Сатбаев салған жол – ұрпаққа ұлағат. мақала

Сатбаев салған жол – ұрпаққа ұлағат.

Аннотация: Мақала көрнекті қазақстандық ғалым және қоғам қайраткері Қаныш Сәтбаевтың еңбек жолы мен ғылыми жетістіктерін қарастырады. Мақалада Сәтбаевтың өмірінің алғашқы жылдары, оның білімі және геология саласындағы алғашқы қадамдары сипатталған. Оның ғылыми зерттеулеріне, атап айтқанда, Қазақстанда мұнай және газ кен орындарын ашуға, сондай-ақ ғылыми ұйымдардағы басшылық лауазымдарды қоса алғанда, оның белсенді қоғамдық қызметіне ерекше назар аударылады. Автор Қаныш Сәтбаев мұрасының Қазақстанның ғылыми қоғамдастығы үшін маңыздылығын және оның елдегі және одан тыс жерлердегі ғылым мен қоғамның дамуына әсерін атап көрсетеді.

Түйінді сөздер: Қаныш Сәтбаев, ғалым, қоғам қайраткері, геология, мұнай және газ, Қазақстан, ғылыми зерттеулер, білім, қоғамдық қызмет.

Биылғы жылы туғанына 125 жыл толып отырған Академик Қ. И. Сәтбаев көп қырлы, ерекше тұлға, туған өлкенің нағыз патриоты болды. Сондықтан оның жеке қасиеттерінің толық табиғи көрінісі оның өмір бойы өткізген тарихы мен этнографиясына деген өшпес қызығушылық болды. Бастапқыда бұл топонимикаға, географияға, орографияға, геологияға, гидрологияға, қазақтардың ауызша халық шығармашылығына, атап айтқанда, Едіге батыр туралы эпосқа деген жас құмарлық болды.

Орталық Қазақстандағы геологиялық зерттеулер барысында (Қарағанды облысының Ұлытау ауданы) Қ.И. Сәтбаев өткен дәуірлердің материалдық куәліктерін – жекелеген артефактілерді, жартас суреттерін, ежелгі кен қазбаларын, қорғандарды, балбалдар-ды, кесенелерді, олардың орналасуын бекітумен ғана шектелмей, тарихи контексті кезеңдеу мен қайта жаңғырту әрекеттерін жүзеге асыра отырып, қызығушылықпен сипаттады. Геолог-кәсіпқойдың мазмұнды тұжырымдары түсті металдарды өндіру, бастапқы байыту және балқыту үдерістерін егжей-тегжейлі қайта жаңғыртуды, ал көпжылдық далалық тәжірибеге негізделген математикалық есептеулер ежелгі мыс кенінің кем дегенде бір миллион тоннаны құрайтын санын болжауға мүмкіндік берді. Тарихи көзқарастардың кеңдігі мен далалық зерттеушінің талантына Қ.И. Сәтбаевтың ғылымда Қарсақпай ретінде белгілі Алтыншоқы шоқысында Тамерлан жазуы бар плитаны тауып қана қоймай, сонымен қатар оны зерттеушілерді қазіргі уақытқа дейін жаңа аспектілермен тартатын әлемдік ғылымның игілігі ретінде оқуға мүмкіндік берді. Қ.И. Сәтбаев археологиялық қазбаларға ешқашан қатыспаған болса да, Қазақ КСР Ғылым Академиясының тұңғыш Президентінің тікелей қызметі мен ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында Тарих, археология және этнография ин-ститутында археология секторының ашылуына, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрылуына, ұлттық археология мектебінің қалыптасуына және белгілі археологтардың тұтас бір тайпаларының кәсіби қалыптасуына ықпал етті.

Қаныш Сәтбаев 1899 жылы 12 наурызда қазіргі Қазақстан аумағында орналасқан Қарауыл ауылында көшпелі отбасында дүниеге келген. Оның балалық шағы қиын көшпелі өмір жағдайында өтті, онда ол жас кезінен бастап ата-аналарына мал шаруашылығында және тұрмыстық мәселелерде көмектесті. Алайда, мұндай жағдайда да Қаныш керемет ақыл мен білімге деген ұмтылысты көрсетті. Оның ата-анасы мен айналасындағылар оның қабілеттерін және білімге деген ұмтылысын байқады. Сондықтан, сол кездегі білімге қол жеткізудегі қиындықтарға қарамастан, ата-аналар оның оқуға деген ұмтылысын қолдады.

Алдымен Қаныш жергілікті медреседе базалық негізгі білім алды, онда ол діни білім мен араб тілінде оқу мен жазудың негіздерін игереді. Кейін ол Семей училищесінде оқуын жалғастырып, кейін Семей педагогикалық институтына түсіп, "жаратылыстану ғылымдары"мамандығы бойынша оқыды. Бұл білім оның геология саласындағы болашақ ғылыми және кәсіби мансабына негіз болды.

Томск технологиялық университетінде оқып жүргенде жас жігіттің ізденімпаз ақыл-ойы мен білімге деген құштарлығы толық көрінді. Қ. И. Сәтбаев болашақ мамандық бойынша ең заманауи білім деңгейін игеріп қана қоймай, жақсы ғылыми мектеп пен дәстүрлі университет жасауға мүмкіндік берді, сонымен қатар қазақтардың тарихы мен мәдениетін терең зерттеуге ұмтылды. Оның бастамасымен студенттік жылдары Шығыс халықтарының мәдениетін зерттеу бойынша ғылыми үйірме ұйымдастырылды.

Қаныш Сәтбаевтың білім мен ғылымға құлшынысы балалық шақтағы ерекше төзімділігі мен білімге деген құштарлығын көрсетеді, бұл оның ғылым мен қоғамдық қызметтегі кейінгі жетістіктеріне негіз болды.

Оқуды бітіргеннен кейін Сәтбаев геология саласындағы мансабын бастайды. Ол бірқатар ғылыми экспедицияларға қатысты және оның геологияға деген алғашқы қызығушылығы ғылымға деген құмарлыққа айналды. Қаныш Сәтбаевтың басты жетістіктерінің бірі - Қазақстанда мұнай және газ кен орындарын ашу болды. Оның жұмыстары Қазақстанның геологиялық құрылымын зерттеп, өңірдің геологиялық құрылымын түсінуге елеулі үлес қосты. Сәтбаев қоғамдық қызметпен де белсенді айналысты. Ол КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандық филиалының негізін қалаушылардың бірі және оның бірінші төрағасы болды. Ол сондай-ақ түрлі ғылыми ұйымдарда басшылық лауазымдарды қызметтерді атқарды және Қазақстанның ғылыми инфрақұрылымын дамытуға белсенді қатысты.

Қаныш Сәтбаевтың Қазақстандағы және одан тыс жерлердегі ғылымға, білімге және қоғамға әсері мен мұрасы орасан зор. Оның мұрасы мен ықпалының бірнеше негізгі аспектілері:

• Ғылыми жетістіктері: Сәтбаев геология мен геохимияның дамуына елеулі үлес қосты, соның арқасында Қазақстан аумағында мұнай мен газды қоса алғанда, пайдалы қазбалардың кен орындары ашылып, барланды. Оның зерттеулері мен жаңалықтары аймақтағы тау-кен өнеркәсібін одан әрі дамытуға негіз болды.

• Ғылыми білім саласында: Сәтбаев өзі ғылыми зерттеулер жүргізіп қана қоймай, ғылыми білім беруді дамытуға белсенді түрде инвестиция салды. Ол КСРО Ғылым Академиясының негізін қалаушылардың бірі және Қазақ бөлімшесінің бірінші төрағасы болды, елімізде ғылыми институттар мен зертханалар құруға үлес қосты, сондай-ақ жас ғалымдарға қолдау көрсетті.

• Қоғамдық қызметтері:Қаныш Сәтбаев Қазақстанның қоғамдық және саяси өміріне де белсенді қатысты. Ол әртүрлі ғылыми және қоғамдық ұйымдарда басшылық қызметтер атқарды, елдегі мәдениеттің, білімнің және ғылымның дамуына ықпал етті.

• Ұлт қаһарманы: оның жетістіктері мен ел дамуына қосқан үлесіне байланысты Қаныш Сәтбаев Қазақстанның ұлт қаһарманы болып танылды. Оның есімі көшелерде, ескерткіштерде, ғылыми мекемелерде және білім беру мекемелерінде мәңгі қалады.

Жалпы, Қаныш Сәтбаевтың мұрасы мен ықпалы Қазақстан мен әлемдік ғылыми жұртшылық үшін баға жетпес болып қала береді және оның есімі еліміздің ең көрнекті ғалымдарының бірі ретінде тарихта мәңгі қалады.

Қаныш Сәтбаевтың туғанына 125 жыл толу қарсаңында оның ел дамуына, ғылыми ойына, Қазақстан халқының зияткерлік және рухани әлеуетіне қосқан баға жетпес үлесі туралы тағы да еске салу маңызды, бұл өз кезегінде "Рухани жаңғыру" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде ұлттың жаңа инновациялық санасын қалыптастыруда өз әсерін таба алмайды. Атаулы күн - ұлы ғалымның туғанына 125 жыл толуы – биыл Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетінің 90 жылдығымен тығыз байланысты. Сәтбаевтың бастамашысы болған тау-кен металлургия институтынан Қазақстанның жоғары кәсіптік және инженерлік білімі бастау алады.

Қаныш Сәтбаевтың еңбек жолы білімге, ғылыми зерттеуге және қоғамдық қызметке деген тұрақты ұмтылыстың үлгісі болып табылады. Оның мұрасы ғалымдар мен көшбасшылардың болашақ ұрпақтарын өмір сүруді және шабыттандыруды жалғастыруда, ал оның жұмысы тек Қазақстанда ғана емес, әлемде де ғылым мен қоғамның дамуына маңызды үлес болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Әлиев, Т. (2001). Қаныш Сәтбаев: ғылыми қызметі және қоғамдық маңызы. Алматы: Ғылым.

2. Жолдыбаев, С. (1989). Қаныш Сәтбаев: өмірі мен жетістіктері. Астана: Геология.

3. Исабеков, Б. (2010). Қаныш Сәтбаевтың геологияның қазіргі заманғы мәселелері контекстіндегі ғылыми зерттеулері. Мәскеу: Ғылым.

4. Мұхаметов, А. (1995). Қаныш Сәтбаев және оның Қазақстан геологиясының дамуына қосқан үлесі. Алматы: Қазгеология.

5. Назарбаев, Н. (2011). Қаныш Сәтбаев туралы естеліктер. Астана: Тарих және мәдениет.

6. Тілеуберді, М. (2005). Қаныш Сәтбаев және оның ғылыми мұрасы. Алматы: Қазгеология.

7. Шәріпов, Е. (2008). Қаныш Сәтбаев және Қазақстан геологиясы: тарих және қазіргі заман. Астана: Ғылым және өмір.