атқарды, бұл арқылы Қытай, Орта Азия, Иран және Ресеймен сауда байланыстары жүзеге асырылды. Мұнда алтын, күміс, қымбат тастар, жібек және басқа да тауарлармен сауда жасалған. Сауда байланыстарының арқасында қала тез дамып, байыды, оның аумағында үлкен базарлар мен керуен-сарайлар салынды.

Сарайшықтың саяси рөлі де маңызды болған. Қала Алтын Орда билеушілері үшін стратегиялық орталықтардың бірі болды, онда маңызды саяси және әскери шешімдер қабылданды. Сарайшықтың географиялық орналасуы оны орталықтандырылған билікті нығайтуда маңызды орынға айналдырды. Сонымен қатар, қалада Алтын Орда хандарының бірқатары жерленген, бұл оның саяси маңыздылығын көрсетеді.

XVI ғасырдың соңында Сарайшық бірқатар саяси және экономикалық факторлардың әсерінен құлдырай бастады. Қаланың жойылуына жоңғар шапқыншылығы, сонымен қатар сауда жолдарының өзгеруі әсер етті. Қазіргі уақытта Сарайшық қаласының орны археологиялық және тарихи зерттеулердің нысаны болып табылады, оның тарихын қалпына келтіру және сақтау бойынша жұмыстар ілң күнге жүргізілуде. Десек те әлі күнге Сарайшықтың тарихын да, орнын да толық білмейтін адам өте көп. Атыраулықтардың көбі естігенмен білмейді десе де болады. Бұл насихат жұмыстарының жоқтығын, зерттеу жұмыстарының жариялылығы орташа екендігін көрсетеді. Сарайшық қаласы Еуразияның ортағасырлық әлемінде ерекше орын алды. Оның сауда, мәдени және саяси маңыздылығы Қазақстан мен бүкіл Орталық Азияның тарихында терең із қалдырды. Бүгінде Сарайшықтың тарихи мұрасын сақтау мен насихаттау маңызды міндет. Ол арқылы біз ортағасырлық Еуразияның күрделі және бай әлемін тереңірек түсіне аламыз.

Сарайшық қана емес, жалпы ортағасырлық тарихи-мәдени кешендерді сақтау және қорғау – бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі. Бұл ескерткіштер уақыттың және адамның әсерінен қатты зақымдануы мүмкін. Сонымен қатар, климаттық жағдайлар, заңсыз қазбалар, вандализм және тиісті қорғаудың болмауы да маңызды мәселе. Қазақстанда бұл мұраларды қорғау үшін арнайы заңнамалық база құрылғанымен, оны тиімді жүзеге асыру үшін жеткілікті қаражат және мамандар қажет. Ортағасырлық тарихи-мәдени кешендерді насихаттау үшін, Қазақстанның тарихи мұрасын кеңірек таныту үшін, туризмді дамыту Сарайшық сынды тарихи орындар ауадай қажет. Туристік бағыттарды дамыту, мәдени іс-шаралар ұйымдастыру, тарихи орындарды цифрлық форматта насихаттау, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы бұл кешендердің маңыздылығын арттыруға болады. Сонымен қатар, мұндай кешендерді мектеп бағдарламаларына енгізу және БАҚ арқылы танымал ету де маңызды.

Урбанизациялық үрдістер мен отырықшылық және қала мәдениеті дамуының себебін анықтаған ғалымдар бүгінде табылған ортағасырлық тарихи-мәдени кешендерді сақтау, насихаттау туралы көп айтып келеді. Қазақстандағы ортағасырлық тарихи-мәдени кешендерді сақтау, қорғау және насихаттау – тарихи мұраны болашақ ұрпаққа жеткізудің маңызды жолы. Бұл мәселені кешенді түрде шешу үшін мемлекет, ғылыми қауымдастық және қоғамның ынтымақтастығы қажет. «Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы» заңның да орындалысын қадағалау қажет. Қазақстанның бай тарихи мұрасын сақтау және насихаттау еліміздің мәдениетіне деген құрметтің көрінісі.

Пайдаланылған әдебиет:

1. «Егемен Қазақстан» (2023 жыл, 16 сәуір)

2. «Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы» Заң

3. https://old.archaeology.kz/

4. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.I

5. https://kaz.inform.kz/news/ezhelgi-kalalar-tarihy-san-kyrly-sarayshyk_a2756276/